HR, 25-01-2011, nr. 08/03973

Het Gerechtshof te 's‑Hertogenbosch heeft verdachte bij arrest van 8 september 2008 vrijgesproken van het hem onder 1 primair en 3 tenlastegelegde en hem voorts ter zake van ‘Medeplegen van bedreiging met enig misdrijf tegen het leven gericht’ veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van zestien maanden. Voorts heeft het Hof van enkele inbeslaggenomen voorwerpen de onttrekking aan het verkeer bevolen en van andere de teruggave aan verdachte gelast, zoals nader beschreven in het arrest.

Namens verdachte heeft mr. A.P.M.A. Laeyendecker, advocaat te Oss, bij schriftuur drie middelen van cassatie voorgesteld.

Het eerste middel klaagt dat de redelijke termijn als bedoeld in art. 6 EVRM is overschreden.

Het cassatieberoep is ingesteld op 16 september 2008. De stukken van het geding zijn op 20 mei 2009 bij de Hoge Raad binnengekomen. Dat brengt mee dat de inzendtermijn van acht maanden is overschreden. Voorts zal de Hoge Raad in deze zaak uitspraak doen nadat sinds het instellen van het beroep meer dan twee jaren zijn verstreken. Het middel is derhalve terecht voorgesteld.

Het tweede middel bevat de klacht dat het Hof het verweer, dat er geen sprake is geweest van een bedreiging, onvoldoende gemotiveerd heeft verworpen.

Ten laste van verdachte is bewezenverklaard dat:

Op basis van de door het Hof vastgestelde feiten, kan de toedracht van de zaak als volgt worden geschetst.

Verdachte, zijn broer [verdachte 3] en [verdachte 2] hebben banden met een hennepkwekerij. Zij vermoeden dat een zekere [betrokkene 4] betrokken is geweest bij een diefstal uit deze hennepkwekerij. Op 5 april 2007 bezoekt [verdachte 2] de vader van deze [betrokkene 4], [betrokkene 1], in zijn winkel. Hij noemt zich [alias verdachte 2], vertelt waarvan hij [betrokkene 4] verdenkt en vraagt [betrokkene 1] om zijn zoon te vragen zijn telefoon aan te zetten. De volgende dag belt [verdachte 2] [betrokkene 1] met de vraag of hij de boodschap heeft doorgegeven en de vraag of [betrokkene 4] op de [b-straat 1] te [plaats] (zijn ouderlijk huis) woont. Die dag spreekt [verdachte 2] met de moeder van [betrokkene 4], [betrokkene 3], bij haar aan de deur. Hij zegt dat [betrokkene 4] € 150.000 heeft gestolen van zijn organisatie, die bepaalde middelen niet schuwt. Kort hierna belt hij haar op met de mededeling dat [betrokkene 4] snel contact moet opnemen. Op 11 april gaan verdachte, zijn broer en [verdachte 2] samen met [betrokkene 2] naar [plaats]. [Betrokkene 2], die zich voordoet als politieman, spreekt [betrokkene 1] en [betrokkene 3] in hun woning. Hij deelt mede dat er liquidaties gericht op [betrokkene 4] en zijn vader op handen zijn. Om die te voorkomen, zou [betrokkene 4] op een bepaald telefoonnummer contact moeten opnemen met de CIE.

Dit gebeuren leidde tot een tenlastelegging waarin de verdachte onder 1 primair (deelneming aan) poging tot afpersing van de verblijfsgegevens van [betrokkene 4] werd verweten. Daarvan sprak het Hof vrij. Onder 1 subsidiair werd verdachte (deelneming aan) bedreiging (met liquidatie van [betrokkene 1] en diens zoon [betrokkene 4]) van [betrokkene 1] en [betrokkene 3] verweten. Van de bedreiging van [betrokkene 3] sprak het Hof vrij, omdat de bedreiging niet tegen haar leven is gericht, maar tegen dat van haar man en haar zoon. Het cassatieberoep is afgaande op de akte van cassatie onbeperkt ingesteld. Over de gegeven vrijspraken klagen de middelen evenwel niet.

Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 25 augustus 2008 heeft de raadsvrouw van verdachte aldaar gepleit overeenkomstig de inhoud van een overgelegde en ingelaste pleitnota. Zij heeft uit hetgeen in eerste aanleg was aangevoerd — voor zover hier van belang — het volgende herhaald:

In aanvulling hierop heeft de raadsvrouw onder meer aangevoerd:

In zijn ‘Bijzondere overwegingen omtrent het bewijs’ heeft het Hof dit verweer als volgt samengevat en verworpen. De telkens door het Hof tussen haakjes geplaatste vindplaatsvermeldingen zijn daarbij door mij weggelaten.

Het is de vraag of het Hof met het oordeel dat — kort gezegd — [betrokkene 1] zich tijdens het gesprek met [betrokkene 2] bedreigd heeft gevoeld en bij hem de redelijke vrees kon ontstaan dat hij zijn leven zou verliezen, omdat hem op zich al dreigende woorden werden toegevoegd nadat ‘[alias verdachte 2]’ de druk op [betrokkene 1] en zijn vrouw had opgevoerd en [betrokkene 1] bovendien in de loop van het gesprek ging betwijfelen of [betrokkene 2] wel een echte politieagent was, (voldoende) heeft gerespondeerd op het punt dat de raadsvrouw in hoger beroep heeft willen maken en dat zij thans in cassatie herhaalt. Dat punt is — heel kort gezegd — dat niet alle bangmakerij bedreiging oplevert.

Het cassatiemiddel raakt daarmee aan twee samenhangende rechtsvragen. De eerste is of voor bedreiging is vereist dat de dader op de een of andere manier invloed heeft op de verwezenlijking van de bedreiging. Ter illustratie zij gewezen op de in overwegingen van het Hof besloten liggende vaststelling dat niet uitgesloten is ‘dat angstgevoelens bij [betrokkene 1] zijn toegenomen door het gesprek met de politie Brabant Noord op 11 april 2007’. Heeft de politie Brabant zich ook aan bedreiging schuldig gemaakt? Of is van bedreiging geen sprake als gewaarschuwd wordt voor de dreiging die van anderen uitgaat?

Nu zou men kunnen zeggen dat een verschil tussen het optreden van de politie Brabant en dat van nepagent [betrokkene 2] is dat de waarschuwing die [betrokkene 2] gaf een misleidend karakter had. De tweede rechtvraag waaraan het middel raakt, is derhalve of bedreiging door middel van misleiding mogelijk is. Die rechtsvraag is niet alleen van belang voor de uitleg van art. 285 Sr, maar ook voor die van dwangdelicten die door middel van bedreiging kunnen worden gerealiseerd. Dat maakt weer dat de vraag van belang is voor de onderlinge verhouding van oplichting (art. 326 Sr) en afpersing (art. 317 Sr). Als de dader het slachtoffer geld of gegevens ontfutselt door hem te ‘waarschuwen’ voor een geheel aan zijn fantasie ontsproten onverlaat die het op het leven van het slachtoffer zou hebben gemunt, is dan sprake van oplichting door middel van een samenweefsel van verdichtsels of van dwang door middel van bedreiging met geweld?

In het onderstaande zal ik op beide samenhangende rechtsvragen ingaan. De bespreking ervan zal daarbij duidelijk maken dat voor de beoordeling van het middel niet nodig is dat de beide rechtsvragen ten volle worden beantwoord.

Art. 285 Sr. luidt:

Ik stel voorop dat dit artikel beoogt te voorkomen dat iemand onder druk wordt gezet door een bedreiging met een ernstig misdrijf. Daarvoor is niet vereist dat de bedreigde daadwerkelijk angst is aangejaagd en hij zich in zijn vrijheid belemmerd voelt.2. Evenmin is vereist dat de dader werkelijk van plan is zijn bedreiging ten uitvoer te leggen.3. Voor bedreiging met bijvoorbeeld enig misdrijf tegen het leven gericht is voldoende dat de uiting van dien aard is en onder zodanige omstandigheden is geschied dat bij de bedreigde de redelijke vrees kon ontstaan dat hij het leven zou kunnen verliezen.4.

Het (potentiële) effect van het gedrag van de dader op het slachtoffer is dus beslissend. Of de dader van plan en in staat is zijn bedreiging ten uitvoer te leggen, doet daarom niet ter zake. Dat maakt dat bedreiging zeer vaak een element van misleiding in zich bergt. De dader wekt bij het slachtoffer de indruk dat hij hem iets wil of zal aandoen. Of die indruk juist is, is niet van belang. Wie een ander met een echt lijkend speelgoedpistool onder schot houdt, bedreigt hem doordat hij hem met succes weet te misleiden.

Dat brengt mee dat de eerst gestelde rechtsvraag herformulering behoeft. De vraag is niet of de dader op de een of andere manier invloed moet hebben op de verwezenlijking van de bedreiging, maar of vereist is dat de dader bij het slachtoffer de indruk heeft gewekt dat hij een dergelijke invloed heeft. De vraag is met andere woorden of het slachtoffer bang moet zijn geworden voor de bedreiger, voor wat hij zou kunnen teweegbrengen.

Deze vraag was aan de orde in HR 5 december 2009, LJN BJ7237, NJ 2010, 22. In die zaak, waarin de veroordeling wegens bedreiging van de minister-president met enig misdrijf tegen het leven gericht in stand bleef, bestond de bedreiging hieruit dat de verdachte op internet het bericht had geplaatst dat de liquidatie van de premier dreigde, dat daarover in de kringen van de redactie van de gebruikte site openlijk werd gesproken en dat het misschien wel de verstandigste oplossing zou zijn. De Hoge Raad oordeelde dat art. 285 Sr niet alleen ziet op bedreiging met een door de ‘bedreiger’ zelf te plegen misdrijf.

Dat oordeel is op zich niet onjuist, maar als reactie op het middel bevredigt het niet. Uiteraard maakt de maffiabaas die het slachtoffer te verstaan geeft dat een van zijn bendeleden hem zal vermoorden, zich schuldig aan bedreiging. Die bedreiging ziet niet op een door de maffiabaas zelf te plegen misdrijf, al impliceert de verwerkelijking van de bedreiging wél dat de baas zich schuldig maakt aan het begaan van een ander misdrijf (namelijk uitlokking van moord). Wat echter zegt dit op zich juiste oordeel over de in het arrest aan de orde zijnde vraag? Men stelle zich voor dat de politie Brabant terechtstaat omdat zij [betrokkene 4]s (de zoon van het slachtoffer in deze zaak) op de hoogte heeft gebracht van de liquidatieplannen die verdachte c.s. koesterden (waardoor bij deze [betrokkene 4] de vrees is ontstaan dat hij zijn leven zou kunnen verliezen). Men stelle zich verder voor dat het verweer van de politie dat zij niet wilde bedreigen, maar waarschuwen, door de rechter wordt verworpen met de motivering dat art. 285 Sr niet alleen ziet op bedreiging met een door de ‘bedreiger’ zelf te plegen misdrijf. Zou de politie Brabant dan door dat antwoord overtuigd zijn?

Hoewel de politie Brabant niet de maat van alle dingen is, meen ik toch dat het te vroeg is om uit het genoemde arrest (NJ 2010, 22) de conclusie te trekken dat voor bedreiging niet vereist is dat de ‘bedreiger’ (de indruk wekt dat hij) op enigerlei wijze betrokken is bij het geweld waarmee hij het slachtoffer vrees aanjaagt. De consequentie zou immers zijn dat alle vormen van opzettelijke bangmakerij (waaronder ook oprechte waarschuwingen voor reële bedreigingen) onder art. 285 Sr vallen. Tegelijk kan worden geconstateerd dat de Hoge Raad de grenzen van de strafbaarheid in dit arrest ruim trekt. De verdachte in deze zaak was zowel voor bedreiging als voor opruiing (art. 131 Sr) veroordeeld. De verdachte was zogezien, zou men kunnen zeggen, wel degelijk betrokken bij het geweld waarmee hij premier Balkenende vrees aanjoeg. Hij ruide immers op tot dat geweld. Het bijzondere is daarbij dat de invloed van de verdachte op de verwezenlijking van de bedreiging (zijn betrokkenheid daarbij) samenviel met het uiten van die bedreiging. De vrees van de premier kon zijn dat het door de verdachte ‘voorspelde’ geweld zou werken als een self fulfilling prophesy. In dat bijzondere element schuilt de extensiviteit van de aan art. 285 Sr gegeven uitleg. Juist omdat het gedrag van de verdachte al onder de delictsomschrijving van opruiing valt, kan men zich afvragen of de wet om die uitleg vraagt. Maar hoe dat ook zij, voorshands dwingt het arrest niet tot de conclusie dat alle opzettelijke bangmakerij onder art. 285 Sr valt.

Daarbij moet de conclusie ook zijn dat het arrest niet duidelijk maakt hoe de grens tussen bedreiging en andere vormen van bangmakerij moet worden getrokken. Aannemelijk is dat oprechte waarschuwingen geen bedreiging opleveren, hoe bang de betrokkene daarvan ook wordt. Moeilijker ligt het bij niet oprechte waarschuwingen, waarschuwingen voor op handen zijnde misdrijven waarvan de boodschapper weet dat de kans dat zij werkelijk worden gepleegd te verwaarlozen is. Als bangmakerij door valse waarschuwingen bedreiging oplevert, dreigt de reikwijdte van art. 285 Sr aanzienlijk te worden vergroot. Men denke aan waarschuwingen van politici en andere stemmingmakers als ‘Pas op, de Russen komen!’ of ‘Hoedt u voor de islam’. Hoewel dergelijk uitlatingen geschikt zijn om bij althans een deel van de bevolking de vrees op te wekken dat men door een Rus zal worden verkracht en door een moslim gekeeld, terwijl het bewijs van het voorwaardelijk opzet op de ongegrondheid van dergelijke waarschuwingen wellicht geen grote problemen zal opleveren, lijkt strafbaarstelling via extensieve uitleg van art. 285 Sr hier toch een brug te ver.5.

Als juist is dat de indruk die bij het slachtoffer is gewekt, voor de strafbaarheid op grond van art. 285 Sr beslissend is, maakt het geen verschil of de waarschuwing al dan niet op goede grond berust. In beide gevallen voelt het slachtoffer zich niet door de boodschapper bedreigd; in beide gevallen is in zijn perceptie geen sprake van een dreigend misdrijf waarbij de boodschapper op enigerlei wijze betrokken is.

Ik merk op dat dit in het Duitse recht niet anders lijkt te liggen. In § 241 van het Strafgesetzbuch (StGB) is niet alleen de bedreiging strafbaar gesteld, maar daarnaast ook, als apart misdrijf het voorwenden van een op handen zijnd misdrijf tegen een ander gericht (‘falsche Warnung’ of ‘falsche Drohung’):

Ook de Franse Code pénal kent een aparte strafbaarstelling van een vorm van valse waarschuwing, die te vinden is in het eerste lid van art. 322-14:

Ook hier geldt dat een aparte strafbaarstelling niet nodig was geweest als het valse alarm als een bedreiging in de zin van art. 322-12 Code pénal had kunnen worden gekwalificeerd. Dit artikel luidt:

Lindenberg komt in zijn dissertatie op basis van een ‘conceptuele analyse’ eveneens tot de slotsom dat de oprechte waarschuwing geen bedreiging oplevert. Ook hij zoekt het onderscheid tussen waarschuwen enerzijds en bedreigen anderzijds in de relatie van de ‘bedreiger’ tot het geweld dat in het vooruitzicht wordt gesteld. Voor bedreiging ‘schijnt (…) in ieder geval nodig te zijn dat degene die de bedreiging uit, in de ogen van de gedwongene controle heeft over het al dan niet plaatsvinden van het voorspelde voorval’. Ten slotte lijkt ook voor Lindenberg de indruk die bij de ontvanger van het bericht is gewekt, beslissend te zijn. Het gaat erom of de dader in de ogen van de gedwongene controle heeft over de gang van zaken. Het gaat om de ‘gepercipieerde boodschap’.8.

Opmerkelijk genoeg levert volgens Lindenberg een geveinsde waarschuwing toch, uitzonderingsgewijs, bedreiging op. Van een dergelijke ‘bedreigende misleiding’ is sprake, wanneer de dader het slachtoffer onwaarachtig een onheil voorspiegelt, dat buiten de dader om zal worden ontketend als het slachtoffer het verzoek van de dader niet inwilligt.9. Oftewel: A zegt tegen B dat C, die niets van doen heeft met A, B wil vermoorden, terwijl A die waarschuwing opzettelijk in strijd met de waarheid uit om B bang te maken en van hem iets gedaan te krijgen.

Lindenberg is van mening dat bedreigende misleiding, zoals hij die definieert, onder de delictsomschrijving van art. 285 Sr kan vallen.10. Hij voert daartoe onder meer aan dat uit een arrest van de Hoge Raad van 28 mei 199611. blijkt dat bedreigende misleiding het bestanddeel bedreiging met geweld in de delictsomschrijving van verkrachting (art. 242 Sr) kan vervullen.12. Het ging in die zaak om twee zussen die door een kennis van hun vader ritueel zouden worden genezen van lichamelijke klachten. De ‘genezer’ vertelde de jonge vrouwen dat kwade geesten hun ernstig ziek, invalide en/of onvruchtbaar wilden maken. Ter afwering van die geesten moesten de vrouwen gemeenschap met hem hebben. Onder de indruk van de waarschuwing lieten zij dit toe. Het Hof had de man veroordeeld wegens verkrachting door bedreiging met geweld.13. De Hoge Raad casseerde de bestreden uitspraak ambtshalve vanwege een gebrek in de bewijsvoering, maar het voorgestelde middel faalde. Dit onder meer omdat het berustte op de volgens de Hoge Raad onjuiste stelling dat van bedreiging met geweld als bedoeld in art. 242 Sr slechts sprake kan zijn indien wordt gedreigd met door de dreigende persoon zelf uit te oefenen geweld of een andere feitelijkheid.

Bij dit betoog passen enkele kanttekeningen. De eerste is dat de definities van Lindenberg het resultaat zijn van een conceptuele analyse. Onder het concept bedreiging kan, als dat ruim wordt genomen, volgens Lindenberg ook de geveinsde waarschuwing worden gebracht. Of het begrip bedreiging in art. 285 Sr naar geldend recht inderdaad zo ruim wordt uitgelegd, is ook volgens Lindenberg een andere vraag. Op dat punt gaat hij als ik het goed zie niet verder dan een voorzichtige mening over het wenselijke recht. ‘Per saldo’ meent hij dat de valse waarschuwing ook bij art. 258 Sr ‘een rol moet kunnen spelen’.14.

De tweede kanttekening is dat uit het feit dat iemand door een geveinsde waarschuwing kan worden gedwongen, nog niet volgt dat het in dat geval gebezigde dwangmiddel (de geveinsde waarschuwing) als een bedreiging moet worden gekwalificeerd. Als A een ander (B) doet geloven dat hij (B) aan een levensbedreigende ziekte lijdt, die te genezen is door een zalfje dat A hem wel voor € 1000, — wil aansmeren, is B misschien wel gedwongen om dat zalfje aan te schaffen, maar daarmee is nog niet gezegd dat B door A is bedreigd.15. Dat is alleen het geval als het begrip bedreiging zeer ruim wordt uitgelegd.

De derde kanttekening, die bij de vorige aansluit, is dat de beschouwingen van Lindenberg zich primair richten op ‘dwangdelicten’, dat wil zeggen op delicten waarin de centrale gedraging bestaat uit dwingen en waarbij de bedreiging fungeert als dwangmiddel. Zijn vergelijking tussen de waarschuwing en de bedreiging concentreert zich dan ook op de voorwaardelijke bedreiging: ‘De voorwaardelijke bedreiging als dwangmiddel kan dus nader worden aangeduid als een gepercipieerde boodschap met de vorm: ‘als u A (niet) doet, zal ik B veroorzaken’.’ (p. 43). Art. 285 Sr is geen dwangdelict. De centrale delictsgedraging is hier niet dwingen, maar bedreigen. Ook de onvoorwaardelijke bedreiging valt daaronder. Dit verschil in structuur tussen de dwangdelicten enerzijds en art. 285 Sr anderzijds biedt mogelijk ruimte om het begrip bedreiging bij de dwangdelicten anders in te vullen dan bij art. 285 Sr. Het volgende dient om dit toe te lichten.

Bij een dwangdelict als afpersing of verkrachting is niet vereist dat de bedreiging zich tegen het slachtoffer richt. Een zich achter kogelvrij glas bevindende bankbediende A kan gedwongen worden tot afgifte van geld doordat de overvaller dreigt klant B neer te schieten. De bedreiging van B is hier het dwangmiddel waardoor A wordt gedwongen. Een ander verschil met art. 285 Sr is dat niet de perceptie van de bedreigde (B) bepalend is, maar die van het slachtoffer (A). In HR 26 april 1994, NJ 1994, 580 was de klant B in feite iemand die met de bankovervaller onder één hoedje speelde. Dat deed echter niet ter zake: in de perceptie van de bankbediende A was sprake van een echte bedreiging. Een derde verschil lijkt te zijn dat bij een dwangdelict niet vereist is dat de bedreigde (B) van de bedreiging op de hoogte is. Een man A kan op straat gedwongen worden tot afgifte van een fors geldbedrag doordat de afperser dreigt A's echtgenote B, die thuis een schoonheidsslaapje doet, gruwelijk te verminken. Dat de bedreigde B van niets weet, is hier geen probleem omdat het gaat om de vraag of A (het slachtoffer) is gedwongen. Dat is anders bij art. 285 Sr. Volgens vaste jurisprudentie is vereist dat de bedreiging het slachtoffer heeft bereikt. Bij hem moet de vrees gewekt kunnen zijn dat hij zijn leven zou kunnen verliezen. Het is dan ook zeer de vraag of de dreiging om anderen te doden, een bedreiging in de zin van art. 285 Sr oplevert. Dat speelde zoals wij zagen (punt 8) ook in de onderhavige zaak. Het Hof sprak partieel vrij van de bedreiging van mevrouw [betrokkene 3], omdat de dreiging om haar man en haar zoon te liquideren, niet tegen haar zelf was gericht.16.

Het verschil in structuur tussen dwangdelicten en art. 285 Sr maakt mogelijk ook verschil bij de vraag of een valse waarschuwing als een bedreiging kan worden gekwalificeerd. In geval van art. 285 Sr moet het slachtoffer zijn bedreigd met een (specifiek) misdrijf. Aangezien alleen mensen misdrijven kunnen plegen, gaat het dus steeds om bedreiging met menselijk gedrag. Het ‘gedrag’ van ziektes, wervelstormen, overstromingen en boze geesten waarvoor het slachtoffer valselijk wordt gewaarschuwd, vormt geen menselijk gedrag, zodat van bedreiging in de zin van art. 285 Sr geen sprake kan zijn. Dit is mogelijk alleen anders als de dader erin slaagt het slachtoffer te doen geloven dat hij macht heeft over de elementen. Bedreiging met voodoo kan wellicht aangemerkt worden als een bedreiging in de zin van art. 285 Sr omdat het in de ogen van het slachtoffer afhankelijk is van de ‘bedreiger’ of de duistere krachten worden ontketend. In de perceptie van het slachtoffer is, zo valt althans te verdedigen, het tegen hem inzetten van voodoo een (door de ‘bedreiger’ zelf te plegen) misdrijf dat tegen zijn leven is gericht. Bij dwangdelicten ligt dit mogelijk een slagje anders. Daar zijn in elk geval minder belemmeringen om het onheil dat door ziektes, natuurkrachten en boze geesten wordt veroorzaakt, aan te merken als het geweld (of de feitelijkheid) waarmee het slachtoffer wordt bedreigd. Daarbij komt nog een ander verschil. Bij art. 285 Sr is de dader degene die bedreigt. De delictsomschrijving van de dwangdelicten daarentegen laat enige ruimte om op dit punt anders te oordelen. Van dwingen ‘door bedreiging’ kan mogelijk ook gesproken worden als de dader handig gebruik maakt van (al dan niet verzonnen) bedreigingen die door andere personen zijn geuit.17. Een en ander maakt dat het vervolgens geen heel grote stap meer is om het handig gebruik maken van (al dan niet verzonnen) bedreigingen die uitgaan van bijvoorbeeld ziektes of boze geesten, aan te merken als dwingen ‘door bedreiging’. Dat blijft nog steeds een geforceerde wetsuitleg, maar betoogd wil slechts zijn dat daarvoor bij de dwangdelicten taalkundig bezien meer ruimte is dan bij art. 285 Sr.

Ik merk op dat een dergelijke ruime uitleg bij de dwangdelicten ook in ander opzicht op minder bezwaren stuit dan bij art. 285 Sr. Bij de dwangdelicten leidt de bedreigende misleiding alleen tot strafbaarheid als zij van dien aard is en onder zodanige omstandigheden geschiedt dat van opzettelijk dwingen kan worden gesproken. Een dergelijke beperking van de strafbaarheid ontbreekt bij art. 285 Sr. Het loslaten van de perceptie van het slachtoffer als wezenlijk kenmerk van de door de dader geuite bedreiging kan hier gemakkelijk leiden tot een ver gaande verruiming van de delictsomschrijving (vgl. punt 22). Het is dan ook niet zonder betekenis dat de Hoge Raad in het besproken arrest uit 1996 (LJN ZD0465) spreekt van bedreiging ‘als bedoeld in art. 242 Sr’. Dat laat de mogelijkheid open dat voor het begrip bedreiging in andere delictsomschrijvingen (waaronder die van art. 285 Sr) iets anders geldt.

Dat brengt mij op een vierde kanttekening. Misschien moet ook binnen de dwangdelicten worden gedifferentieerd. Bij zedendelicten geldt dat iedere vorm van afgedwongen seks tegen de positieve moraal indruist. De beperking van de strafbaarheid tot gevallen waarin de dader zich van specifieke dwangmiddelen heeft bediend, heeft daardoor iets oneigenlijks. Een ruime uitleg van het vereiste dwangmiddel ligt hier dan ook in de rede.18. Daarbij komt dat bij zedendelicten (en hetzelfde geldt voor art. 284 Sr) het dwingen ook door feitelijkheden kan geschieden. Het is wellicht minder geforceerd om het onder druk zetten van het slachtoffer door een valse waarschuwing aan te merken als dwingen door een feitelijkheid dan als dwingen door bedreiging.19. Dat maakt tegelijk dat een scherpe afbakening van het dwangmiddel bedreiging bij deze delicten van weinig praktisch belang is. Relevant is voorts ook dat ‘seksuele oplichting’ niet strafbaar is. Een restrictieve uitleg van het vereiste dwangmiddel bij een zedendelict betekent derhalve dat bedreigende misleiding buiten het bereik van de strafwet valt. Dat is bij afpersing anders. Aan een ruime uitleg is hier veel minder behoefte omdat de bedreigende misleiding doorgaans als oplichting kan worden vervolgd en bestraft. Een ruime uitleg heeft daarbij het bezwaar dat daardoor beperkingen die aan de strafbaarheid van oplichting zijn gesteld, zouden kunnen worden omzeild.20.

Een vijfde en laatste kanttekening is dat het, mede gelet op het voorgaande, nog maar de vraag is of aan het arrest uit 1996 (LJN ZD0465) veel betekenis kan worden toegekend. Het door de Hoge Raad gebezigde argument (het geweld of de feitelijkheid hoeft niet door de dader zelf te worden uitgeoefend) is zoals wij onder punt 20 zagen weinig to the point. Daarbij komt dat het dwingen afgaande op de gebezige bewijsmiddelen mede lijkt te hebben berust op een uit de feitelijke verhoudingen voortvloeiend geestelijk overwicht. Van een zuiver geval van bedreigende misleiding is zogezien geen sprake. Het probleem lijkt dan ook vooral te zijn dat het gebeuren als dwang door bedreiging is gepresenteerd. Als bewezen was verklaard dat de verdachte de slachtoffers had gedwongen door feitelijkheden (waartoe als gezegd ook het voorspiegelen van niet bestaande bedreigingen kan worden gerekend), was daarop weinig af te dingen geweest.

De conclusie die uit het voorgaande mijns inziens in elk geval kan worden getrokken, is dat het geenszins zeker is dat ‘bedreigende misleiding’ een bedreiging in de zin van art. 285 Sr oplevert. Bij die terughoudende conclusie kan het mijns inziens blijven. Dit omdat hetgeen is voorgevallen in de onderhavige zaak weliswaar elementen bevat die aan bedreigende misleiding doen denken, maar op de keper beschouwd toch niet als een dergelijke vorm van misleiding kan worden aangemerkt. Kenmerkend voor bedreigende misleiding is dat, als het slachtoffer de misleiding doorziet, de reden om bang te zijn wegvalt. Er blijkt immers helemaal geen gevaar te zijn. In de onderhavige zaak nam de vrees van het slachtoffer juist toe toen hij begon te vermoeden hoe de vork in de steel zat. De mededelingen van de politie Brabant stelden hem allesbehalve gerust. Er bleek immers wel degelijk sprake te zijn van een serieus te nemen bedreiging. De misleiding betrof dus niet het bestaan van de bedreiging waarvoor de nepagent [betrokkene 2] waarschuwde, maar de betrokkenheid van [betrokkene 2] bij die bedreiging.

De casus kan dan ook beter gerangschikt worden onder wat Lindenberg de corrupte waarschuwing heeft genoemd.21. Als voorbeeld noemt hij een arrest van de Hoge Raad van 26 juni 1973 (LJN AB6054, NJ 1974, 208). De verdachte was door het Hof veroordeeld wegens poging tot afpersing. Hij had zich naar aanleiding van een schilderijenroof als tipgever bij de politie gemeld. Hij vertelde de politie dat hij met de dieven in contact was gekomen en dat die dieven de door hen gestolen schilderijen zouden vernielen als niet voor een bepaald tijdstip fl. 31.000,- losgeld aan de verdachte zou worden overhandigd. De verdachte en de dieven hadden — zo bleek later — afgesproken dat zij het losgeld onderling zouden delen. Het verweer van de verdachte dat hij als ‘kleurloos tussenpersoon’ had gehandeld die geen enkele invloed had op de verwerkelijking van het dreigement,22. kon hier worden verworpen omdat het volgens de Hoge Raad onverschillig was van wie het initiatief tot bedreiging was uitgegaan en omdat gebleken was dat de verdachte zich bij het doen van zijn mededeling omtrent de bedreiging achter die bedreiging had gesteld. Met andere woorden: van een kleurloos tussenpersoon was in feite geen sprake. Verdachte bleek achteraf deel uit te maken van het complot.23.

Ik merk op dat de casus weinig problematisch was geweest als de verdachte was vervolgd wegens medeplegen van poging tot afpersing. Aan de innigheid van de samenwerking doet niet af dat de verdachte, naar hij stelde, zelf geen invloed kon uitoefenen op de verwerkelijking van het dreigement. Dit reeds omdat voor bedreiging niet nodig is dat de daders van plan of in staat zijn het dreigement uit te voeren. De verdachte bracht het dreigement over om het gezamenlijke doel (afgifte van losgeld) te verwezenlijken. Dat is voor medeplegen voldoende. Dat aanvankelijk niet duidelijk was dat hij medepleegde, maakt daarbij niet uit. De moeilijkheid is echter dat de verdachte voor het plegen van poging tot afpersing is veroordeeld. Inderdaad kan wel gezegd worden dat de verdachte het centrale bestanddeel (pogen te) dwingen in zijn eentje vervulde. De vraag is evenwel of van dwingen ‘door bedreiging met geweld’ kan worden gesproken als de verdachte bij de slachtoffers niet de indruk heeft gewekt dat hij enige invloed had op het al dan niet doorgang vinden van dat geweld. Een bevestigend antwoord lijkt te impliceren dat het handig gebruikmaken van een niet verzonnen, door anderen geuite bedreiging het dwangmiddel ‘bedreiging met geweld’ kan opleveren (vergelijk punt 33). Daarvoor lijkt dan wel nodig dat de dader zich achter die bedreiging heeft gesteld. Daarbij klemt de vraag wat daaronder moet worden verstaan. Impliceert dat samenwerking (zoals het geval was in het bedoelde arrest), of stelt de dader zich al achter de bedreiging als hij, zonder dat sprake is van enige vorm van samenwerking, daarvan poogt te profiteren?

Ook met betrekking tot de corrupte waarschuwing geldt dat mogelijk onderscheid gemaakt moet worden tussen de dwangdelicten enerzijds en art. 285 Sr anderzijds. Het bedoelde arrest (NJ 1974, 208) had betrekking op een dwangdelict. Of de corrupte waarschuwing een bedreiging in de zin van art. 285 Sr oplevert, is een andere vraag. Als de ‘boodschapper’ samenwerkt met degenen van wie het initiatief tot de bedreiging is uitgegaan, kan de strafbaarheid ook hier met behulp van medeplegen worden geconstrueerd. Aan die strafbaarheid doet dan niet af dat het slachtoffer (aanvankelijk) niet in de gaten had dat de boodschapper ook in het complot zat. Als geen sprake is van samenwerking, ligt het anders. Medeplegen (of een andere vorm van deelnemen) is dan niet aan de orde. De strafbaarheid moet via het plegen worden geconstrueerd. En dat betekent dat die strafbaarheid afhankelijk dreigt te worden van het motief van de boodschapper. Als de boodschapper het slachtoffer op de hoogte brengt van de (door een ander) geuite bedreiging uit oprechte zorg voor diens lot, dan is de waarschuwing niet corrupt en is de boodschapper straffeloos. Moet wel strafbaarheid worden aangenomen als het motief minder nobel is, als bijvoorbeeld de boodschapper het eigenlijk wel goed vindt dat het slachtoffer eens flink bang wordt gemaakt? Wat met andere woorden moet bij art. 285 Sr worden verstaan onder het zich achter de bedreiging stellen als daarvoor niet nodig is dat de boodschapper deel uitmaakt van het complot?

Ik zou menen dat de corrupte waarschuwing, zeker als het om art. 285 Sr gaat, niet tot een extensieve uitleg van het begrip ‘bedreiging’ noopt. Dit omdat aan de behoefte aan strafbaarheid voldoende kan worden tegemoetgekomen door middel van de figuur van het medeplegen. Maar beslissend voor de beoordeling van het middel is dat niet.

In casu namelijk wordt niet de boodschapper (de nepagent [betrokkene 2]) wegens bedreiging vervolgd, maar de verdachte, die deel uitmaakte van de organisatie waarvoor [betrokkene 2] als boodschapper of woordvoerder optrad. De verdachte wordt daarbij vervolgd wegens medeplegen. Dat de mede van de verdachte uitgaande bedreiging werd overgebracht of althans verwoord door een persoon die zich als belangeloze waarschuwer presenteerde (maar in feite met de verdachte samenwerkte), doet aan de strafbaarheid van verdachtes aandeel in het geheel niet af.

Het middel faalt derhalve.

Het derde middel keert zich tegen de bewezenverklaring van voorwaardelijk opzet bij verdachte op de bedreiging van [betrokkene 1]. 's Hofs oordeel hieromtrent zou onbegrijpelijk zijn, omdat verdachte niet wist dat [betrokkene 2] tegenover [betrokkene 1] bedreigingen zou uiten en hij er ook geen rekening mee heeft hoeven houden dat de als politieagent verklede [betrokkene 2] dit zou doen.

Voor zover hier relevant, houdt het bestreden arrest het volgende in (waarbij de vindplaatsverwijzingen zijn weggelaten):

Uit het feit dat verdachte op de hoogte was van de intimiderende wijze waarop medeverdachte [verdachte 2] de ouders van [betrokkene 4] enkele dagen voor 10 april 2007 had benaderd en het feit dat hij en zijn broer op verzoek van [verdachte 2] [betrokkene 2] hebben ingeschakeld om met een bezoek aan die zelfde ouders te bewerkstelligen dat [betrokkene 4] contact zou opnemen met [verdachte 2], heeft het Hof kunnen afleiden dat verdachte opzet in voorwaardelijke zin heeft gehad op het handelen van zijn medepleger [betrokkene 2], ook voor zover dat het bedreigen van [betrokkene 1] betrof.24. 's Hofs oordeel is dan ook niet onbegrijpelijk.

Het derde middel is tevergeefs voorgesteld.

Het eerste middel slaagt. Het tweede en het derde middel falen. Het derde middel kan worden afgedaan met de in art. 81 RO bedoelde motivering.

Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt ertoe dat de Hoge Raad de bestreden uitspraak zal vernietigen ten aanzien van de opgelegde gevangenisstraf, de hoogte daarvan zal verminderen naar de gebruikelijke maatstaf en het beroep voor het overige zal verwerpen.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG