HR, 18-12-2012, nr. 11/03104

Verdachte is bij arrest van 8 juli 2011 wegens het medeplegen van een moord in 1997 (op zijn broer) en wegens valsheid in geschrift, meermalen gepleegd, veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijftien jaren met aftrek van voorarrest. Bij hetzelfde arrest is verdachte vrijgesproken van het tenlastegelegde (mede)plegen van een moord in 2002 (op zijn echtgenote).

Namens verdachte is op 8 juli 2011 tegen het arrest en tegen alle ter terechtzittingen genomen tussenbeslissingen onbeperkt cassatie ingesteld. Het beroep is nadien bij akte van 16 maart 2012 beperkt tot de feiten waarvoor verdachte is veroordeeld. Het vanwege het openbaar ministerie ingestelde cassatieberoep is op 14 oktober 2011 ingetrokken.

Namens verdachte heeft mr. J. Y. Taekema, advocaat te 's-Gravenhage, acht middelen van cassatie voorgesteld.

Alvorens tot bespreking van de middelen over te gaan schets ik de aanloop tot de vervolging zoals die in de processtukken en ter terechtzitting door het openbaar ministerie is weergegeven.

Op 16 april 2003 verscheen verdachte bij de politie te Haarlem met de mededeling dat hij zijn vrouw [betrokkene 4] als vermist wilde opgeven. Hij had volgens zijn zeggen in november 2002 voor het laatst contact met haar gehad. De politie maakte van de melding een mutatie onder de incidentcode aandachtsvestiging. Op 16 juni 2003 verscheen verdachte opnieuw bij de politie met de mededeling dat zijn vrouw nog steeds vermist was. In de loop van 2004 ontstaat het vermoeden van een misdrijf en wordt de zaak in onderzoek genomen door de districtsrecherche Haarlem, die contact opneemt met de zus van [betrokkene 4], genaamd [betrokkene 5]. Deze [betrokkene 5] zegt dan dat zij uit de mond van [verdachte] heeft gehoord dat hij [betrokkene 4] heeft gewurgd in november 2002. Naar aanleiding hiervan wordt op 19 oktober 2004 een TGO (Team Grootschalige Opsporing) opgericht. Andere familieleden van [betrokkene 4] worden door de politie gehoord en verklaren ook van [verdachte] gehoord te hebben dat deze hun dochter/zus/schoonzus omgebracht zou hebben. Hierop wordt [verdachte] (verdachte) op 13 november 2004 aangehouden op verdenking van moord/doodslag op zijn ex-vrouw [betrokkene 4] (feit 2 op de tenlastelegging). Uit de verklaringen blijkt dat [betrokkene 1] een goede vriendin van [betrokkene 4] was en dat zij veelvuldig over de vloer kwam in de [a-straat] te Haarlem. [Betrokkene 1] wordt enige malen gehoord, voor het eerst op 19 november 2004, daarna onder meer op 30 november 2004 en op 3 december 2004, en zij legt belastende verklaringen af tegen [verdachte]. Zij vertelt aan de politie, volgens het proces-verbaal van verhoor van 30 november 2004, dat zij van [betrokkene 4] heeft gehoord dat [verdachte] zijn jongere broer [slachtoffer] in 1998 heeft vermoord. Op 3 december 2004 verklaart [betrokkene 1] dat zij ook zelf bij de moord op [slachtoffer] betrokken is geweest. Daarop wordt zij als verdachte van medeplegen van de moord op [slachtoffer] aangehouden. Op 23 december 2004 worden de feiten waarvoor [verdachte] dan in voorlopige hechtenis verkeert uitgebreid met de verdenking van het medeplegen van de moord op zijn broer [slachtoffer] (feit 1 op de tenlastelegging). Bij een eind december 2004 in verband met de verdenkingen ingezette zoektocht naar vermiste personen wordt voor het eerst een verbinding gelegd met de op 19 november 1997 langs de snelweg A15 bij Deil aangetroffen menselijke resten. Het gaat om een hoofd, een romp, armen en benen die alle afkomstig bleken van eenzelfde mannelijk persoon. De lichaamsdelen waren nagenoeg geheel ontdaan van huid. Delen van een volledig mannelijk lichaam ontbraken, zoals een geslachtsorgaan, handen en voeten. Het onderzoek naar de herkomst van de aangetroffen menselijke resten vond plaats onder de naam "Zwaan". Dat de identiteit van de in 1997 aangetroffen dode niet eerder werd vastgesteld houdt verband met het feit dat in 1997 nog geen sprake was van vergelijking van DNA van een onbekend stoffelijk overschot met alle bekende DNA bestanden van veroordeelde personen. In februari 2005 wordt door de officier van justitie ter terechtzitting tijdens een pro forma behandeling in de zaak tegen verdachte gemeld dat DNA-onderzoek heeft aangetoond dat de in 1997 langs de A15 aangetroffen menselijke resten afkomstig zijn van [slachtoffer], een broer van verdachte. Van [slachtoffer] bleek het NFI een DNA profiel in de databank te hebben, omdat hij in 1995 was veroordeeld voor een zedendelict. De bevinding van identificatie van het stoffelijk overschot van [slachtoffer] wordt in een proces-verbaal van 11 maart 2005 uitgewerkt.

Het strafproces tegen verdachte kent een moeizaam verloop, zoals een oppervlakkige samenvatting van de uitwendige gang van zaken laat zien. De inhoudelijke behandeling van de strafzaak tegen verdachte in eerste aanleg begint, na acht pro forma zittingen, op 13 december 2006. Op de eerste dag van de inhoudelijke behandeling worden de leden van de rechtbank door de verdediging gewraakt. Daarvoor wordt een combinatie van redenen aangevoerd. Op www.rechtspraak.nl was onder de kop 'snelkookpanmoord' een stellig geformuleerde planning van de behandeling gepubliceerd die tot ongenoegen van de verdediging zonder voldoende afstemming met haar was afgegeven. Vervolgens zou, volgens de verdediging, de rechtbank, althans voorzitter, door een respectbetuiging jegens betrokkenen in de rechtszaal vooringenomenheid hebben getoond aangaande de vraag of [betrokkene 4] was overleden of niet. Na afwijzing van het aldus gemotiveerde wrakingsverzoek door de wrakingskamer zegt de verdachte het vertrouwen in zijn raadslieden op. Tijdens een korte voortzetting van het onderzoek ter terechtzitting op 14 december 2006 wordt aan de verdachte meegedeeld dat hij binnen veertien dagen een nieuwe raadsman kan kiezen bij gebreke waarvan een raadsman zal worden toegevoegd. Het onderzoek wordt dan voor onbepaalde tijd geschorst. Op de terechtzitting van 13 maart 2007 wordt het onderzoek ter terechtzitting opnieuw aangevangen vanwege (toch) een nieuwe samenstelling van de rechtbank. De verdachte heeft inmiddels nieuwe raadslieden. Op 13 mei 2008 verzoeken de leden van deze tweede samenstelling van de rechtbank, na een door de verdediging ingediend wrakingsverzoek, zelf om verschoning. Aanleiding daarvoor was een abusievelijk naar de verdediging gezonden voorbereidingsformulier van de rechtbank voor de zitting waarin een selectieve aandacht voor belastende elementen in het dossier gezien kon worden. Het verschoningsverzoek wordt echter afgewezen, waarna op 6 juni 2008 door de verdediging een nieuw schriftelijk wrakingverzoek wordt ingediend wegens vrees van vooringenomenheid van de van de rechtbank, waarvan dan vaststaat dat de leden zichzelf hebben willen verschonen. Er wordt alsnog een nieuwe samenstelling van de rechtbank geformeerd. De verdediging stelt ter terechtzitting van 9 juni 2008 desgevraagd dat een deel van het ter terechtzitting eerder verrichte onderzoek wat haar betreft niet over hoeft, maar dat zij niet kan instemmen met hervatting in de stand waarin het onderzoek op 13 mei 2008 is geschorst. De zaak wordt daarom opnieuw voorgedragen vanwege de nieuwe (de derde) samenstelling van de rechtbank. Op de zitting van 30 juni 2008 verduidelijkt de voorzitter dat van een gedeeltelijke hervatting (op 9 juni 2008) geen sprake kan zijn (geweest), omdat de wet die mogelijkheid niet kent. Het pleidooi van de verdediging in eerste aanleg wordt op 4 december 2008 voorgedragen door mr. G.P. Hamer, kantoorgenoot van de andere raadslieden van verdachte. Repliek en dupliek vinden in eerste aanleg plaats op 6 januari 2009.1. Op 20 januari 2009 wordt het vonnis uitgesproken. Verdachte wordt door de rechtbank voor het medeplegen van beide tenlastegelegde moorden veroordeeld, als ook voor valsheid in geschrift, meermalen gepleegd.

Op 30 januari 2009 wordt door de verdachte hoger beroep ingesteld. Namens de verdachte wordt een appelschriftuur ingediend door de raadslieden mr. Den Otter en mr. Jonk, die verklaren de verdachte ook in hoger beroep bij te zullen staan. Verzocht wordt om een reconstructie, het horen van 33 met name genoemde getuigen en om naderhand specifieker te formuleren onderzoekshandelingen. Aangekondigd wordt dat een onderbouwing van de verzoeken later zal worden geleverd. De behandeling van de zaak in hoger beroep volgt na enkele pro forma zittingen. Bij brief van 3 november 2009 verzoekt de opvolgende raadsman van de verdachte, mr. Boone, in de aanloop naar een regiezitting om een reconstructie, zoals ook al in de appelschriftuur was gevraagd, en om het horen van 32 getuigen. Het verzoek om reconstructie is niet onderbouwd of geconcretiseerd. Kort voor de als regiezitting geplande datum van 9 december 2009 neemt mr. J.Y. Taekema, om voor de verdachte moverende redenen, de verdediging van mr. Boone over. Op verzoek van de nieuwe raadsman wordt door het Hof een nieuwe regiezitting gepland op 12 januari 2010. Voor deze regiezitting worden de door de voorgaande raadsman al ingediende verzoeken voor een regiezitting overgenomen en worden in aanvulling daarop enkele nieuwe verzoeken gedaan. Het herhaalde verzoek om een reconstructie te houden wordt nu wel nader toegelicht. Uit het proces-verbaal van 12 januari 2010 kan worden opgemaakt dat de nieuwe raadsman van de verdachte nog niet beschikte over de namens verdachte ingezonden appelschriftuur. Tijdens een zitting van 14 juni 2011 dient de raadsman namens verdachte een wrakingsverzoek in omdat het Hof de schijn van onpartijdigheid zou hebben verspeeld, kort gezegd, gezien de afwijzende beslissingen op verzoeken van de verdediging bezien in samenhang tot het verloop en de wijze van de behandeling ter terechtzitting. Ook de opgeroepen wrakingskamer wordt namens de verzoeker in de wrakingsprocedure (verdachte) gewraakt. Beide wrakingsverzoeken worden afgewezen. Op de kwestie van beweerde vooringenomenheid van de leden van de behandelende kamer van het Hof kom ik bij de bespreking van de middelen inhoudelijk nog terug. Het Hof wijst op 8 juli 2011 arrest in de oorspronkelijke samenstelling als waarin het inhoudelijk onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep is aangevangen.

Van de verdenking van medeplegen moord op zijn echtgenote [betrokkene 4], van wie na 22 november 2002 geen betrouwbaar spoor zou zijn gevonden of teken van leven vernomen, spreekt het Hof de verdachte vrij, nadat de rechtbank hem eerder (ook) voor dat feit had veroordeeld. De verklaringen van [betrokkene 1], een vriendin van [betrokkene 4], zijn cruciaal voor de verdenking dat verdachte de moord op zijn broer [slachtoffer] mede gepleegd zou hebben. [Betrokkene 1] zelf wordt door het Gerechtshof te Amsterdam in 2009 onherroepelijk veroordeeld voor het medeplegen van de moord op [slachtoffer].

Ambtshalve opmerking over de bewezenverklaring van feit 1 in relatie tot de bewijsmiddelen

De tenlastelegging van feit 1 (de moord op de broer van verdachte) luidt, na wijziging in eerste aanleg, als volgt:

De rechtbank achtte bewezen, dat:

De bewezen toedracht zoals die het Hof voor ogen heeft gestaan, is als volgt verwoord in de strafmotivering:

De bewezenverklaring van het Hof houdt aangaande dit feit in, dat:

De bewijsmiddelen houden ten aanzien van het onder 1 bewezen verklaarde, na inkorting van de aanhef van de bewijsmiddelen, het volgende in:

Een proces-verbaal van 11 januari 2005 inhoudende voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven, als de op die datum tegenover verbalisanten afgelegde verklaring van [betrokkene 3]:

Ik kwam in 2000 in aanraking met een Turkse man genaamd [verdachte]. Ik kwam op een gegeven moment ook bij [verdachte] en zijn vrouw [betrokkene 4] thuis. Zij hadden twee kinderen. Een van die kinderen heette [slachtoffer], net als [verdachte] zijn broer. [Verdachte] vertelde mij op een gegeven moment dat hij zijn broertje had vermoord. Hij had het allemaal van tevoren bedacht. Hij zou [slachtoffer] masseren. [Slachtoffer] moest voor de gashaard in de woning gaan liggen en op het moment dat [slachtoffer] op de grond lag had hij zijn broer met een ijzeren voorwerp op zijn kop geslagen. Er was overal bloed. [Verdachte] heeft mij ook verteld dat hij zijn broer in stukken heeft gehakt of gesneden. [Betrokkene 4] heeft dit allemaal bevestigd.

Een proces-verbaal van 5 november 2010 van verhoor van getuige, opgemaakt door mr. W.M.C. Tilleman, gedelegeerd raadsheer bij het Gerechtshof te Amsterdam. Dit proces-verbaal houdt in, voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven, als verklaring van [betrokkene 3]:

[Verdachte] heeft mij verteld dat [slachtoffer] in de [a-straat] in Haarlem is gedood. Ik herinner mij dat [verdachte] daarover heeft gezegd dat ze een computerspelletje deden en dat de winnaar een massage zou krijgen. [Verdachte] had expres verloren. Hij heeft gezegd dat hij de satter, een zwaar voorwerp, al tussen de kachel had klaar staan. Zodra [slachtoffer] ging liggen heeft [verdachte] hem met de satter geslagen [verdachte] heeft ook verteld dat het lijk tot 's morgens in de woning heeft gelegen, dat een groot deel in vuilniszakken is gedaan en dat sommige delen van het lichaam her en der langs de snelweg zijn gegooid.

Een proces-verbaal van 1 december 2004 inhoudende voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven, als de op die datum tegenover verbalisanten afgelegde verklaring van [betrokkene 5]:

Een paar dagen na Moederdag 2001 vertelde [verdachte] mij dat [slachtoffer] nooit meer terug kon komen. Later vertelde [betrokkene 4] mij dat [verdachte] en [slachtoffer] een spelletje deden en dat de verliezer de winnaar zou moeten masseren. [Verdachte] verloor expres, zodat [slachtoffer] op de grond gemasseerd zou worden. [Betrokkene 1] (het hof begrijpt: [betrokkene 1]) was ook in de woning en had tegen [verdachte] gezegd dat zij [slachtoffer] wel zou masseren. [Slachtoffer] ging liggen voor de kachel in de woonkamer. [Betrokkene 1] ging bovenop hem zitten. Op dat moment ging [verdachte] naar zijn slaapkamer en pakte hij "dat ding" en daarmee heeft hij [slachtoffer] vermoord. Vervolgens hebben ze [slachtoffer] naar de slaapkamer gesleept. Dit alles vond plaats, volgens [betrokkene 4], op Sint Maarten 1997, dus op 11 november. Nadat ze [slachtoffer] in de slaapkamer hadden gelegd heeft [verdachte] de penis van [slachtoffer] afgesneden. De penis is door [verdachte] door het toilet gespoeld. Omdat [slachtoffer] had vastgezeten hadden [betrokkene 4] en [verdachte] besloten om de handen en voeten af te hakken, zodat hij niet geïdentificeerd kon worden. De rest van zijn lichaam is in stukken gedeeld met een bijl.

De verklaring van de getuige[betrokkene 5]okkene 5], afgelegd ter terechtzitting in hoger beroep van 18, 20 en 21 mei 2010 inhoudende, voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven:

Bladzijde 84

Ik ken [verdachte]. [Betrokkene 4] is met hem in 1990 getrouwd. Daarna is hij naar Nederland gekomen en kort daarna is het contact door mijn ouders verbroken.

Bladzijde 85

Ik denk dat ik rond april 2001 weer contact kreeg met [betrokkene 4].

Bladzijde 88

Ik heb van [verdachte] gehoord dat [slachtoffer] was vermoord. [Betrokkene 4] vertelde dat er eerst een voetbalspel op de computer werd gespeeld en dat de verliezer de winnaar zou moeten masseren. Zij was erbij en [betrokkene 1] en [verdachte] zelf. [Betrokkene 1] zat op [slachtoffer]. [Verdachte] zou [slachtoffer] toen met iets op zijn hoofd hebben geslagen. [Betrokkene 4] heeft mij ook verteld dat het geslachtsdeel van [slachtoffer] werd afgesneden en door de wc werd gespoeld. [Betrokkene 4] vertelde ook dat de handen en de voeten van [slachtoffer] in de snelkookpan zijn gegaan.

De verklaring die de getuige [betrokkene 6] ter terechtzitting in hoger beroep van 18, 20 en 21 mei 2010 inhoudende, voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven:

Bladzijden 66 en 67

In augustus 1999 heb ik bij [betrokkene 4] en [verdachte] ongeveer een week gelogeerd.

Vanaf 1997 kwam ik daar wel over de vloer bij [betrokkene 4] thuis in Haarlem Noord en daar was [betrokkene 1] regelmatig aanwezig. Op 29 november 2004 heb ik tegen de politie gezegd dat [betrokkene 4] had verteld dat [verdachte] [slachtoffer] had vermoord.

[Betrokkene 4] heeft dat tegen me gezegd in de week dat ik bij hen verbleef. [Betrokkene 4] heeft gezegd dat [slachtoffer] met een bijl is vermoord en dat ze een soort voetbalspelletje aan het spelen waren en degene die zou verliezen moest de rug van de ander masseren. [Verdachte] had expres verloren. Ze zei dat [verdachte] met die bijl het zelf had gedaan. Van [betrokkene 5] en van mijn moeder heb ik gehoord dat [betrokkene 1] bij die moord aanwezig was.

Een proces-verbaal van 3 november 2004, inhoudende, voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven, als de op die datum tegenover verbalisanten afgelegde verklaring van [betrokkene 6]:

[Betrokkene 4] vertelde mij dat [verdachte] zijn eigen broer [slachtoffer] had vermoord in hun eigen huis aan de [a-straat 1] te Haarlem.

Een proces-verbaal inhoudende, voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven, als de op die datum tegenover verbalisanten afgelegde verklaring van [betrokkene 6]:

[Betrokkene 4] heeft mij verteld dat [slachtoffer] is vermoord door [verdachte]. [Verdachte] heeft [slachtoffer]'s hoofd eraf gehakt met een bijl en vervolgens hebben ze zijn lichaam in stukjes gehakt. Degenen die hierbij waren waren [verdachte], [betrokkene 4] en [betrokkene 1].

De verklaring die de getuige [betrokkene 7] ter terechtzitting in hoger beroep van 18, 20 en 21 mei 2010 heeft afgelegd, inhoudende voor zover hier van belang en zakelijk weergegeven:

Bladzijde 77

Het contact met [verdachte] is begonnen in 2001 of 2002. In het begin was [verdachte] normaal en aardig, maar dat veranderde naarmate de tijd vorderde. Ik wilde toen niet meer met hem omgaan. Dat was nadat ik had gehoord dat hij zijn broer [slachtoffer] had vermoord. Dat had ik van [verdachte] gehoord en van [betrokkene 4].

Als [betrokkene 5] en ik bij [verdachte] en [betrokkene 4] op visite waren werd er door [verdachte] en [betrokkene 4] gesproken over [slachtoffer]. Ze hebben [slachtoffer] met zijn drieën vermoord, dus [betrokkene 4], [verdachte] en [betrokkene 1]. Dat heeft [verdachte] tegen mij gezegd.

[Verdachte] vertelde dat [slachtoffer] bij hem logeerde. [Betrokkene 1] ging [slachtoffer] masseren en toen heeft [verdachte] hem vermoord.

Bladzijde 80

[Verdachte] en [betrokkene 4] hadden verteld over de rol van [betrokkene 1] bij de dood van [slachtoffer]. [Betrokkene 1] ging [slachtoffer] masseren. [Verdachte] heeft [slachtoffer] in zijn eigen huis vermoord en in stukjes gehakt. Dat laatste had ik ook gehoord van [betrokkene 4] en [verdachte]. Zij hebben de handen en voeten van het lichaam gehakt of gesneden.

Een proces-verbaal inhoudende de op 14 december 2004 tegenover verbalisanten afgelegde verklaring van [betrokkene 8]:

lk ben van 1985 tot 2001 directrice geweest van de school [B]. U toont mij een aantal kopietjes uit het dossier van [slachtoffer] en [betrokkene 9]. (het hof begrijpt: map 4 bladzijden 946 tot en met 949) Dit is mijn handschrift. Ik zie hier onder meer de naam [betrokkene 10] staan. Ze woonde bij de familie [van verdachte] in de straat. Zij vertelde ontzettend veel tegen mij over de familie [van verdachte]. Alles wat op deze kopietjes staat is informatie die ik gekregen heb van [betrokkene 10]. U toont mij een kopietje waar onder meer op staat dat vader [betrokkene 9] zijn broer in stukken gehakt zou hebben, (het hof begrijpt: map 4 bladzijde 947)

Een geschrift, onder meer inhoudend handgeschreven notities die als volgt luiden: "6 juli '00 [betrokkene 10]" (bladzijde 946) en: "Vader [betrokkene 9] heeft zijn broer vermoord, in stukjes gehakt- illegaal"

(bladzijde 947).

Een proces-verbaal inhoudend de op 16 december 2004 tegenover verbalisanten afgelegde verklaring van [betrokkene 10]:

Ik heb zeven jaar op het adres [a-straat 1] huis te Haarlem gewoond. Op 7 februari 2002 ben ik naar Amsterdam toe verhuisd. Ik ken de familie [van verdachte]. Ik kende [betrokkene 4], [slachtoffer] en [betrokkene 9] beter dan [verdachte]. Circa anderhalfjaar voordat ik verhuisde (het hof begrijpt: in het jaar 2000) vertelde [betrokkene 4] mij dat [verdachte] zijn broer in stukken had gehakt en hem had gedumpt langs de snelweg.

Een proces-verbaal van verhoor van getuige van 19 oktober 2006, opgemaakt door mr. R.l.V. Scherpenhuijsen Rom, rechter-commissaris, inhoudende als verklaring van [betrokkene 10]:

[Betrokkene 4] vertelde mij dat zij, [betrokkene 1] en [verdachte] bij de moord aanwezig zijn geweest.

Bespreking van het tweede middel. [Betrokkene 1] verklaarde dat het slachtoffer op de avond van zijn overlijden een joint heeft gerookt. Het aangehaalde toxicologisch rapport biedt volgens steller - anders dan het Hof suggereert - geen enkele steun voor die verklaringen van [betrokkene 1]. Het Hof vindt in het aantreffen van THC-COOH in de urine van het slachtoffer steun voor de verklaring van [betrokkene 1] dat het slachtoffer de avond van de moord een joint heeft gerookt.5. Op p. 9 van het arrest overweegt het Hof, zoals de steller van het middel ook aangeeft, immers het volgende:

Met de steller van het middel acht ik het niet zonder meer vanzelfsprekend dat het aangetroffen omzettingsproduct in de urine in relatie staat tot het gebruik van cannabis op de avond van de moord. Deskundigenrapportage heb ik op dit punt niet aangetroffen. Uit algemeen toegankelijke kennisbronnen maak ik het volgende op. THC-COOH, een non-psychoactief metaboliet, komt in de urine via de lever. THC is lipofiel en wordt over het gehele lichaam gedistribueerd. THC wordt uitgebreid gemetaboliseerd door de lever naar diverse metabolieten. Beide worden op grote schaal gebonden aan plasma-eiwitten. De excretie in urine bereikt een piek na 6 tot 28 uur en vermindert gedurende een periode van 1 tot 2 weken exponentieel. Tussen het roken van een (cannabishoudende) joint en het tengevolge daarvan voorkomen THC-COOH in de urine van de gebruiker ligt dan ook een tijdsverloop.6. Of na het intreden van de dood door postmortale distributie THC-COOH de blaas kan bereiken, is een vraag waar deskundigen vermoedelijk wel antwoord op kunnen geven. Dat is in ieder geval niet zonder meer aannemelijk te achten. De aanwezigheid van THC-COOH in de urine kan zonder nader onderzoek slechts steun bieden voor de aanname dat het waarschijnlijk is dat het slachtoffer bij leven THC heeft gebruikt of daaraan is blootgesteld, meer niet.7. Dat gegeven kan slechts marginaal van betekenis zijn voor het aannemen van de betrouwbaarheid van de verklaring van [betrokkene 1] over het roken van een joint op een bepaalde avond kort voor het intreden van de dood, in de bewezen verklaarde toedracht. In de mate waarin het Hof aan het aantreffen van THC-COOH in de urine van het slachtoffer een meer dan indirecte betekenis lijkt te hebben toegekend, komt mij de klacht dan ook gegrond voor. In de motivering van de verwerping van het verweer aangaande de betrouwbaarheid van de verklaringen van [betrokkene 1] wordt aan de vermeende directe bevestiging van het cannabisgebruik van het slachtoffer in mijn ogen echter geen doorslaggevende betekenis gehecht. Ik meen dat er geen redelijke twijfel aan is dat ook zonder deze vermeende directe steun voor de betrouwbaarheid van de verklaring van [betrokkene 1] die aan het THC-COOH in de urine van het slachtoffer wordt ontleend, het Hof haar voor het bewijs gebruikte verklaringen betrouwbaar acht. Als de Hoge Raad die waardering deelt, hoeft de gegrondheid van de klacht niet tot cassatie te leiden.

Het derde middel klaagt dat de door het Hof passend geachte sanctie voor de schending van de plicht tot het zo spoedig mogelijk opmaken van een proces-verbaal, een vormverzuim in de zin van art. 359a Sv, volstrekt onbegrijpelijk is, gelet op de schade die dit verzuim mogelijk heeft aangericht aan de interne openbaarheid van het strafproces en de procespositie van rekwirant.

In het verkorte arrest van het Hof is omtrent een in hoger beroep gevoerd ontvankelijkheidsverweer het volgende opgenomen:

Volgens de vaststelling van het Hof heeft de zaaksofficier van justitie op het politiebureau te Haarlem in het bijzijn van twee verbalisanten op 30 november 2004 een gesprek gehad met getuige [betrokkene 1]. Van dat gesprek is geen proces-verbaal opgemaakt. Zowel de zaaksofficier als ook de twee betrokken verbalisanten hebben, in strijd met de latere vaststelling van het Hof, verklaard dat de officier van justitie niet op 30 november 2004, maar op 3 december 2004 met [betrokkene 1] heeft gesproken. De officier van justitie heeft tegenover de rechter-commissaris op enig moment zelfs verklaard er heel zeker van te zijn dat zij niet op 30 november 2004 met deze getuige heeft gesproken. De officier van justitie verklaarde namelijk op 2 november 2007 onder meer het volgende:

Dat het Hof toch tot de vaststelling is gekomen dat het gesprek op 30 november 2004 moet hebben plaatsgevonden, hangt in belangrijke mate samen met een afgetapt telefoongesprek van de getuige [betrokkene 1] dat zij op 30 november 2004 voerde met haar vriendin [betrokkene 2], kort nadat zij omstreek 22.14 uur 's avonds het politiebureau heeft verlaten. [betrokkene 1] vertelt haar vriendin in het gesprek dat de officier van justitie eerder die dag met haar heeft gesproken. De relevantie van het afgetapte gesprek is door de Rechtbank Haarlem onderkend, waarna de transcriptie integraal ook bij de aan de verdediging verstrekte stukken is gevoegd. Ik merk op dat de relevante inhoud van het telefoongesprek ook ten grondslag heeft gelegen aan de verlenging van de telefoontap op [betrokkene 1] en dus ook als zodanig al deel uitmaakte van het dossier.8.

De verdediging werpt op dat aan [betrokkene 1] toezeggingen zijn gedaan in ruil voor belastende verklaringen tegen verdachte. Concrete toezeggingen zijn volgens het Hof niet aannemelijk geworden. Wel staat vast dat [betrokkene 1] is gestimuleerd om belastend over [verdachte] te verklaren. De officier heeft daarover verklaard, zoals hiervoor is aangehaald: "Ik heb haar verteld dat als zij iets belastends over [verdachte] zou verklaren dat wel zou helpen." Die prikkeling wordt door de officier van justitie kennelijk geplaatst in het teken van wegnemen van angst van de getuige voor [verdachte]. De officier van justitie heeft in haar proces-verbaal van bevindingen van 18 oktober 2006, onder meer verklaard: "Ik heb [verdachte], zakelijk weergegeven, uiteengezet dat als er concreet sprake zou zijn van bedreiging er wellicht mogelijkheden zouden zijn om haar als getuige te beschermen."

Feit is dat [betrokkene 1] nadien veelvuldig zeer belastend heeft verklaard voor verdachte, aangaande diens betrokkenheid bij de moord op zijn broer. Volgens het Hof heeft [betrokkene 1] al belastend verklaard over verdachte aangaande zijn betrokkenheid bij de moord op zijn broer voordat de officier van justitie op 30 november 2004 met haar had gesproken, zodat die belastende verklaring niet kan zijn voortgekomen uit toezeggingen van de officier van justitie.

De analyse van het Hof laat vragen open waar de verdediging terecht op wijst. Hoe komt het dat [betrokkene 1], als zij na de avondmaaltijd op 30 november 2004 niet meer als getuige is gehoord, pas omstreeks 22.14 uur het bureau verlaat? Het Hof geeft daar geen verklaring voor gegeven. In verband met het cassatiemiddel is van belang of [betrokkene 1] door nadien verzwegen toezeggingen van de officier van justitie tot belastende verklaringen voor de verdachte is gekomen, die ten nadele van verdachte niet stroken met de waarheid. Nee, oordeelt het Hof.

Dat het Hof niet aannemelijk acht dat aan [betrokkene 1] toezeggingen zijn gedaan die haar tot het afleggen van onjuiste verklaringen hebben bewogen, acht ik in het licht van het verrichte onderzoek niet onbegrijpelijk. [Betrokkene 1] is herhaaldelijk ondervraagd, ook in het bijzijn van de verdediging ter terechtzitting in hoger beroep. In de loop van het onderzoek ter terechtzitting is de betrouwbaarheid van de getuigenverklaringen van [betrokkene 1] uitvoerig onderzocht. Van belang is daarbij ook dat door prof. Wagenaar is gerapporteerd over verklaringen van deze getuige in relatie tot haar geheugenfunctie en de getuige-deskundige geen opmerkelijke inconsistenties constateert in de verklaringen die zouden wijzen op een geheugenprobleem. Aanwijzingen dat [betrokkene 1] is bewogen tot het afleggen van onjuiste verklaringen zijn uit het onderzoek, volgens de beoordeling van het Hof, niet voortgekomen. In cassatie is deze beoordeling van feitelijke aard onaantastbaar.

Gaat het bij het nalaten van het opmaken van een proces-verbaal om een ernstig vormverzuim? Artikel 152 Sv schrijft voor dat de daar genoemde opsporingsambtenaren ten spoedigste proces-verbaal opmaken van het door hen opgespoorde strafbare feit of van hetgeen door hen tot opsporing is verricht of bevonden. Het staat de genoemde opsporingsambtenaren slechts dan vrij het opmaken van een proces-verbaal achterwege te laten ingeval hetgeen door hen is verricht of bevonden naar hun, aan toetsing door de officier van justitie onderworpen, oordeel redelijkerwijs niet van belang kan zijn voor enige door de rechter in het eindonderzoek te nemen beslissing. Ingeval het opmaken van een proces-verbaal achterwege blijft, zal evenwel dienen te worden voorzien in een zodanige verslaglegging van de desbetreffende verrichtingen en bevindingen, dat doeltreffend kan worden gereageerd op een verzoek van de rechter in het eindonderzoek tot nadere verantwoording omtrent dat gedeelte van het opsporingsonderzoek. Artikel 152 Sv strekt ertoe de controle van de strafrechter op het totale verloop van het opsporingsonderzoek mogelijk te maken. Vgl. HR 19 december 1995, NJ 1996/249, m.nt. Sch en HR 5 oktober 2010, LJN BL5629. Aan dat belang is in deze zaak tekort gedaan. Schending van de plicht tijdig proces-verbaal op te maken kan een ernstig verzuim opleveren.

De wet verbindt geen rechtsgevolgen aan de niet-naleving van het bepaalde in artikel 152 Sv. Het staat derhalve ter beoordeling van de rechter of en zo ja in hoeverre aan de omstandigheid dat het opmaken van proces-verbaal achterwege is gebleven enig rechtsgevolg dient te worden verbonden. Het Hof heeft de tekortkoming dan ook terecht beoordeeld als een vormverzuim in de zin van art. 359a Sv. Het hiervoor omschreven toetsingskader is dan ook toepasselijk.

Is de sanctie die het Hof verbindt aan het geconstateerde vormverzuim van niet tijdig opmaken van een proces-verbaal voldoende gemotiveerd?

Naar vaste rechtspraak, HR 30 maart 2004, LJN AM2533, NJ 2004/376 m.nt. YB, kan het volgende worden vooropgesteld. Indien sprake is van een vormverzuim en de rechtsgevolgen daarvan niet uit de wet blijken, moet de rechter beoordelen of aan dat vormverzuim enig rechtsgevolg dient te worden verbonden en, zo ja, welk rechtsgevolg dan in aanmerking komt. Daarbij dient hij rekening te houden met de in het tweede lid van art. 359a Sv genoemde factoren. Het rechtsgevolg zal immers door deze factoren moeten worden gerechtvaardigd.

De eerste factor is "het belang dat het geschonden voorschrift dient".

De tweede factor is "de ernst van het verzuim". Bij de beoordeling daarvan zijn de omstandigheden van belang waaronder het verzuim is begaan. Daarbij kan ook de mate van verwijtbaarheid van het verzuim een rol spelen.

De derde factor is "het nadeel dat daardoor wordt veroorzaakt". Bij de beoordeling daarvan is onder meer van belang of en in hoeverre de verdachte door het verzuim daadwerkelijk in zijn verdediging is geschaad.

Opmerking verdient dat indien het niet de verdachte is die door de niet-naleving van het voorschrift is getroffen in het belang dat de overtreden norm beoogt te beschermen, in de te berechten zaak als regel geen rechtsgevolg zal behoeven te worden verbonden aan het verzuim.

Gelet op de beoordelingsfactoren als bedoeld in art. 359a, tweede lid, Sv moet het wettelijk stelsel aldus worden opgevat dat een vormverzuim in de zin van dat artikel niet steeds behoeft te leiden tot een van de daar omschreven rechtsgevolgen. Art. 359a Sv formuleert een bevoegdheid en niet een plicht, en biedt de rechter die een vormverzuim heeft vastgesteld, de mogelijkheid af te zien van het toepassen van een van de daar bedoelde rechtsgevolgen en te volstaan met het oordeel dat een onherstelbaar vormverzuim is begaan. De strekking van de regeling van art. 359a Sv is immers niet dat een vormverzuim hoe dan ook moet leiden tot enig voordeel voor de verdachte (vgl. HR 23 januari 2001, LJN AA9594, NJ 2001/327).

Niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie in de vervolging komt als in art. 359a Sv voorzien rechtsgevolg slechts in uitzonderlijke gevallen in aanmerking. Daarvoor is alleen plaats ingeval het vormverzuim daarin bestaat dat met de opsporing of vervolging belaste ambtenaren ernstig inbreuk hebben gemaakt op beginselen van een behoorlijke procesorde waardoor doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak is tekortgedaan.

Het vorenoverwogene brengt mee dat een beslissing tot toepassing van een rechtsgevolg als bedoeld in art. 359a Sv dient te worden genomen en gemotiveerd aan de hand van de hiervoor besproken factoren die in het tweede lid van het artikel zijn genoemd.

Met het oog daarop mag van de verdediging die een beroep doet op schending van een vormverzuim als bedoeld in art. 359a Sv, worden verlangd dat duidelijk en gemotiveerd aan de hand van die factoren wordt aangegeven tot welk in art. 359a Sv omschreven rechtsgevolg dit dient te leiden. Alleen op een zodanig verweer is de rechter gehouden een met redenen omklede beslissing te geven.

In het toetsingskader dat de Hoge Raad hanteert aangaande vormverzuimen in het voorbereidende onderzoek (art. 359a Sv), gaat de aandacht expliciet uit naar de herstelbaarheid van het vormverzuim en naar de concrete gevolgen van het vormverzuim voor de (rechts)positie van de verdachte. De Hoge Raad stelt in het toetsingskader van art. 359a Sv de bescherming van de verdedigingsrechten in de zin van artikel 6 EVRM centraal. Dat blijkt vooral uit de wijze waarop de Hoge Raad de toepassingsvoorwaarden formuleert voor de rechtsgevolgen van niet-ontvankelijkverklaring en bewijsuitsluiting. Aan vormverzuimen die het hart van de strafrechtelijke procedure - de eerlijkheid van het proces - raken, kunnen tamelijk verstrekkende consequenties worden verbonden. Het gaat in de rechtspraak van de Hoge Raad omtrent artikel 359a Sv vooral om de verdedigingsrechten in de zin van artikel 6 EVRM. In deze benadering is artikel 359a Sv primair een mechanisme om te verzekeren dat de individuele verdachte verzekerd is van een eerlijk proces in zijn zaak. Tegelijkertijd kan de rechtspraak met betrekking tot artikel 359a Sv zo worden geduid dat de strafrechter het niet zonder meer als zijn verantwoordelijkheid beschouwt om, via de band van beslissingen in individuele zaken, de integriteit van het overheidsoptreden in strafrechtelijke aangelegenheden in meer algemene zin te bewaken en te bevorderen.9.

Met betrekking tot de ernst van het verzuim overweegt het Hof dat niet aannemelijk is geworden dat doelbewust is getracht dit verhoor met de officier van justitie verborgen te houden, zodat schending van artikel 6 EVRM volgens het Hof niet aan de orde is. Het nadeel dat door het verzuim is veroorzaakt is naar het oordeel van het Hof voornamelijk gelegen in de omstandigheid dat veel tijd en aandacht zijn besteed aan het ophelderen van de onduidelijkheden rond dit verhoor. Onder deze omstandigheden kan volgens het Hof worden volstaan met de vaststelling dat een onherstelbaar verzuim is begaan.

In de overweging van het Hof wordt, mijns inziens, niet voldoende uitgedrukt dat niet alleen doelbewust achterhouden van een voor de verdediging relevant gegeven in het voorbereidend onderzoek schending van art. 6 EVRM kan opleveren, maar ook het weliswaar niet opzettelijk maar wel met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak tekortdoen. Daarvan kan bijvoorbeeld sprake zijn indien tekortkomingen in het voorbereidend onderzoek niet voldoende kunnen worden gecompenseerd in de berechtingsfase.

Het belang voor de verdediging van een tijdige en correcte verbalisering van het gesprek van de officier van justitie met de getuige is in dit geval om te kunnen nagaan of er relevante toezeggingen zijn gedaan in ruil voor of ter bevordering van verklaringen of anderszins invloed is uitgeoefend op de getuige. Inzicht in informele toezeggingen aan een getuige of andere al of niet bewuste beïnvloeding van een getuige is voor de verdachte een relevant verdedigingsbelang.

Wanneer er sprake is van mogelijke toezeggingen aan een getuige komt het aan op goed onderzoek naar de betrouwbaarheid van de door de getuige afgelegde verklaringen. Het Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM) heeft zich niet in arresten uitgesproken over het gebruik van bewijsmateriaal dat (mede) is verkregen op basis van met andere verdachten gemaakte afspraken waarbij door het openbaar ministerie toezeggingen zijn gedaan omtrent de strafvervolging van hen dan wel de executie van hen betreffende rechterlijke beslissingen.

In de beslissing inzake Cornelis v. the Netherlands (dec.), 994/03, 25 mei 2004, is sprake van een afspraak met een medeverdachte die voor het bewijs tegen bruikbare belastende verklaringen aflegde. Het Europees Hof achtte die omstandigheid niet strijdig met art. 6 EVRM nu in feitelijke aanleg ter terechtzitting uitgebreid gelegenheid was geboden om de betrouwbaarheid van de getuigenverklaring te toetsen en daar ook gebruik van was gemaakt.

De Europese Commissie voor de rechten van de mens (ECRM) heeft in een drietal aan de Commissie voorgelegde zaken geoordeeld, dat het gebruik van bewijsmateriaal dat afkomstig is van een 'beloonde' getuige, wel schending van het recht van de verdachte op een eerlijk proces kan opleveren, doch dat daarvan in de voorgelegde zaken geen sprake was (X tegen het Verenigd Koninkrijk, no. 7306/75; Menessen tegen Italië, no. 18 666/91 en Flanders tegen Nederland, no. 25 982/94).

In HR 30 juni 1998, LJN ZD1191, NJ 1998/799 is voor wat betreft de gevolgen voor de bewijsvoering van door het openbaar ministerie gedane toezeggingen nog het volgende overwogen. Onder omstandigheden kan de betrouwbaarheid van verklaringen afgelegd door een verdachte nadat door hem en het openbaar ministerie afspraken zijn gemaakt waarbij toezeggingen zijn gedaan met betrekking tot strafvermindering of strafrechtelijke vervolging nadelig worden beïnvloed door datgene waartoe die verdachte zich bij het afleggen van een getuigenverklaring waardoor een ander wordt belast, verplicht voelt, of door wat hij in zijn belang acht gelet op de gemaakte afspraken. In verband daarmee dient, indien de betrouwbaarheid van de verklaringen door de verdediging wordt betwist, de getuige te worden ondervraagd door een rechter, bij voorkeur op de openbare terechtzitting waar de strafzaak wordt behandeld, waarbij ook de verdediging de gelegenheid krijgt tot het stellen van vragen aan de getuige.

Het Hof heeft de betrouwbaarheid van de getuigenverklaringen van [betrokkene 1] uitgebreid onderzocht en komt tot het oordeel dat de voor het bewijs gebruikte verklaringen van de [betrokkene 1] betrouwbaar zijn. Van concrete toezeggingen in ruil voor verklaringen is niets gebleken of aannemelijk geworden. Het niet tijdig verbaliseren van het gesprek met de officier van justitie is een vormverzuim dat in dit geval in belangrijke mate door het onderzoek ter terechtzitting is gecompenseerd, zodat het Hof geen reden ziet om een andere sanctie toe te passen.

Gezien het voorgaande heeft het hof naar mijn inzicht weliswaar niet een geheel juiste toets aangelegd bij de beoordeling van de vraag of het vormverzuim tot niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie moet leiden. Maar dat hoeft niet tot cassatie te leiden omdat het Hof wel heeft kunnen vaststellen dat na uitvoerig onderzoek naar de betrouwbaarheid van de verklaringen van [betrokkene 1] voldoende compensatie is geboden voor het geconstateerde verzuim in het voorbereidend onderzoek om toch van een eerlijk proces te kunnen spreken. In het licht van die beoordeling komt de sanctie van niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie niet in aanmerking.

Het derde middel faalt.

Het vierde middel klaagt over de motivering van de afwijzing van het verzoek om de getuigen [betrokkene 11] en [betrokkene 12] op te roepen dan wel deze getuigen te doen horen in het kader van een rogatoire commissie.

Het Hof heeft de beslissing verzoeken om deze getuigen te horen enkele malen aangehouden en bij arrest afgewezen op de grond dat het horen van deze getuigen niet noodzakelijk is, gelet op de vrijspraak voor feit 2 (inzake de verdenking van de moord op [betrokkene 4]). In de toelichting op het middel wordt gesteld dat het Hof een te beperkte betekenis heeft gegeven aan deze getuigenverzoeken. Het feit dat deze getuigen mogelijk kunnen verklaren over de verblijfplaats van [betrokkene 4] na haar vermissing is immers niet alleen van belang voor de opheldering/weerlegging van een vermeende moord op haar, maar ook voor het kunnen horen van [betrokkene 4] als getuige terzake van feit 1 van de tenlastelegging.

Het Hof heeft de getuigenverzoeken die niet bij appelschriftuur waren gedaan en die evenmin bij de regiezitting naar voren waren gebracht terecht beoordeeld aan de hand van het noodzaakcriterium. De verdediging heeft zich erop beroepen dat het belang van deze getuigen eerst in een laat stadium is gebleken. Aanleiding voor het verzoek om [betrokkene 11] te horen is volgens de verdediging de opmerking van getuige [betrokkene 3] dat [betrokkene 4] tegen hem zou hebben gezegd dat, wanneer zij verdwenen zou zijn, hij haar bij [betrokkene 11] in België kon komen vinden. De A-G wees er ter terechtzitting van 10 maart 2011 bij het Hof op dat [betrokkene 3] niet heeft gezegd dat [betrokkene 4] ondergedoken zou zijn bij [betrokkene 11]. Volgens de A-G heeft [betrokkene 3] gezegd dat hij, nadat hij was vrijgekomen in 2000, gesproken had met [betrokkene 4] toen zij nog bij de Aldi werkte. [betrokkene 4] zou toen tegen hem hebben gezegd dat zij mogelijk zou willen onderduiken bij [betrokkene 11]. Dat is iets anders dan de verdediging stelt. In de brief van 10 november 2010, nadien ook voorgelezen ter terechtzitting, vraagt de raadsman voor het eerst om het horen van [betrokkene 11] (ook: [betrokkene 11]) als getuige "over onder meer zijn contacten met [betrokkene 4] in de periode dat zij niet meer in Nederland werd gesignaleerd." Bij brief van 8 juni 2011 wordt nog eens verzocht om de getuige [betrokkene 11] op te roepen om op de kortst mogelijke termijn als getuige ter zitting te verschijnen, "teneinde hem rechtstreeks vragen te stellen omtrent de verdwijning van [betrokkene 4]." Het verzoek om de getuige [betrokkene 11] en de daarmee in verband staande [betrokkene 12] te horen is enkele malen herhaald. Dat het Hof de getuigenverzoeken plaatste in de context van de verdenking aangaande feit 2 acht ik, gelet op hetgeen door de verdediging was aangevoerd, niet onbegrijpelijk. Maar dat het traceren van [betrokkene 4] ook van belang kan zijn voor het eventueel kunnen horen van haar als getuige ter zake van de onder 1 tenlastegelegde moord op de broer van de verdachte ligt wel voor de hand. Voor het rechtdoen aan dat belang is het horen van de gevraagde getuigen ter terechtzitting echter niet nodig.

Op de vraag of er door de autoriteiten wel voldoende inspanningen zijn verricht om de getuige [betrokkene 4] te traceren hoeft in het kader van dit middel niet uitvoerig te worden ingegaan. De opmerking van [betrokkene 3] dat [betrokkene 4] in of omstreeks het jaar 2000 tegen hem had gezegd bij [betrokkene 11] mogelijk te willen onderduiken, is geen duidelijke aanwijzing voor het feit dat zij daar ruim acht jaar na de melding van haar verdwijning te vinden zou zijn. [Betrokkene 4] is ook pas twee jaren na het gesprek waarvan [betrokkene 3] rept, verdwenen. Het openbaar ministerie heeft wel onderzoek verricht naar aanleiding van de opmerking van [betrokkene 3]. Op geen enkele wijze is, volgens een mededeling van advocaat-generaal ter terechtzitting bij het Hof, daaruit gebleken dat [betrokkene 4] in België zou zijn geweest of nog is. Uit het hele onderzoek is, afgezien van de opmerking van [betrokkene 3], geen enkele aanwijzing naar voren gekomen dat er contact is geweest tussen [betrokkene 4] en [betrokkene 11].

Mede gelet op hetgeen de verdediging in feitelijke aanleg aan de getuigenverzoeken ten grondslag heeft gelegd heeft het Hof de verzoeken met toepassing van het noodzaakcriterium toereikend gemotiveerd verworpen.

Het vierde middel faalt.

Het vijfde middel klaagt over de afwijzing in hoger beroep van de verzoeken de lijkschouwer de heer J.R. Woldman en de patholoog R. Torenbeek te horen teneinde de schriftelijke verslagen van hun waarnemingen en bevindingen van destijds toe te lichten en hun bevindingen en conclusies te toetsen aan de hand van de beantwoording van concrete vragen. Voorts wordt geklaagd over de afwijzing van het verzoek drs. S. Eikelenboom van IFS te doen rapporteren in het kader van een forensisch medisch contraonderzoek.

Volgens de toelichting op het middel is al vroeg in het stadium van het onderzoek in hoger beroep om het horen van de getuigen (getuige-deskundigen) Woldman en Torenbeek verzocht. Die opmerking verdient enige relativering. De getuigen zijn niet vermeld in de appelschriftuur en evenmin is om het horen van deze personen gevraagd op of voorafgaand aan de regiezitting van 12 januari 2010. Op de zitting van 3 juni 2010 is het verzoek van 27 mei 2010 om deze getuigen (getuige-deskundigen) te horen afwijzend beslist, omdat het Hof omdat het verzoek niet eerder is gedaan en het horen van de getuigen op de terechtzittingen in hoger beroep van 18, 20 en 21 mei 2010 geen nieuwe gezichtspunten heeft opgeleverd op grond waarvan het horen van de thans verzochte getuigen en/of getuige-deskundigen of de toewijzing van de overige verzoeken van belang zou zijn voor enige in deze zaak te nemen beslissing, en het hof ook overigens het horen van deze getuigen en/of getuige-deskundigen redelijkerwijs niet noodzakelijk acht (artikel 418, lid 3, Sv en artikel 415 jo. artikel 315 lid 1 Sv). Dat standpunt van het Hof is bij later herhaalde verzoeken gehandhaafd. Mede gezien het feit dat forensisch-technisch onderzoek naar de stoffelijke resten, mede op verzoek van de verdediging in de fase van de eerste aanleg, uitvoerig is verricht, acht ik het oordeel van het Hof dat het horen van de getuigen (getuige-deskundigen) niet noodzakelijk is, begrijpelijk en niet getuigen van een onjuiste rechtsopvatting.

Het beroep dat in dit verband gedaan wordt op 'equality of arms' miskent dat eerder forensisch-onderzoek mede op verzoek van de verdediging is verricht. In het voor de rechtbank gehouden pleidooi is van de zijde van de verdediging opgemerkt dat in deze zaak kosten noch moeite zijn gespaard om, ook op verzoek van de verdediging, onderzoek te doen naar allerlei onderzoeksbevindingen (p. 60 pleidooi eerste aanleg). In datzelfde pleidooi is uitvoerig aandacht besteed aan de problematiek van het tijdstip van het overlijden in relatie tot de getuigenverklaringen en de onderzoeksbevindingen daaromtrent (p. 63-65 van dat pleidooi). Het is niet duidelijk waarom door de verdediging in hoger beroep niet onmiddellijk bij de regie van het onderzoek in hoger beroep daar met terzake doende specifiek gemotiveerde onderzoeksvoorstellen op is aangesloten, indien dat noodzakelijk of in het belang van de verdediging zou zijn geacht. Voor het pas in een laat stadium van het onderzoek gedaan verzoek om drs. S. Eikelenboom van IFS te doen rapporteren in het kader van een forensisch medisch contraonderzoek geldt, naar mijn opvatting, dat het Hof tegen de achtergrond van het verloop van de zaak, en gelet op de inhoudelijke onderbouwing en het al verrichte onderzoek, dat niet noodzakelijk heeft hoeven achten.

Het vijfde middel faalt.

Het zesde middel behelst de klacht dat de audio- en videoregistratie van het verhoor van [betrokkene 3] tijdens een rogatoire commissie in Duitsland op 5 november 2010 gemaakt niet aan de processtukken werd toegevoegd en evenmin ondanks een daartoe strekkend verzoek ter zitting ten overstaande van de betrokkenen bij het proces werd vertoond. Voorts wordt geklaagd dat de verklaring van [betrokkene 3] wegens onbetrouwbaarheid en/of oncontroleerbaarheid van het bewijs had moeten worden uitgesloten.

Het middel is als volgt toegelicht:

Ter terechtzitting van het Hof van 11 en 16 november 2010 is, voor zover in dit verband relevant, door de raadsman aan de hand van een notitie van 10 november 2010 onder meer het volgende naar voren gebracht:

Aangaande deze verzoeken overweegt het Hof daartoe onder meer:

Vooropgesteld kan worden dat in het dossier dienen te worden gevoegd stukken die redelijkerwijze van belang kunnen zijn hetzij in voor de verdachte belastende hetzij in voor hem ontlastende zin. Het voorgaande neemt niet weg dat de rechter hetzij ambtshalve, hetzij op verzoek van de verdediging dan wel op vordering van het openbaar ministerie alsnog de toevoeging aan het dossier van bepaalde stukken kan gelasten. Kennisneming van de processtukken mag, behoudens hier niet ter zake doende uitzonderingen voor beperkte duur, aan de verdachte en zijn raadsman niet worden onthouden. Van de processtukken worden ook afschriften verstrekt (vgl. HR 7 mei 1996, NJ 1996/687; HR 8 mei 2001, LJN AB1517, NJ 2001/479).

Het Hof heeft gelet op het overeengekomen doel van de videoregistratie en de audio-opname van het verhoor. Voorts is door het Hof acht geslagen op het feit dat de verdediging integraal toegang heeft tot de tekstuele inhoud van het verhoor, waarvan de juistheid van de weergave niet is betwist. De raadsman van de verdachte is bovendien aanwezig geweest bij het verhoor van [betrokkene 3]. Gezien deze omstandigheden heeft het Hof de toevoeging van de banden aan de processtukken niet noodzakelijk hoeven achten. Ook heeft het Hof het verzoek om de opnamen ter terechtzitting te vertonen niet noodzakelijk kunnen achten. Het middel faalt in zoverre.

De tweede klacht in het middel betreft de betrouwbaarheid van de getuige. Dienaangaande heeft het Hof als volgt overwogen:

Gelet op deze overwegingen heeft het Hof voldoende rekenschap gegeven van het oordeel omtrent de betrouwbaarheid van de getuige [betrokkene 3]. Dat feitelijke oordeel is niet onbegrijpelijk, getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en is derhalve in cassatie onaantastbaar. Ook deze klacht faalt.

Het zesde middel faalt in alle onderdelen.

Het zevende middel klaagt over de herhaalde afwijzing in de fase van het hoger beroep van de verzoeken om de getuigen [betrokkene 2] en [betrokkene 10] opnieuw te horen, terwijl verklaringen van deze getuigen voor het bewijs zijn gebruikt.

Het middel is als volgt toegelicht:

[Betrokkene 10] is op 19 oktober 2006 in het bijzijn van de verdediging door de rechter-commissaris gehoord. Getuige [betrokkene 2] is op 27 november 2006 in het bijzijn van de verdediging door de rechter-commissaris gehoord. Nu de beide getuigen eerder zijn gehoord door de rechter-commissaris is voor de beoordeling van de verzoeken het noodzaakcriterium van toepassing is (art. 418 lid 2 Sv). Anders dan het Hof lijkt te veronderstellen is bij appelschriftuur overigens wel gevraagd om het horen van getuige [betrokkene 10] (zij het foutief gespeld als: Immik), zij het zonder motivering, maar voor het toepasselijke criterium is dat hier niet van belang. Aan dat verzoek in de appelschriftuur is door de verdediging bij het begin van het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep (de regiezitting) ook geen aandacht besteed.

Op 3 november 2009 is door de toenmalige raadsman van de verdachte in de aanloop naar een regiezitting schriftelijk een aantal summier gemotiveerde getuigenverzoeken gedaan. De in het middel genoemde getuigen worden dan niet opgevoerd. Kort daarna (ook in november 2009) heeft de verdachte gekozen voor een andere raadsman (mr Taekema), die aan het Hof onmiddellijk verzocht om de regiezitting uit te stellen teneinde zich goed te kunnen voorbereiden. Op de door deze raadsman op 3 januari 2010 schriftelijk gedane verzoeken is op de regiezitting van 12 januari 2012 beslist. Er is op dat moment geen verzoek aan orde om de in het middel genoemde getuigen te horen. Gebleken is dat de raadsman op dat moment nog niet beschikte over de appelschriftuur, waarvan hij ter terechtzitting een kopie kreeg overhandigd. Bij fax van 27 mei 2010 worden de verzoeken gedaan tot het horen van de getuigen [betrokkene 2 en 10]. Daarbij is niet verwezen naar de appelschriftuur.

De motivering voor deze getuigenverzoeken luidt als volgt:

Op het verzoek om deze getuigen (en een reeks ander getuigen) te horen is door het Hof ter terechtzitting van 1 en 3 juni 2010 als volgt beslist:

Ter terechtzitting van 11 en 16 november 2010 is door de verdediging opnieuw verzocht om de getuigen [betrokkene 2] en Immink te horen (pleitnotitie onder de nrs. 22 en 26). De motivering voor deze verzoeken is gelijkluidend aan de hiervoor weergegeven motivering (fax van 27 mei 2010). Het Hof wijst deze verzoeken op 16 november 2010 opnieuw af (zie p. 10 van het proces-verbaal van de terechtzitting), onder verwijzing naar een eerdere afwijzing van deze getuigenverzoeken en met inachtneming van het feit dat het verhoor van [betrokkene 3] op 5 november 2010 geen nieuwe gezichtspunten heeft opgeleverd op grond waarvan het horen van de getuigen thans van belang zou zijn voor enige in de zaak te nemen beslissing en het Hof ook overigens het horen van deze getuigen niet noodzakelijk acht.

In het proces-verbaal van 16 juni 2011 staat: "De verdediging handhaaft voorts alle eerder gedane verzoeken die niet zijn toegewezen." (p. 9 van het proces-verbaal van de terechtzitting). Bij pleidooi is op 24 juni 2011 opnieuw om de getuigen gevraagd. Dat wordt gedaan met de volgende overweging:

In het arrest wordt daarop als volgt beslist:

Het Hof heeft terecht het noodzaakcriterium toegepast bij de beoordeling van deze getuigenverzoeken. Het Hof heeft, gelet op hetgeen aan deze verzoeken door de verdediging ten grondslag is gelegd, met toepassing van dat criterium de verzoeken kunnen afwijzen. Het Hof was niet gehouden de afwijzing ruimer te motiveren.

Het zevende middel faalt.

Het achtste middel richt zich tegen (de motivering van) het oordeel van het Hof dat de redelijke termijn van vervolging en berechting niet zou zijn geschonden

Het Hof heeft in de strafmotivering als volgt overwogen:

Het middel geeft niet aan dat in feitelijke aanleg is geklaagd over de overschrijding van de redelijke termijn van berechting. Opmerking verdient dat in cassatie niet met vrucht kan worden geklaagd over de overschrijding van de redelijke termijn als gevolg van het tijdsverloop vóór de bestreden uitspraak wanneer de zaak in laatste feitelijke aanleg in tegenwoordigheid van de verdachte en/of diens raadsman is behandeld en ter terechtzitting een dergelijk verweer niet is gevoerd.

Het achtste middel faalt.

De middelen 2 en 3 kunnen bespreking vergen.

De overige middelen kunnen worden afgedaan met een motivering als bedoeld in art. 81 RO.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen waarop het bestreden arrest zou dienen te worden vernietigd.

Deze conclusie strekt verwerping van het beroep.