HR, 07-05-2021, nr. 20/01662

HR, 07-05-2021, nr. 20/01662

Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.

Uitspraak 07‑05‑2021

Inhoudsindicatie

Procesrecht. Rechterswissel tussen pleidooi en uitspraak. Schending onmiddellijkheidsbeginsel? Vgl. HR 31 oktober 2014, ECLI:NL:HR:2014:3076 en HR 15 april 2016, ECLI:NL:HR:2016:662.

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

CIVIELE KAMER

Nummer 20/01662

Datum 7 mei 2021

ARREST

In de zaak van

[de man],wonende te [woonplaats],

EISER tot cassatie,

hierna: de man,

advocaat: D. Rijpma,

tegen

[de vrouw],wonende te [woonplaats],

VERWEERSTER in cassatie,

hierna: de vrouw,

niet verschenen.

1. Procesverloop

Voor het verloop van het geding in feitelijke instanties verwijst de Hoge Raad naar:

de vonnissen in de zaak C/08/191861 / HA ZA 16-433 van de rechtbank Overijssel van 14 december 2016 en 8 maart 2017;

de arresten in de zaak 200.217.577/01 van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 1 augustus 2017 en 31 maart 2020.

De man heeft tegen het arrest van het hof van 31 maart 2020 beroep in cassatie ingesteld.

Tegen de vrouw is verstek verleend.

De conclusie van de Advocaat-Generaal E.M. Wesseling-van Gent strekt tot vernietiging van het arrest van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van 31 maart 2020 en verwijzing.

2. Uitgangspunten en feiten

2.1

In cassatie kan van het volgende worden uitgegaan.

(i) Partijen zijn in 2001 in Iran met elkaar gehuwd. Ter gelegenheid van het huwelijk hebben partijen naar Iraans recht een huwelijkscontract gesloten waarin een door de man te betalen bruidsgave is opgenomen.

(ii) In september 2015 heeft de vrouw, vooruitlopend op een procedure tot echtscheiding, een verzoekschrift voorlopige voorzieningen ingediend. Kort daarna is de man voor een familiebezoek naar Iran gereisd, waarna hij – in verband met de door de vrouw aldaar opgeëiste en door de man niet betaalde bruidsgave – het land niet meer mocht verlaten, en het voor hem niet mogelijk bleek om terug te reizen naar Nederland.

(iii) In oktober 2015 heeft de vrouw een verzoek tot echtscheiding ingediend.

(iv) In februari 2016 heeft de man, die toen nog in Iran verbleef, in Nederland een kort geding aanhangig gemaakt. Hij heeft daarin gevorderd dat de vrouw wordt veroordeeld te bewerkstelligen dat zijn gijzeling in Iran zou worden opgeheven. Tijdens de mondelinge behandeling hebben partijen een overeenkomst gesloten (hierna: de overeenkomst).

(v) Bij brief van 29 februari 2016 heeft de man aan de vrouw medegedeeld de overeenkomst buitengerechtelijk te ontbinden wegens wanprestatie van haar kant, bestaande uit het niet bewerkstelligen van zijn vrijlating.

(vi) Het huwelijk van partijen is in 2016 door inschrijving van de echtscheidingsbeschikking ontbonden.

2.2

In dit geding vordert de vrouw, samengevat, voor recht te verklaren (i) dat de man op onjuiste gronden de buitengerechtelijke ontbinding heeft ingeroepen van de overeenkomst en dat deze nog onverkort voortduurt, en (ii) dat partijen zijn gebonden aan onherroepelijk geworden uitspraken van de Iraanse rechtbank uit 2014 en 2015, waarin de omvang van de aan de vrouw toekomende bruidsschat is vastgesteld. Voorts vordert de vrouw veroordeling van de man tot betaling van de in die uitspraken vastgestelde bedragen. De man vordert in reconventie onder meer ontbinding, althans vernietiging van de overeenkomst.

De rechtbank1.heeft bepaald dat de overeenkomst is ontbonden en het meer of anders gevorderde afgewezen.

2.3

Het hof2.heeft het vonnis van de rechtbank vernietigd en de vorderingen van de vrouw gedeeltelijk toegewezen.

In rov. 2.1 van het eindarrest wordt verwezen naar pleitnotities van de op 12 september 2019 gehouden pleidooien en naar nadien door partijen genomen aktes en antwoordaktes.

3. Beoordeling van het middel

3.1.1

Onderdeel 1 van het middel klaagt onder meer dat het hof het recht heeft geschonden door van de vervanging van twee raadsheren na het pleidooi niet voorafgaand aan zijn uitspraak mededeling te doen aan partijen, onder opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum. Het hof heeft het partijen daarmee ten onrechte onmogelijk gemaakt om gebruik te maken van het recht om een nadere mondelinge behandeling te verzoeken ten overstaan van de raadsheren door wie de uitspraak zou worden gewezen, aldus de klacht.

3.1.2

Ter toelichting van deze klacht voert het onderdeel aan dat het in hoger beroep gehouden pleidooi, blijkens door de cassatieadvocaat bij het hof ingewonnen informatie, heeft plaatsgevonden voor de raadsheren Bosch, Van der Meer en Weissink. Verder blijkt uit het roljournaal dat na het pleidooi en voor het eindarrest met instemming van partijen een comparitie van partijen heeft plaatsgevonden ten overstaan van raadsheer-commissaris Bosch en dat partijen ter comparitie de gelegenheid hebben gekregen hun stellingen nader toe te lichten, terwijl na de comparitie nog een aktewisseling heeft plaatsgevonden. Vervolgens is het eindarrest gewezen door de raadsheren Koopman, Bosch en Knot. Over de vervanging van de raadsheren Van der Meer en Weissink zijn partijen niet voorafgaand aan de uitspraak ingelicht, aldus het onderdeel.

3.1.3

Noch van het pleidooi, noch van de comparitie van partijen, is een proces-verbaal opgemaakt. Uit door de Advocaat-Generaal bij het hof ingewonnen inlichtingen blijkt evenwel dat de door het onderdeel gestelde, hiervoor in 3.1.2 weergegeven gang van zaken, juist is.

Bij die stand van zaken is de hiervoor in 3.1.1 weergegeven klacht gegrond. Ingevolge vaste rechtspraak dienen, ingeval van een rechterswisseling in de periode tussen een mondelinge behandeling en de daaropvolgende uitspraak, partijen daarover voorafgaand aan de uitspraak te worden ingelicht, onder opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum, en dienen zij in de gelegenheid te worden gesteld een nadere mondelinge behandeling te verzoeken ten overstaan van de rechter(s) door wie de uitspraak zal worden gewezen.3.Nu tussen het voor het hof gehouden pleidooi en de daaropvolgende uitspraak twee van de drie raadsheren zijn vervangen, had het hof daarvan mededeling moeten doen aan partijen en hen in de gelegenheid moeten stellen een nadere mondelinge behandeling te verzoeken ten overstaan van de raadsheren die het arrest zouden wijzen.

De omstandigheid dat tussen het pleidooi en de uitspraak een comparitie van partijen is gehouden, die met goedvinden van partijen ten overstaan van een rechter-commissaris heeft plaatsgevonden, doet daaraan niet af. Uit de instemming van partijen met een enkelvoudige comparitie kan immers niet worden afgeleid dat zij afstand hebben gedaan van hun recht op een nadere mondelinge behandeling naar aanleiding van de rechterswisseling.

3.2

De overige klachten van het middel behoeven geen behandeling.

4. Beslissing

De Hoge Raad:

- vernietigt het arrest van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van 31 maart 2020;

- verwijst het geding naar het gerechtshof ʼs-Hertogenbosch ter verdere behandeling en beslissing;

- compenseert de kosten van het geding in cassatie aldus dat iedere partij de eigen kosten draagt.

Dit arrest is gewezen door de vicepresident M.V. Polak als voorzitter en de raadsheren T.H. Tanja-van den Broek en A.E.B. ter Heide, en in het openbaar uitgesproken door de raadsheer M.J. Kroeze op 7 mei 2021.

Conclusie 04‑12‑2020

Inhoudsindicatie

Procesrecht. Rechterswissel tussen pleidooi en uitspraak. Schending onmiddellijkheidsbeginsel? Vgl. HR 31 oktober 2014, ECLI:NL:HR:2014:3076 en HR 15 april 2016, ECLI:NL:HR:2016:662.

Partij(en)

PROCUREUR-GENERAAL

BIJ DE

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

Nummer 20/01662

Zitting 4 december 2020

CONCLUSIE

E.M. Wesseling-van Gent

In de zaak

[de man]

(de man)

tegen

[de vrouw]

(de vrouw)

Het gaat in deze zaak om de vraag of het hof het onmiddellijkheidsbeginsel heeft geschonden. In het cassatiemiddel wordt als feitelijk novum aangevoerd dat (i) voorafgaand aan het eindarrest geen mededeling is gedaan van vervanging van twee raadsheren die bij het pleidooi in de zetel zaten en (ii) ten tijde van het eindarrest het proces-verbaal ontbreekt van een voordien gehouden comparitie ten overstaan van één raadsheer waarbij partijen in de gelegenheid zouden zijn gesteld hun stellingen toe te lichten.

1. Feiten en procesverloop

Feiten1.

1.1

Partijen, die beiden zowel de Nederlandse als de Iraanse nationaliteit bezitten2., zijn op 1 juli 2001 in Iran met elkaar gehuwd.

1.2

Ter gelegenheid van het huwelijk hebben partijen naar Iraans recht een huwelijkscontract afgesloten waarin een door de man te betalen bruidsgave (door partijen genoemd ‘mehriye’) is opgenomen.

1.3

Op 17 september 2015 heeft de vrouw, vooruitlopend op een procedure tot echtscheiding, een verzoekschrift voorlopige voorzieningen ingediend bij de rechtbank Overijssel, zittingsplaats Zwolle. Kort daarna is de man voor een familiebezoek naar Iran gereisd, waarna hij – in verband met de door de vrouw aldaar opgeëiste en door de man niet betaalde bruidsgave – het land niet meer mocht verlaten, en het voor hem niet mogelijk bleek om terug te reizen naar Nederland.

1.4

In oktober 2015 heeft de vrouw bij genoemde rechtbank een verzoek tot echtscheiding ingediend.

1.5

In februari 2016 heeft de man, die toen nog steeds in Iran verbleef, via een advocaat bij de rechtbank een kort geding aanhangig gemaakt. Hij heeft daarin gevorderd dat de vrouw wordt veroordeeld tot het bewerkstelligen dat zijn gijzeling in Iran zou worden opgeheven. Tijdens de mondelinge behandeling op 11 februari 2016 zijn partijen (de man was niet aanwezig maar werd vertegenwoordigd door zijn advocaat, die telefonisch contact met hem had) het volgende overeengekomen:

- De man betaalt als voorschot op de mehriye een bedrag van tenminste € 60.000,00, af te betalen in maandelijkse termijnen van € 250,-, te beginnen vanaf 1 april 2016.

- De vrouw zal hier tegenover haar advocaat in Iran vandaag nog opdracht geven om te bewerkstelligen dat de man Iran kan verlaten.

- Over het restant van de mehriye zullen partijen verder onderhandelen of procederen, dat laatste in Iran als dat mogelijk is en als dat niet mogelijk is zal zo nodig in Nederland over het restant geprocedeerd worden.

- De vrouw geeft met het bovenstaande haar recht op partneralimentatie en kinderalimentatie niet prijs.

- De man zal bewerkstelligen dat de vrouw en de kinderen zelfstandig kunnen reizen, op eigen paspoort, naar Iran en andere landen.

1.6

De man heeft Iran op 22 februari 2016 verlaten.

1.7

Bij brief van 29 februari 2016 heeft de man aan de vrouw medegedeeld de vaststellingsovereenkomst van 11 februari 2016 buitengerechtelijk te ontbinden wegens wanprestatie van haar kant, bestaande uit het niet bewerkstelligen van zijn vrijlating op 11 februari 2016.

1.8

Bij beschikking van de rechtbank Overijssel, zittingsplaats Zwolle, van 15 juni 2016 is tussen partijen de echtscheiding uitgesproken. Op 2 november 2016 is deze beschikking ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand van de gemeente ’s-Gravenhage.

Procesverloop3.

1.9

Bij inleidende dagvaarding van 23 juni 20164.heeft de vrouw de man gedagvaard voor de rechtbank Overijssel, zittingsplaats Zwolle. Zij heeft, na eiswijziging, gevorderd5.:

- voor recht te verklaren dat de man op onjuiste gronden de buitengerechtelijke ontbinding heeft ingeroepen van de op 11 februari 2016 ten overstaan van de voorzieningenrechter te Zwolle tussen partijen tot stand gekomen schikkingsovereenkomst, en voorts voor recht te verklaren dat deze overeenkomst nog onverkort voortduurt totdat de rechtbank in de onderhavige procedure uitspraak heeft gedaan;

- voor recht te verklaren dat partijen zijn gebonden aan de onherroepelijk geworden uitspraken van de Iraanse rechtbank van 17 maart 2014 en 5 december 2015, waarbij de omvang van de aan de vrouw toekomende bruidsschat is vastgesteld op 1356 Bahar-e-Azadi gouden munten, omgerekend € 449.708,-, en de man te veroordelen om tegen behoorlijk bewijs van kwijting dit bedrag aan de vrouw te voldoen, te verminderen met de termijnen die de man reeds uit hoofde van het proces-verbaal van 11 februari 2016 heeft voldaan en te vermeerderen met wettelijke rente vanaf de datum van dagvaarding tot aan de dag der algehele voldoening.

1.10

De man heeft verweer gevoerd en heeft in reconventie – samengevat – primair gevorderd te bepalen dat de overeenkomst van 11 februari 2016 is ontbonden, subsidiair dat deze is vernietigd en (voorwaardelijk, indien de man wordt veroordeeld tot betaling van een geldbedrag) te bepalen dat het geldbedrag dient te worden verrekend met het aandeel van de vrouw in de hypotheek.

1.11

De rechtbank heeft bij vonnis van 8 maart 2017 in conventie en in (voorwaardelijke) reconventie bepaald dat de overeenkomst tussen partijen van 11 februari 2016 is ontbonden en het meer of anders gevorderde afgewezen.

1.12

De vrouw is van dit eindvonnis in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, locatie Leeuwarden en heeft de zaak ter rolle van 27 juni 2017 aangebracht. De man is bij advocaat verschenen.

Vervolgens heeft het hof bij arrest van 1 augustus 2017 (hierna: het tussenarrest) een comparitie van partijen gelast en bepaald dat deze op 8 december 2017 zou worden gehouden.

1.13

De vrouw heeft daarna bij memorie van grieven vijf grieven aangevoerd en – zakelijk weergegeven – gevorderd dat het vonnis waarvan beroep wordt vernietigd en de vorderingen van de vrouw (in conventie) alsnog worden toegewezen, en die van de man (in reconventie) worden afgewezen.

1.14

De man heeft de grieven bestreden en geconcludeerd tot afwijzing van de vorderingen van de vrouw en tot bekrachtiging van het vonnis van 8 maart 2017 van de rechtbank.

1.15

Op 12 september 2019 heeft een pleidooi plaatsgevonden.

1.16

In het door het hof vermelde procesverloop is niets vermeld over een daarna, te weten op 5 november 2019, plaatsgevonden comparitie. Zie daarover hierna onder 2.4 en 2.18-2.19.

1.17

Na verdere aktewisseling (met producties) heeft het hof, voor zover thans van belang, bij arrest van 31 maart 2020 (hierna: het eindarrest):

- het vonnis van de rechtbank van 8 maart 2017 vernietigd, en opnieuw recht doende:

- voor recht verklaard dat de man op onjuiste gronden de buitengerechtelijke ontbinding heeft ingeroepen van de op 11 februari 2016 ten overstaan van de voorzieningenrechter te Zwolle tussen partijen tot stand gekomen schikkingsovereenkomst, en dat deze overeenkomst nog onverkort voortduurt tot 31 maart 2020;

- voor recht verklaard dat partijen zijn gebonden aan de beslissing van de Iraanse rechtbank van 17 maart 2014, waarbij de omvang van (een gedeelte van) de aan de vrouw toekomende bruidsgave is vastgesteld op 756 Bahar-e-Azadi gouden munten;

- de man veroordeeld om 756 Bahar-e-Azadi gouden munten aan de vrouw te voldoen, te verminderen met hetgeen de man uit hoofde van de vaststellingsovereenkomst van 11 februari 2016 al aan de vrouw heeft voldaan, te vermeerderen met de wettelijke rente;

- het arrest ten aanzien van de daarin vervatte veroordelingen uitvoerbaar bij voorraad verklaard;

- het meer of anders gevorderde afgewezen.

1.18

De man heeft tegen dit eindarrest tijdig6.cassatieberoep ingesteld.

Tegen de vrouw is verstek verleend.

2. Bespreking van het cassatiemiddel

2.1

Het cassatiemiddel bevat een inleiding en twee klachten (onderdelen).

2.2

Onderdeel 1 klaagt dat het hof het recht heeft geschonden door van de vervanging van twee raadsheren na het pleidooi van 12 september 2019, niet voorafgaand aan de uitspraak van 31 maart 2020 mededeling te doen aan partijen, onder opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum. Het hof heeft het partijen daarmee ten onrechte onmogelijk gemaakt om gebruik te maken van het recht om een nadere mondelinge behandeling te verzoeken ten overstaan van de raadsheren door wie de uitspraak zou worden gewezen. In het onderhavige geval zou een verzoek daartoe niet hebben mogen worden afgewezen, omdat van de eerdere pleidooizitting geen proces-verbaal was opgemaakt dat uiterlijk tegelijk met de hiervoor bedoelde mededeling aan partijen ter beschikking is gesteld, aldus het onderdeel.7.

2.3

Volgens onderdeel 2 heeft het hof het recht geschonden omdat geen proces-verbaal is opgemaakt van de comparitie van 5 november 2019 (die mede tot doel had, althans is gebruikt om partijen in de gelegenheid te stellen hun stellingen toe te lichten, en die plaatsvond in een meervoudig te beslissen zaak ten overstaan van één raadsheer(-commissaris)), en omdat zodanig proces-verbaal niet voorafgaand aan de uitspraak van 31 maart 2020 aan partijen is gezonden en ter beschikking is gesteld van de meervoudige kamer door welke de uitspraak zou worden gewezen.8.

2.4

In de inleiding op beide onderdelen wordt in de eerste plaats gesteld dat voor het cassatieberoep feiten van belang zijn die niet uit het arrest van het hof blijken, en dat de processen-verbaal waaruit die feiten wel zouden kunnen blijken, ondanks een daartoe strekkend verzoek, niet beschikbaar zijn gekomen.

Vervolgens wordt opgemerkt dat de in hoger beroep op 12 september 2019 gehouden pleidooien (zie hiervoor onder 1.15), blijkens door de cassatieadvocaat bij mevrouw Gea Jonker van de locatie Leeuwarden van het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden ingewonnen informatie, hebben plaatsgevonden voor mrs. J.D.S.L. Bosch, G.M. van der Meer en M. Weissink.

Verder blijkt uit het roljournaal (bijlage 2 bij de procesinleiding), aldus de inleiding bij de cassatieklachten, dat na het pleidooi van 12 september 2019 en vóór het eindarrest van 31 maart 2020 nog een comparitie van partijen heeft plaatsgevonden, namelijk op 5 november 2019. Mr. M. van der Burg, destijds advocaat van de man, heeft de cassatieadvocaat van de man meegedeeld: (1) dat bij pleidooi is afgesproken dat die comparitie nog zou plaatsvinden; (2) dat partijen er tijdens de pleidooizitting mee hebben ingestemd dat de comparitie zou plaatsvinden ten overstaan van één raadsheer(-commissaris); (3) dat de comparitie inderdaad plaatsvond ten overstaan van één raadsheer(-commissaris): mr. J.D.S.L. Bosch, die volgens mr. Van der Burg tijdens het voorafgaande pleidooi tevens fungeerde als voorzitter; en (4) dat partijen ter comparitie de gelegenheid hebben gekregen hun stellingen (nader) toe te lichten.9.Zoals vermeld is, aldus de procesinleiding, van deze comparitie geen proces-verbaal beschikbaar.

2.5

Vervolgens is op 31 maart 2020 eindarrest gewezen door mrs. C. Koopman, J.D.S.L. Bosch en J.G. Knot. Van de combinatie, ten overstaan van wie het pleidooi had plaatsgevonden, had dus alleen mr. Bosch tevens zitting in de combinatie die het eindarrest van 31 maart 2020 heeft gewezen. Over de vervanging van mrs. G.M. van der Meer en M. Weissink zijn partijen niet voorafgaand aan de uitspraak ingelicht. Van een opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum is dus evenmin sprake, aldus de inleiding op de onderdelen.

2.6

Alvorens op de feitelijke grondslag van het cassatieberoep in te gaan, behandel ik, kort, het toepasselijk juridisch kader.

Onmiddellijkheidsbeginsel en rechterswisseling

2.7

In de afgelopen jaren is in de rechtspraak van de civiele kamer van de Hoge Raad een belangrijke plaats toegekend aan het onmiddellijkheidsbeginsel. Op 31 oktober 201410.wees de Hoge Raad – in een onteigeningszaak – het voor de behandeling van alle civiele zaken richtinggevende arrest Verhoeven c.s./Staat. Daarin werd vooropgesteld dat (i) het recht van partijen hun standpunten mondeling ten overstaan van de rechter uiteen te zetten, een fundamenteel beginsel van burgerlijk procesrecht is (rov. 3.4.1) en (ii) een rechterlijke beslissing die mede wordt genomen op de grondslag van een voorafgaande mondelinge behandeling (daaronder begrepen een comparitie van partijen of pleidooi in dagvaardingszaken), behoudens bijzondere omstandigheden11.behoort te worden gegeven door de rechter(s) ten overstaan van wie die mondelinge behandeling heeft plaatsgevonden, teneinde te waarborgen dat het verhandelde daadwerkelijk wordt meegewogen bij de totstandkoming van die beslissing. Mondelinge interactie tussen partijen en de rechter ter zitting kan van wezenlijke invloed zijn op de oordeelsvorming van de rechter, en kan niet altijd volledig in een proces-verbaal worden weergegeven, nog daargelaten dat het opmaken van een proces-verbaal niet in alle gevallen wettelijk is voorgeschreven (rov. 3.4.2).

2.8

Deze vooropstellingen leidden vervolgens tot de volgende regels met betrekking tot een rechterswisseling in de periode tussen de mondelinge behandeling en de daaropvolgende uitspraak (rov. 3.4.4):

- partijen, alsmede – in verzoekschriftprocedures – de belanghebbenden worden daarover voorafgaand aan de uitspraak ingelicht, onder opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum;

- elk van de bij de mondelinge behandeling verschenen partijen en belanghebbenden zal in dat geval een nadere mondelinge behandeling mogen verzoeken ten overstaan van de rechter(s) door wie de uitspraak zal worden gewezen;

- dit verzoek mag in geen geval worden afgewezen indien niet een proces-verbaal van de eerdere mondelinge behandeling is opgemaakt en uiterlijk tegelijk met de hiervoor bedoelde mededeling aan partijen en belanghebbenden ter beschikking is gesteld. Anders is onvoldoende gewaarborgd dat hetgeen ter zitting is voorgevallen, wordt meegewogen bij de totstandkoming van de uitspraak;

- is van die mondelinge behandeling wel (tijdig) een proces-verbaal opgemaakt en aan partijen en belanghebbenden ter beschikking gesteld, dan kan de rechter het verzoek afwijzen in het belang van een voortvarende procesvoering. Hij dient in dat geval in de – alsdan zonder nadere mondelinge behandeling volgende – uitspraak te motiveren waarom dit belang in de gegeven omstandigheden zwaarder weegt dan het belang van verzoeker om zijn standpunt te mogen uiteenzetten ten overstaan van de rechter(s) die over de zaak zal (zullen) oordelen.

2.9

Genoemde regels, die van toepassing zijn op mondelinge behandelingen die ná het arrest (dus ná 31 oktober 2014) hebben plaatsgevonden12., zijn van belang voor de behandeling van onderdeel 1.

2.10

In latere rechtspraak van de Hoge Raad zijn de regels met betrekking tot een rechterswisseling na een mondelinge behandeling verfijnd en verduidelijkt.

In het arrest van 15 april 2016 (Muetstege/Gemeente Amsterdam)13.heeft de Hoge Raad allereerst de beperking aangebracht dat de regels van het arrest Verhoeven c.s./Staat niet gelden indien sprake is van een wisseling van een van de rechters na een op een eerdere mondelinge behandeling gevolgde uitspraak, en aan de verdere beoordeling van het geschil een tweede mondelinge behandeling voorafgaat. Dan kunnen partijen, aldus de Hoge Raad, in die tweede behandeling desgewenst de geschilpunten waarop in de vorige uitspraak nog niet was beslist, opnieuw of nader aan de orde stellen ten overstaan van de rechters die over die geschilpunten zullen beslissen. Daarna heeft de Hoge Raad verduidelijkt dat de verplichting van het gerecht om na een mondelinge behandeling aan partijen mededeling te doen van een rechterswisseling, vervalt na de eerste uitspraak die op de mondelinge behandeling volgt (rov. 3.7.3). Verder is overwogen dat het uitgangspunt dat een rechterlijke beslissing die mede wordt genomen op de grondslag van een voorafgaande mondelinge behandeling, dient te worden gegeven door de rechter(s) ten overstaan van wie die mondelinge behandeling heeft plaatsgevonden, blijft gelden zolang niet is beslist op de geschilpunten die bij de mondelinge behandeling aan de orde zijn gekomen, maar dat het gewicht van dit uitgangspunt afneemt naarmate in tussenuitspraken verdergaand is beslist op de geschilpunten die bij de mondelinge behandeling ter sprake zijn gekomen (rov. 3.8).

2.11

Een volgende aanpassing is aangebracht in het arrest van 20 maart 2020 (To Concept/CZ).14.Daarin heeft de Hoge Raad benadrukt dat de in bovengenoemde arresten van 31 oktober 2014 en 15 april 2016 genoemde verplichting van het gerecht om aan partijen mededeling te doen van een rechterswisseling, alleen betrekking heeft op de situatie dat een rechterswisseling plaatsvindt na een mondelinge behandeling. Er is geen uit het onmiddellijkheidsbeginsel voortvloeiende algemene regel die inhoudt dat het niet is toegestaan om rechters te vervangen zonder partijen daarover op voorhand te informeren en zonder opgave van een reden, terwijl er ook geen kenbare reden is voor de rechterswisselingen.

2.12

Vervolgens heeft de Hoge Raad, deels afwijkende, regels geformuleerd met betrekking tot de verplichting van het gerecht om mededeling te doen van een rechterswisseling.15.Deze nieuwe regels ten aanzien van de mededelingsplicht van het gerecht bij een na een mondelinge behandeling volgende rechterswisseling, zijn – gelet op de door de Hoge Raad in rov. 3.4.6 geformuleerde overgangsbepaling – niet van toepassing op mondelinge behandelingen die voor 20 maart 2020 hebben plaatsgevonden. Ik laat deze hier dus buiten beschouwing.

Onmiddellijkheidsbeginsel en enkelvoudige zitting

2.13

Het tweede uitgangspunt van het arrest Verhoeven c.s./Staat (zie hierboven onder 2.7) is ook van belang in meervoudige zaken waarin de mondelinge behandeling wordt gehouden ten overstaan van één van de raadsheren, die de uiteindelijke beslissing nemen. De strekking van deze regel brengt volgens de beschikking van de Hoge Raad van 22 december 2017 (SIPOR)16.als hoofdregel mee (rov. 3.5.1) dat indien een zaak meervoudig wordt beslist, een aan de beslissing voorafgaande mondelinge behandeling die mede tot doel heeft dat de rechter partijen in de gelegenheid stelt hun stellingen toe te lichten, in beginsel dient plaats te vinden ten overstaan van de drie rechters of raadsheren die de beslissing zullen nemen. Heeft de mondelinge behandeling niet mede dat doel, dan kan de mondelinge behandeling plaatsvinden ten overstaan van een rechter-commissaris respectievelijk raadsheer-commissaris, in plaats van ten overstaan van de drie rechters of raadsheren door wie de beslissing zal worden genomen, aldus de Hoge Raad in rov. 3.5.2.

2.14

De Hoge Raad omschreef vervolgens de volgende afwijkingen van de hoofdregel:

“3.6.2 Indien in een meervoudig te beslissen zaak in eerste aanleg of in hoger beroep wordt bepaald dat een mondelinge behandeling zal plaatsvinden ten overstaan van een rechter-commissaris of raadsheer-commissaris en die mondelinge behandeling mede tot doel heeft partijen de gelegenheid te geven hun stellingen toe te lichten, gelden, gelet op het voorgaande en de eisen van een goede procesorde, de volgende regels.

3.6.3

Uiterlijk bij de oproeping van partijen voor de mondelinge behandeling zal (schriftelijk of elektronisch) aan hen moeten worden meegedeeld dat is bepaald dat de mondelinge behandeling zal worden gehouden ten overstaan van een rechter-commissaris of raadsheer-commissaris. Aan partijen dient gelegenheid te worden gegeven om te verzoeken dat de mondelinge behandeling zal worden gehouden ten overstaan van de meervoudige kamer die de beslissing zal nemen. Voor het doen van dit verzoek kan een termijn worden gesteld.

3.6.4

Zojuist bedoeld verzoek zal, gelet op de hiervoor in 3.5.1 vermelde hoofdregel, in beginsel moeten worden ingewilligd. Het verzoek kan derhalve alleen worden afgewezen op zwaarwegende gronden, die in de uitspraak moeten worden vermeld.

3.6.5

Indien op de voet van art. 15 lid 2 Rv of art. 16 lid 3 Rv verwijzing van een zaak van de enkelvoudige kamer naar de meervoudige kamer plaatsvindt na een mondelinge behandeling waarin partijen in de gelegenheid zijn gesteld hun stellingen toe te lichten en die voorafgaat aan de eerstvolgende uitspraak, dient van de verwijzing mededeling aan partijen te worden gedaan. Aan partijen dient gelegenheid te worden gegeven om te verzoeken dat een mondelinge behandeling zal worden gehouden ten overstaan van de meervoudige kamer die de beslissing zal nemen. Voor het doen van dit verzoek kan een termijn worden gesteld. Voor afwijzing van dit verzoek geldt op overeenkomstige wijze hetgeen in rov. 3.4.4 van het hiervoor in 3.3.1 vermelde arrest van 31 oktober 2014 is overwogen.”

2.15

Van een mondelinge behandeling die mede tot doel heeft dat de rechter partijen in de gelegenheid stelt hun stellingen toe te lichten en die plaatsvindt in een meervoudig te beslissen zaak ten overstaan van een rechter-commissaris of raadsheer-commissaris, dient een proces-verbaal te worden opgemaakt. Dat proces-verbaal dient voorafgaand aan de uitspraak te worden gezonden aan partijen en ter beschikking te worden gesteld van de meervoudige kamer. Anders is onvoldoende gewaarborgd dat hetgeen ter zitting is voorgevallen bij de totstandkoming van de uitspraak door de meervoudige kamer wordt meegewogen.17.

2.16

De hiervoor weergegeven regels met betrekking tot het onmiddellijkheidsbeginsel en de enkelvoudige zitting – die verschillende keren in de rechtspraak zijn herhaald en nader verfijnd18.– zijn van belang voor de behandeling van onderdeel 2.

Ambtshalve onderzoek

2.17

Op mijn verzoek zijn door de griffie van de Hoge Raad de volgende documenten bij het hof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Leeuwarden, opgevraagd:

- de rolkaart van de zaak;

- indien aanwezig: het proces-verbaal van het pleidooi gehouden op 12 september 2019;.

- indien aanwezig: het proces-verbaal van de comparitie gehouden op 5 november 2019;

- enige correspondentie met partijen over het doel van de comparitie op 5 november 2019 en enige correspondentie met partijen over de samenstelling van de meervoudige kamer die het eindarrest op 31 maart 2020 heeft gewezen.

2.18

Uit de daarop door het hof bij e-mailbericht toegestuurde rolkaart en de aantekeningen van de griffier van het pleidooi van 12 september 201919., kan het volgende worden opgemaakt:

1. Op 12 september 2019 heeft om 11.30 uur een pleidooi plaatsgevonden ten overstaan van de raadsheren mrs. J.D.S.L. Bosch (voorzitter), G.M. van der Meer en M. Weissink. Van deze zitting is geen proces-verbaal opgemaakt. Wel zijn er aantekeningen van de hand van de griffier.

2. Op 5 november 2019 heeft om 10.00 uur een comparitie plaatsgevonden ten overstaan van raadsheer mr. J.D.S.L. Bosch. Op de rolkaart staat bij deze datum vermeld: comparitie na aanbrengen. Dat lijkt mij een evidente vergissing. De comparitie na aanbrengen is in het tussenarrest gelast en heeft op 8 december 2017 plaatsgevonden.20.Van de zitting van 5 november 2019 is geen proces-verbaal opgemaakt en er zijn ook geen aantekeningen van de griffier meer te vinden.

Het dossier van het hof bevat geen correspondentie met partijen over het doel van de comparitie (voor zover die er is geweest).

3. Volgens het hof is er geen correspondentie met partijen over de samenstelling van de meervoudige kamer in het dossier aanwezig (voor zover die er geweest is).

2.19

Gelet op het voorgaande is er m.i. voldoende hypothetische feitelijke grondslag21.voor de stellingen in de procesinleiding dat:

- de processen-verbaal van de zittingen op 12 september 2019 en op 5 november 2019 niet beschikbaar zijn dan wel nooit zijn opgemaakt;

- tussen de mondelinge behandeling op 12 september 2019 en de daaropvolgende uitspraak (het eindarrest) twee raadsheren (te weten: mrs. G.M. van der Meer en M. Weissink) zijn vervangen, waarover het hof partijen niet voorafgaand aan de uitspraak heeft ingelicht, onder opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum;

- er op 5 november 2019 een comparitie heeft plaatsgevonden, en wel ten overstaan van één raadsheer (te weten: mr. J.D.S.L. Bosch).

Behandeling onderdeel 1

2.20

In het licht van hetgeen ik over de hypothetische feitelijke grondslag van de stellingen in de procesinleiding heb opgemerkt, is in deze zaak niet voldaan aan de hoofdregel van het arrest Verhoeven c.s./Staat.22.Het hof heeft immers eindarrest gewezen in een samenstelling van drie raadsheren, van wie slechts één raadsheer de mondelinge behandeling (pleidooi) op 12 september 2019 heeft bijgewoond.

2.21

Het hof heeft ook het door de Hoge Raad in het arrest Verhoeven c.s./Staat geformuleerde ‘stappenplan’ niet gevolgd23.nu het partijen niet voorafgaand aan de uitspraak over de vervanging heeft ingelicht, onder opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum. Elk van de bij de mondelinge behandeling verschenen partijen had vervolgens in dat geval een nadere mondelinge behandeling mogen verzoeken ten overstaan van de raadsheren door wie het eindarrest zou worden gewezen. Dit verzoek had vervolgens niet mogen worden afgewezen aangezien geen proces-verbaal van de eerdere mondelinge behandeling was opgemaakt, en dus eveneens niet is voldaan aan de eis dat het proces-verbaal uiterlijk tegelijk met de hiervoor bedoelde mededeling (die evenzeer ontbrak) aan partijen ter beschikking is gesteld.24.

2.22

Dat tussen het pleidooi en het wijzen van het eindarrest een comparitie heeft plaatsgevonden ten overstaan van de raadsheer die bij het pleidooi in de zetel zat en die tevens het eindarrest heeft meegewezen, betekent niet dat in het onderhavige geval de regel van rov. 3.4 van het arrest Muetstege/Gemeente Amsterdam van toepassing is (zie hiervoor onder 2.10). Zelfs al zouden partijen ter gelegenheid van de comparitie de geschilpunten waarover was gepleit opnieuw of nader aan de orde hebben gesteld, dan is dit niet geschied ten overstaan van de rechters die over die geschilpunten in het eindarrest hebben beslist. Daarnaast is met betrekking tot de comparitie in ieder geval niet de hoofdregel van de beschikkingen van de Hoge Raad van 22 december 2017 in acht genomen (zie de behandeling van onderdeel 2).

Onderdeel 1 is dus in zoverre terecht voorgesteld.

Behandeling onderdeel 2

2.23

In de procesinleiding (pag. 3) is wat betreft de comparitie op 5 november 2019 gesteld dat mr. M. van der Burg, destijds advocaat van de man, de cassatieadvocaat van de man heeft meegedeeld: (1) dat bij pleidooi is afgesproken dat die comparitie nog zou plaatsvinden; (2) dat partijen er tijdens de pleidooizitting mee hebben ingestemd dat de comparitie zou plaatsvinden ten overstaan van één raadsheer(-commissaris); (3) dat de comparitie inderdaad plaatsvond ten overstaan van één raadsheer(-commissaris): mr. J.D.S.L. Bosch, die volgens mr. Van der Burg tijdens het voorafgaande pleidooi tevens fungeerde als voorzitter; en (4) dat partijen ter comparitie de gelegenheid hebben gekregen hun stellingen (nader) toe te lichten.

2.24

Zoals hiervoor vermeld, is er voldoende hypothetisch feitelijke grondslag voor de stelling dat er op 5 november 2019 een comparitie heeft plaatsgevonden, en wel ten overstaan van één raadsheer (te weten: mr. J.D.S.L. Bosch). Uit het door mij verrichte ambtshalve onderzoek is gebleken dat het hof niet beschikt over correspondentie met partijen over het doel van de comparitie (voor zover die er is geweest).

Op grond van een en ander lijkt mij de stelling dat tijdens deze comparitie van 5 november 2019 inhoudelijk over de zaak is gesproken omdat nadien nog (inhoudelijke) aktes zijn gewisseld, niet onaannemelijk.

2.25

Daarvan uitgaande is in deze zaak de hoofdregel van de beschikkingen van de Hoge Raad van 22 december 2017 (namelijk dat deze mondelinge behandeling in beginsel dient plaats te vinden ten overstaan van de drie raadsheren die de beslissing zullen nemen)25.niet nageleefd.

Vervolgens moet de vraag worden beantwoord of is voldaan aan de regels die gelden indien in afwijking van de hoofdregel in een meervoudig te beslissen zaak is bepaald dat een mondelinge behandeling zal plaatsvinden ten overstaan van een raadsheer-commissaris en die mondelinge behandeling mede tot doel heeft partijen de gelegenheid te geven hun stellingen toe te lichten.26.

2.26

Voor zover in deze zaak relevant, luiden deze regels als volgt27.:

1. uiterlijk bij de oproeping van partijen voor de mondelinge behandeling zal (schriftelijk of elektronisch) aan hen moeten worden meegedeeld dat is bepaald dat de mondelinge behandeling zal worden gehouden ten overstaan van een rechter-commissaris of raadsheer-commissaris. Aan partijen dient gelegenheid te worden gegeven om te verzoeken dat de mondelinge behandeling zal worden gehouden ten overstaan van de meervoudige kamer die de beslissing zal nemen. Voor het doen van dit verzoek kan een termijn worden gesteld; en

2. van een mondelinge behandeling die mede tot doel heeft dat de rechter partijen in de gelegenheid stelt hun stellingen toe te lichten en die plaatsvindt in een meervoudig te beslissen zaak ten overstaan van een rechter-commissaris of raadsheer-commissaris, dient een proces-verbaal te worden opgemaakt. Dat proces-verbaal dient voorafgaand aan de uitspraak te worden gezonden aan partijen en ter beschikking te worden gesteld van de meervoudige kamer.

2.27

Onderdeel 2 richt zich uitsluitend op de schending van de hiervoor weergegeven regel 2. Van de comparitie op 5 november 2019 is blijkens de informatie van het hof geen proces-verbaal opgemaakt. Dat is in strijd met hetgeen in rov. 3.7 onder (i) van de beschikkingen van de Hoge Raad van 22 december 2017 is vermeld.

Ook onderdeel 2 is daarmee terecht voorgesteld

3. Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van het arrest van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van 31 maart 2020 en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G

Beroepschrift 26‑05‑2020

PROCESINLEIDING

VORDERINGSPROCEDURE IN CASSATIE (art. 407 Rv)

Partijen

Eiser

[eiser], wonende te [woonplaats], te dezer zake woonplaats kiezende te 2595AM Den Haag aan het Prinses Margrietplantsoen 33 (WTC The Hague Business Center) ten kantore van Rijpma Cassatie & Litigation, van wie de advocaat bij de Hoge Raad mr. D. Rijpma als zodanig voor eiser tot cassatie optreedt en namens hem deze procesinleiding ondertekent en indient.

Verweerster

[verweerster], wonende te [woonplaats], in vorige instantie laatstelijk woonplaats gekozen hebbende ten kantore van de advocaat mr. P.R. Starink, kantoorhoudende te 1941JC Beverwijk aan de Meerstraat 50 (Dudink & Starink).

Definities

Eiser tot cassatie: ‘[eiser]’;

Verweerster in cassatie: ‘[verweerster]’.

Cassatieberoep

[eiser] stelt bij dezen beroep in cassatie in tegen het arrest van 31 maart 2020 in de zaak met zaaknummer 200.217.577/01, tussen [eiser] en [verweerster] gewezen door het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden.

Bevoegde rechter

De Hoge Raad der Nederlanden, gevestigd te (2511EK) Den Haag aan het Korte Voorhout 8, is de bevoegde rechter die kennisneemt van het cassatieberoep.

Verschijnen verweerster

Verweerster kan, vertegenwoordigd door een advocaat bij de Hoge Raad der Nederlanden, ten laatste als verweerster in cassatie verschijnen op woensdag 1 juli 2020. De enkelvoudige civiele kamer behandelt de zaken, vermeld op het in artikel 15 van het Besluit orde van dienst gerechten bedoelde overzicht van zaken, op vrijdagen zoals vermeld in hoofdstuk 1 van het Procesreglement Hoge Raad der Nederlanden om 10.00 uur.

Middel van cassatie

Schending van het recht, en/of verzuim van vormen waarvan de niet-inachtneming nietigheid met zich brengt, omdat het hof heeft overwogen en beslist als vermeld in het arrest waarvan beroep, ten onrechte, om de navolgende, mede in onderling verband en samenhang te beschouwen redenen.

Inleiding

Voor dit cassatieberoep zijn feiten van belang die niet uit het arrest van het hof blijken. De processen-verbaal waaruit die feiten wel zouden kunnen blijken, zijn, ondanks een verzoek van de zijde van [eiser] om die processen-verbaal te verstrekken (bijlage 1), niet beschikbaar gekomen.

In deze zaak heeft in hoger beroep een pleidooi plaatsgevonden op 12 september 2019. Dit pleidooi vond, blijkens door ondergetekende bij mevrouw Gea Jonker van de locatie Leeuwarden van het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden ingewonnen informatie, plaats voor mrs. J.D.S.L. Bosch, G.M. van der Meer en M. Weissink. Zoals gezegd is van die pleidooizitting geen proces-verbaal beschikbaar.

Verder blijkt uit het roljournaal (bijlage 2) dat na het pleidooi d.d. 12 september 2019 en vóór het eindarrest d.d. 31 maart 2020 nog een comparitie van partijen heeft plaatsgevonden, namelijk op 5 november 2019.1. Mr. M.van der Burg, destijds advocaat van [eiser], heeft ondergetekende meegedeeld: (1) dat bij pleidooi is afgesproken dat die comparitie nog zou plaatsvinden; (2) dat partijen er tijdens de pleidooizitting mee hebben ingestemd dat de comparitie zou plaatsvinden ten overstaan van één raadsheer(-commissaris); (3) dat de comparitie inderdaad plaatsvond ten overstaan van één raadsheer(-commissaris): mr. J.D.S.L. Bosch, die volgens mr. Van der Burg tijdens het voorafgaande pleidooi tevens fungeerde als voorzitter; en (4) dat partijen ter comparitie de gelegenheid hebben gekregen hun stellingen (nader) toe te lichten.2. Zoals gezegd is van deze comparitie geen procesverbaal beschikbaar.

Vervolgens is op 31 maart 2020 eindarrest gewezen door mrs. C. Koopman, J.D.S.L. Bosch en J.G. Knot. Van de combinatie waarvoor het pleidooi had plaatsgevonden had dus alleen mr. Bosch tevens zitting in de combinatie die het eindarrest d.d. 31 maart 2020 heeft gewezen. Over de vervanging van mrs. G.M. van der Meeren M. Weissink zijn partijen niet voorafgaand aan de uitspraak ingelicht. Van een opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum is dus evenmin sprake.

Klachten

1

Het hof heeft het recht geschonden door van de vervanging van mrs. G.M. van der Meer en M. Weissink na het pleidooi van 12 september 2019 niet voorafgaand aan de uitspraak van 31 maart 2020 mededeling te doen aan partijen, onder opgave van de reden(en) voor de vervanging en de beoogde uitspraakdatum. Het hof heeft het partijen daarmee ten onrechte onmogelijk gemaakt om gebruik te maken van het recht om een nadere mondelinge behandeling te verzoeken ten overstaan van de raadsheren door wie de uitspraak zou worden gewezen. In het onderhavige geval zou een verzoek daartoe niet hebben mogen worden afgewezen, omdat van de eerdere pleidooizitting geen proces-verbaal was opgemaakt dat uiterlijk tegelijk met de hiervoor bedoelde mededeling aan partijen ter beschikking is gesteld. Zie HR 20 maart 2020 (To Concept/CZ), ECLI:NL:HR:2020:472, JIN 2020/62 (nt. Van Loon), RvdW2020/405; alsmede HR 31 oktober 2014 (Muetstege/Amsterdam), ECLI:NL:HR:2014:3076, JBPr 2015/18 (nt Van Rijssen), NJ 2015/181 (nt Asser).

2

Het hof heeft het recht geschonden omdat geen proces-verbaal is opgemaakt van de comparitie van 5 november 2019 (die mede tot doel had, althans is gebruikt om partijen in de gelegenheid te stellen hun stellingen toe te lichten, en die plaatsvond in een meervoudig te beslissen zaak ten overstaan van één raadsheer(-commissaris)), en omdat zodanig proces-verbaal niet voorafgaand aan de uitspraak van 31 maart 2020 aan partijen is gezonden en ter beschikking is gesteld van de meervoudige kamer door welke de uitspraak zou worden gewezen. Zie HR 22 december 2017 (SIPOR), ECLI:NL:HR:2017:3264, NJ 2019/145 (nt Asser).

Eis

[eiser] vordert dat de Hoge Raad het arrest waartegen bovenstaand middel van cassatie is gericht, vernietigt, met zodanige verdere uitspraak als de Hoge Raad zal vermenen te behoren, ook omtrent de kosten.

Den Haag, 26 mei 2020,

Advocaat bij de Hoge Raad

Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.