HR, 18-02-2011, nr. 09/03510

[Eiser] heeft bij brieven van 17 juli en 24 oktober 2008 een twintigtal bezwaren ingediend tegen de LGR in de ruilverkaveling Sauwerd.

Deze bezwaren zijn bij de behandeling door de LC niet opgelost.

De bezwaren zijn vervolgens op 19 februari 2009 ten overstaan van de rechter-commissaris behandeld. Ook toen zijn de bezwaren niet opgelost. De bezwaren zijn daarom doorverwezen naar de meervoudige kamer van de rechtbank Groningen.

De zitting van de rechtbank waar de bezwaren verder zijn behandeld, heeft op 1 april 2009 plaatsgehad. [eiser] is verschenen, vergezeld van zijn raadsman mr. ing. A.E. Noordhuis, alsmede [betrokkene 1] en [betrokkene 2] namens de belanghebbende gemeente Bedum, de LC, alsmede mr. L.A.H. Haring namens de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, en voorts vertegenwoordigers van het Kadaster en van de Dienst Landelijk Gebied.

Tot het dossier van de rechtbank behoorden de bezwaren van [eiser], het proces-verbaal van de zittingen ten overstaan van de LC, het proces-verbaal van de zitting ten overstaan van de rechter-commissaris, het proces-verbaal van de zitting van de rechtbank, de bij die gelegenheid namens [eiser] overgelegde pleitnotities met producties, alsmede de toen overgelegde pleitnotities van mr. Haring.

Bij vonnis van 1 juli 2009 heeft de rechtbank twee bezwaren (die in cassatie geen rol spelen) gegrond verklaard en de daarmee gemoeide bedragen vastgesteld, de LGR voor het overige gehandhaafd en de bezwaren van [eiser] voor het overige ongegrond verklaard.

[Eiser] heeft tijdig2. cassatieberoep doen instellen. De LC heeft geconcludeerd tot verwerping. Beide partijen hebben hun standpunten schriftelijk doen toelichten, waarna zij hebben gere- en gedupliceerd.

Met ingang van 1 januari 2007 is de Landinrichtingswet (Liw) ingetrokken en vervangen door de Wet inrichting landelijk gebied (Wilg)3.. Op grond van de overgangsbepaling van art. 95 lid 2 Wilg is in de onderhavige zaak, die een landinrichtingsproject betreft dat reeds voor 1 januari 2007 in voorbereiding of in uitvoering was, de Liw van toepassing gebleven. Voor een algemene inleiding op de systematiek van de Liw verwijs ik naar mijn conclusie voor HR 7 mei 2010, LJN: BL9550, RvdW 2010, 629, onder 2.2–2.10.

Het eerste middel klaagt dat de rechtbank ten onrechte in het bestreden vonnis een oordeel over de bezwaren van [eiser] tegen de LGR heeft uitgesproken zonder over (een exemplaar van) de LGR te beschikken.

Het middel herinnert eraan dat de gemachtigde van [eiser], mr. Noordhuis, zich blijkens het proces-verbaal van de zitting van 19 februari 2009 van de rechter-commissaris heeft afgevraagd ‘wat tot het procesdossier behoort en (…) of de rechtbank beschikt over de complete set ordners die ter visie gelegd zijn, het rapport van de Grontmij, het voorlopige kostenoverzicht van de ruilverkaveling Sauwerd en de bezwaren die [betrokkene 3] namens de LiC heeft ingediend’, waarop ‘(d)e rechter-commissaris verklaart dat de rechtbank over de laatste drie door Noordhuis genoemde stukken beschikt’. Voorts releveert het middel dat [eiser] in zijn akte van 27 maart 2009 de rechtbank op het ontbreken van de LGR in het rechtbankdossier heeft gewezen en dat het proces-verbaal van de zitting van 1 april 2009 vermeldt dat de voorzitter desgevraagd heeft verklaard : ‘(…) dat de door mr. Noordhuis bedoelde ordners niet in het bezit zijn van de rechtbank’. Aldus is de rechtbank volgens het middel eraan voorbijgegaan dat sprake is van een schending van art. 216 jo art. 174 jo (mutatis mutandis) art. 168 lid 1 Liw, waarin is vastgelegd, althans is bedoeld, dat de LC voorafgaand aan de bezwarenbehandeling door de rechter-commissaris een exemplaar van de in die artikelen bedoelde stukken zoals de ter visie gelegde LGR aan de rechtbank doet toekomen.

Het middel betoogt dat het ontbreken van de ter visie gelegde LGR in het dossier van de rechtbank tot gevolg heeft dat de rechtbank zich over het besluit van de LC tot tervisielegging en over hetgeen ter visie is gelegd geen oordeel heeft kunnen vormen. Voorts kan volgens het middel in verband met art. 218 en art. 223 lid 2 Liw bij ontbreken van de LGR in het rechtbankdossier de sluiting van de LGR op grond van art. 217 lid 1 Liw niet met waarmerking en archivering van de LGR na wijziging door de rechter-commissaris en de rechtbank gepaard gaan. Het middel vervolgt dat [eiser] bij een rechtsgeldige sluiting van de LGR belang heeft, aangezien zijn individuele staat van de LGR sluit met een positief saldo (een tegoed) dat hem eerst na de sluiting van de LGR wordt uitgekeerd. Het middel klaagt dat de rechtbank het gerechtvaardigd vertrouwen van [eiser] dat zij over de voorgeschreven dossierstukken beschikt en haar oordeel daarop grondt, heeft geschonden en dat de behandeling van de bezwaren van [eiser] door de rechtbank als gevolg van het ontbreken van voorgeschreven en essentieel dossiermateriaal onzorgvuldig is geweest. Een en ander is volgens het middel in strijd met het beginsel van een onpartijdige en behoorlijke rechtspleging. Door de bezwarenbehandeling niet te schorsen maar voort te zetten en door vonnis te wijzen heeft de rechtbank blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, althans van een onjuiste rechtstoepassing, met betrekking tot de door het middel genoemde verdrags- en wetsartikelen en beginselen van behoorlijke rechtspleging en/of berust haar oordeel op gronden die dat oordeel niet, dan wel onvoldoende, kunnen dragen.

Het middel kan bij gebrek aan belang niet tot cassatie leiden. Niet in geschil is dat de rechtbank in elk geval beschikte over de LGR voor zover deze op [eiser] betrekking had4.. Het middel maakt niet duidelijk om welke reden de rechtbank over de volledige LGR had moeten beschikken om de in deze procedure aan de orde zijnde bezwaren van [eiser] naar behoren te kunnen behandelen en waarom [eiser] in zijn belangen zou zijn geschaad, indien de rechtbank niet over de gehele LGR beschikte. Ik teken daarbij nog aan dat [eiser] blijkens de gedingstukken noch bij de LC, noch bij de rechter-commissaris, noch bij de rechtbank5. op overlegging van de (ordners met de) volledige LGR door de LC heeft aangedrongen en deze evenmin zelf in het geding heeft gebracht (hetgeen voor de hand had gelegen indien zulks daadwerkelijk in zijn belang zou zijn geweest). Anders het middel kennelijk veronderstelt, behoeft de rechtbank tijdens de behandeling van de bezwaren niet in het bezit te zijn van de volledige LGR om deze rechtsgeldig te kunnen sluiten. Blijkens art. 217 lid 1 Liw gaat de rechtbank over tot sluiting van de LGR nadat zij omtrent alle geschillen betreffende de LGR heeft beslist.

Het tweede middel richt zich tegen de rov. 3–5, waarin de rechtbank heeft geoordeeld:

Het middel klaagt dat de rechtbank in rov. 3 ten onrechte een oordeel heeft geveld over de inhoud van de LGR door vast te stellen dat de LGR de in art. 212 lid 1 sub a Liw voorgeschreven ‘zo nauwkeurig mogelijke opgave van de daaruit op grond van artikel 223, eerste lid, voortvloeiende kosten voor de betrokken eigenaren’ bevat. Volgens het middel is deze vaststelling alleen al daarom ongerijmd, omdat de rechtbank geen kennis heeft kunnen nemen van de LGR, die immers niet tot haar dossier behoort.

Voorts betoogt het middel dat het oordeel van de rechtbank in rov. 4, eerste volzin (‘[eiser] betwist dit op zichzelf ook niet’) niet is te rijmen met hetgeen [eiser] onder meer aan zijn bezwaar dat de ter visie gelegde LGR incompleet en derhalve nietig is, ten grondslag heeft gelegd: ‘(…) Bijvoorbeeld is de voorlopige kostenopgave met de onderbouwing daarvan niet ter visie gelegd’. [Eiser] heeft het ontbreken van de voorlopige kostenopgave in de LGR derhalve als een te berechten grond van bezwaar opgevoerd.

Het middel klaagt dat de rechtbank voldoende heeft geacht dat buiten de tervisielegging om op buitenwettelijke wijze inzicht zou zijn gegeven in de (collectieve) kosten die voor de eigenaren uit de ruilverkaveling voortvloeien, zulks ten onrechte, aangezien de wettelijk voorgeschreven tervisielegging van de LGR moet worden geacht van openbare orde te zijn. Volgens het middel behoort de tervisielegging alle ter visie te leggen stukken te omvatten die binnen het besluit tot tervisielegging zijn begrepen, terwijl het beginsel van rechtszekerheid meebrengt dat voor een ieder kenbaar moet zijn wat wel en wat niet tot de tervisiegelegde stukken behoort. Het middel betoogt dat uitsluitend het tervisiegelegde dossier uitgangspunt voor verder handelen is; alle meer of anders circulerende stukken zijn onofficieel en daarop kan geen der partijen zich dan of later beroepen. De tervisielegging van de LGR wordt voorafgegaan door een getekend LC-besluit tot tervisielegging op grond van art. 213 Liw, welke essentiële formaliteit aan buitenwettelijk circulerende stukken ontbreekt; dat gebrek aan status is, nog steeds volgens het middel, door de rechtbank miskend.

De rechtbank heeft, naar het middel verder betoogt, ten onrechte en op onbegrijpelijke wijze vastgesteld dat in [eiser]s opvatting ter gelegenheid van de tervisielegging stukken circuleerden waaruit het totaal van de kosten bleek. [Eiser] constateerde weliswaar dat er stukken circuleerden omtrent de kosten van de ruilverkaveling, maar daarmee heeft [eiser] niet gesteld dat hij van het kostentotaal van de ruilverkaveling kennis heeft genomen, aangezien hij duidelijk heeft gesteld dat die stukken niet tot de ter visie gelegde stukken behoorden, niet waren ondertekend door de LC en iedere status ontbeerden.

Voorts heeft de rechtbank volgens het middel ten onrechte geen acht heeft geslagen op de door [eiser] geproduceerde, aan het hof Leeuwarden gerichte brief van de Inspecteur der Belastingdienst Noord te Leeuwarden van 23 december 2006, waaruit blijkt dat de Inspecteur in de verwijzingszaak [A] destijds heeft gesteld:

Tegen deze werkwijze, die volgens het middel ook in de onderhavige ruilverkaveling werd gevolgd, richtten zich volgens het middel de bezwaren van [eiser].

Het middel besluit dat de rechtbank, aldus oordelende en overwegende, haar vonnis niet naar de eisen der wet en de beginselen van behoorlijke rechtspleging met redenen heeft omkleed en dat zij blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, althans van een onjuiste rechtstoepassing, met betrekking tot de door het middel genoemde verdrags- en wetsartikelen en rechtsbeginselen, respectievelijk dat haar oordeel is gegeven op gronden die haar beslissing niet, dan wel onvoldoende, kunnen dragen.

Voor zover het middel voortbouwt op het eerste middel faalt het op dezelfde gronden als het eerste middel. Voor het overige geldt dat de Hoge Raad in zijn arrest van 20 november 2009, LJN: BJ7315, NJ 2009, 582, heeft geoordeeld6.:

Uit het arrest volgt dat de LC tijdens de periode waarin de LGR ter inzage ligt buiten de ter visie gelegde stukken om informatie over de kostenonderbouwing aan de betrokken eigenaren kan verschaffen. Ook het beroep van [eiser] op de brief van de Belastingdienst van 23 december 2006 stuit hierop af. Het middel faalt.

Het derde middel richt zich tegen de rov. 6–10, waarin de rechtbank heeft geoordeeld:

De rechtbank heeft volgens het middel miskend dat uit HR 10 maart 2006, LJN AU0846, BNB 2006, 219, VN 2006/15.3,m.nt. red. (zaak [A]), het belang blijkt van de tervisielegging van de voorlopige kostenopgave in verband met de (on)rechtmatigheid van toevoeging van kosten na de tervisielegging van de LGR en zelfs nog na de sluiting van de LGR.

Het middel, dat in zoverre ervan uitgaat dat het niet ter visie leggen van de voorlopige kostenopgave als goedgemaakt wordt beschouwd door het laten circuleren van losse kostenopgaven, betoogt voorts dat de rechtbank heeft miskend dat die kostenopgaven posten bevatten die geen uit 's Rijks kas voorgeschoten kosten zijn die verhaald worden op de eigenaren op grond van art. 222 lid 4 jo art. 223 lid 1 Liw, te weten de posten ‘bezwarenbehandeling’ en ‘lopende en nog uit te voeren werken’. Volgens het middel heeft de rechtbank ten onrechte niet in haar beoordeling betrokken dat het in casu niet om marginale toevoegingen gaat maar om substantiële bedragen. Naast een totaal aan uitgevoerd werk van € 8.854.881,- staat immers een post lopend en nog uit te voeren werk van € 3.534.933,-, waarvan de rechtbank de herkomst en de volstrekt onvoldoende specificatie niet in haar rechtsoverwegingen heeft betrokken. Volgens het middel heeft de rechtbank aldus de eigenaren ten onrechte het recht ontzegd bezwaren tegen de kostenherkomsten op te werpen.

Voorts betoogt het middel dat de rechtbank heeft miskend dat slechts bedragen aan de eigenaren in rekening kunnen worden gebracht die op daadwerkelijk gemaakte kosten zijn gebaseerd en dat daaronder geen lopend en nog uit te voeren werk kan worden gerekend. De rechtbank laat aldus overwegende en oordelende ten onrechte toe dat toekomstige — na de tervisielegging opgekomen — kosten, die blijkens het arrest [A] niet aan de eigenaren in rekening mogen worden gebracht, reeds bij voorbaat als kosten in de LGR worden verwerkt.

Het middel klaagt verder dat de rechtbank [eiser]s grond van bezwaar omtrent niet-onderwerping van de kostenzijde van de LGR (als balans van gemaakte kosten enerzijds en kostenverhaal anderzijds) aan accountantscontrole zonder kennisneming van enig bewijsstuk van de zijde van LC ten onrechte heeft afgewezen, overwegende dat de LGR onder verantwoordelijkheid van het ministerie van LNV valt, zulks ten onrechte, aangezien na wetswijziging in 2003 de LGR onder uitsluitende verantwoordelijkheid van de LC — als zelfstandig bestuursorgaan — zonder vereiste van goedkeuring van de minister van LNV wordt opgesteld.

De rechtbank heeft, aldus oordelende en overwegende, haar vonnis volgens het middel niet naar de eisen der wet en de beginselen van behoorlijke rechtspleging met redenen omkleed, tevens blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, althans van een onjuiste rechtstoepassing, met betrekking tot door het middel genoemde verdrags- en wetsartikelen en ongeschreven rechtsbeginselen, respectievelijk haar oordeel gegeven op gronden die haar beslissing niet, dan wel onvoldoende, kunnen dragen.

Voor zover het middel voortbouwt op het tweede middel faalt het op dezelfde gronden; de Hoge Raad heeft in het hiervoor geciteerde arrest van 20 november 2009, LJN: BJ7315, NJ 2009, 582, geoordeeld dat de Liw niet voorschrijft dat de LGR een gespecificeerde opgave bevat van de kosten van landinrichting die art. 222 lid 4 Liw ten laste van de gezamenlijke eigenaren brengt.

Zoals ik opmerkte in (voetnoot 23 van) mijn conclusie voor het arrest van 20 november 2009, is zowel in de visie van de wetgever (die in art. 212 lid 1 onder a Liw spreekt van ‘de zo nauwkeurig mogelijke opgave van de daaruit (…) voorvloeiende kosten voor de betrokken eigenaren’) als in die van de belastingkamer van de Hoge Raad (die in haar arrest van 10 maart 2006, LJN AU0846, BNB 2006, 219, VN 2006/15.3,m.nt. red. (zaak [A]), van een ‘voorlopige kostenberekening’ spreekt) de kostentoerekening in de LGR nog niet noodzakelijkerwijs definitief. Het oordeel van de belastingkamer in haar arrest van 10 maart 2006 leidt echter ertoe dat die kostentoerekening zich in geval van later opkomende of hoger uitvallende kosten (anders dan als gevolg van gehonoreerde bezwaren) niet meer voor correctie leent (rov. 4.4). Later opkomende of hoger uitvallende, ten behoeve van de eigenaren van het blok gemaakte kosten blijven aldus ten laste van de algemene middelen, terwijl het voordeel van lager uitvallende, afzonderlijke posten volgens de belastingkamer wél aan de eigenaren moet worden doorgegeven, kennelijk zonder dat ‘verevening’ met andere, hoger uitvallende posten mogelijk is (rov. 4.4, slot, alsmede rov. 4.6 onder 3). De belastingkamer baseert een en ander op een (met art. 229 lid 4 Liw verband houdend) ‘rechtsbeschermingsdeficit’ in het geval van later opkomende of hoger uitvallende kosten. Dat ‘deficit’ geldt volgens de belastingkamer niet, indien als gevolg van het honoreren van bezwaren de LGR ten nadele van andere dan de reclamerende eigenaren moet worden aangepast, omdat voor die andere eigenaren, alhoewel bezwaar of beroep tegen die aanpassing niet mogelijk is, ‘(preventieve) rechtsbescherming’ geldt (zie rov. 4.5.17.). Ik betoogde in mijn eerdere conclusie dat het bedoelde ‘rechtsbeschermingsdeficit’ ook had kunnen worden opgelost door art. 229 lid 4 Liw niet op later opkomende of hoger uitvallende kosten te betrekken, zeker nu die bepaling kennelijk evenmin eraan in de weg staat dat in de fiscale procedure naar aanleiding van de heffing van landinrichtingsrente wordt gedebatteerd over de correcties van de voorlopige kostentoerekening die uit de behandeling van bezwaren voortvloeien en over een eventuele noodzaak de in de LGR vermelde kostenaandelen in verband met lager uitvallende posten te verminderen. Zoals ik in mijn eerdere conclusie opmerkte, heeft de belastingkamer mogelijk voor ogen gestaan dat de problemen zich in haar benadering vanzelf oplossen, doordat die benadering de LC weliswaar tot hogere schattingen van de landinrichtingskosten aanzet, maar vervolgens in de fiscale procedure kan worden gedebatteerd over de in verband met de werkelijke kosten mogelijk door te voeren verlagingen. Aldus wordt voorkomen dat ten behoeve van de gezamenlijke eigenaren uitgelegde kosten ten laste van de algemene middelen zouden blijven, hetgeen naar mijn mening uit oogpunt van het profijtbeginsel moeilijk zou zijn te rechtvaardigen.

Uit het arrest van 10 maart 2006 volgt dat de LGR ertoe strekt dat als sluitstuk van de ruilverkaveling ten aanzien van ieder der eigenaren komt vast te staan voor welk bedrag aan kosten van landinrichting die eigenaar in de omslag bedoeld in art. 223 lid 1 Liw wordt betrokken, terwijl in dat kader voldoende is dat die bedragen na sluiting van de LGR objectief bepaalbaar zijn. Nadat de LGR ter inzage heeft gelegen, kunnen geen verhogingen van posten of nieuwe posten aan de kostenberekening worden toegevoegd (anders dan als gevolg van gehonoreerde bezwaren). Mits de opgenomen posten objectief bepaalbaar zijn, staat dit systeem naar mijn mening niet eraan in de weg dat in de voorlopige kostenberekening posten worden begroot. Zulks volgt ook uit de door de belastingkamer gehanteerde bewoordingen (rov. 4.4):

(cursivering toegevoegd; LK)

Het begroten van kosten in de LGR leidt niet tot een tekort aan rechtsbescherming of een gebrek aan mogelijkheden de kosten te kunnen controleren. Tegen de (begrote) kosten in de voorlopige kostenberekening kunnen bezwaren worden ingediend die uiteindelijk door de meervoudige kamer van de rechtbank worden behandeld. In de fiscale procedure naar aanleiding van de heffing van landinrichtingsrente kan worden gedebatteerd over de werkelijke kosten en de in verband daarmee eventueel door te voeren verlagingen. Zoals de belastingkamer in haar arrest van 10 maart 2006 heeft geoordeeld, brengt het fiscale bewijsrecht mee dat, in een procedure op grond van art. 229 Liw, indien de renteplichtige dat verlangt, door de inspecteur verantwoording wordt afgelegd over de toegepaste correctiefactor. Daarbij is wat betreft de definitieve kosten geoordeeld dat de inspecteur dient uit te gaan van de voorlopige kostenberekening zoals deze aan de ter inzage gelegde versie van de LGR ten grondslag heeft gelegen; verhoging van afzonderlijke posten daarvan, en toevoeging daaraan van nieuwe posten is slechts toegestaan voor zover dat voortvloeit uit de uitkomst van behandeling van bezwaren; afzonderlijke posten van de voorlopige kostenberekening dienen te worden verlaagd voorzover

Ook hier geldt dat de eigenaren gedurende de periode dat de LGR ter inzage ligt, van de LC kunnen verlangen dat zij informatie verschaft omtrent de (begrote) kosten die aan de LGR ten grondslag liggen, en dat die eigenaren eventuele bezwaren tegen die lijst mede kunnen baseren op de stelling dat de voor rekening van de gezamenlijke eigenaren komende kosten onjuist zijn berekend c.q. begroot8.. In het onderhavige geval is daarvan overigens geen sprake, nu de bezwaren van [eiser] niet inhielden dat hij tijdig om informatie als hier bedoeld zou hebben gevraagd en dat de LC vervolgens zou hebben geweigerd die informatie te verschaffen, terwijl [eiser] evenmin (specifieke) bezwaren tegen de LGR heeft gebaseerd op de stelling dat de voor rekening van de gezamenlijke eigenaren komende kosten onjuist zijn berekend c.q. begroot. Het middel kan daarom niet tot cassatie leiden, wat overigens ook zij van de wijze waarop de rechtbank haar beslissing op dit punt heeft gemotiveerd.

Overigens faalt het middel bij gebrek aan feitelijke grondslag voor zover het klaagt dat de rechtbank ten onrechte niet in haar beoordeling heeft betrokken dat het in casu niet gaat om marginale toevoegingen maar om substantiële bedragen. De rechtbank heeft immers in de eerste zin van rov. 7 overwogen dat het bezwaar van [eiser] met name de ‘veel grotere post’ van € 3.534.933.- onder de noemer ‘lopende en nog uit te voeren werken’ betreft.

Ten slotte faalt de klacht dat de rechtbank het bezwaar dat de kostenzijde van de LGR niet aan een accountantscontrole is onderworpen zonder enig bewijsstuk van de zijde van de LC heeft afgewezen, nu de rechtbank op dit punt zowel op de uitlatingen van de LC als van de vertegenwoordigster van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit is afgegaan. Hetgeen het middel aanvoert met betrekking tot de vraag onder wiens verantwoordelijkheid de LGR wordt opgesteld, impliceert niet dat die uitlatingen onjuist zijn. Het middel faalt.

Het vierde middel is gericht tegen rov. 19, waarin de rechtbank heeft geoordeeld:

Het middel klaagt dat de rechtbank in strijd met de wet, die op het punt van de wettelijke bezwaartermijn en de gevolgen van overschrijding daarvan niets aan duidelijkheid te wensen overlaat, is voorbijgegaan aan het bezwaar van [eiser] dat hij, doordat de LC de bezwaartermijn te laat sloot, dat wil zeggen: niet conform art. 214 Liw op de veertiende dag na de laatste dag van tervisielegging van de LGR, maar eerst op 11 augustus 2008 nadat de tervisielegging op 8 juli 2008 eindigde, mogelijk nadelig wordt getroffen door een of meer na de wettelijke bezwaartermijn ingediende bezwaarschriften, die niet ingevolge art. 216, aanhef en letter a jo art. 172 lid 1 Liw niet-ontvankelijk zijn verklaard, zulks doordat hij mogelijk als belanghebbende bij een dergelijk niet-ontvankelijk bezwaar is betrokken, dan wel als gevolg van een algemene omslag van tekorten op de LGR over de eigenaren ten gevolge van de behandeling van buiten de bezwaartermijn tegen de LGR ingediende bezwaren. Volgens het middel heeft de rechtbank, aldus oordelende en overwegende, haar vonnis niet naar de eisen der wet en de beginselen van behoorlijke rechtspleging met redenen omkleed, en voorts blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, althans van een onjuiste rechtstoepassing, met betrekking tot de door het middel genoemde verdrags- en wetsartikelen en rechtsprincipes, respectievelijk haar oordeel gegeven op gronden die haar beslissing niet, dan wel onvoldoende, kunnen dragen.

Art. 214 Liw bepaalt dat uiterlijk de veertiende dag na de laatste dag waarop de in art. 213 bedoelde LGR ter inzage heeft gelegen, iedere belanghebbende schriftelijk zijn bezwaren tegen de LGR bij de LC kan indienen. Art. 215 Liw bepaalt dat indien binnen de termijn en op de wijze in art. 214 bepaald geen bezwaren zijn ingediend, de LGR vaststaat, waarvan de LC een proces-verbaal opmaakt. Conform art. 216 aanhef en onder a jo art. 173 Liw maakt de LC omtrent ieder bezwaarschrift dat niet binnen de termijn of op de juiste wijze is ingediend proces-verbaal op. De reden van niet-ontvankelijkheid wordt opgenomen in dat proces-verbaal, dat aan de bezwaarmaker wordt gezonden. Getoetst wordt aan de in art. 214 Liw gestelde termijn van 14 dagen9.. Met betrekking tot de bezwaartermijn van art. 6:7 Awb wordt in het algemeen aangenomen dat hij naar zijn aard van openbare orde is en dat het betrokken bestuursorgaan, afgezien van de mogelijkheid dat een verschoonbare termijnoverschrijding op de voet van art. 6:11 Awb moet worden geaccepteerd, daarin geen wijziging kan brengen10.. Alhoewel art. 220a Liw de hoofdstukken 6 en 7 van de Awb (onder meer) ten aanzien van de bezwaren als bedoeld in art. 214 van die wet buiten toepassing verklaart, zie ik geen grond om over de aard van de bezwaartermijn van art. 214 Liw anders te oordelen dan over die van art. 6:7 Awb.

Ofschoon ik de uitgangspunten van het middel in zoverre onderschrijf en [eiser] op zichzelf terecht klaagt dat, anders dan de rechtbank heeft aangenomen, de LC geen wijziging kon brengen in de termijn van art. 214 Liw, meen ik dat het middel niet tot cassatie kan leiden. Naar mijn mening kan niet bij wege van bezwaar tegen de (ter inzage gelegde) LGR worden aangevoerd dat de LC na ommekomst van de bezwaartermijn ingediende bezwaren van andere belanghebbenden ten onrechte heeft ontvangen. Nog daargelaten dat (ofschoon art. 6:11 Awb op grond van art. 220a Liw niet van toepassing is) mijns inziens geenszins is uitgesloten dat een reclamant die na ommekomst van de wettelijke bezwaartermijn maar binnen de reeds in de kennisgeving van tervisielegging afgekondigde bezwaartermijn een bezwaarschrift heeft ingediend, zich met succes op een verontschuldigbare termijnoverschrijding beroept, kan een bezwaar van een reclamant tegen het hem betreffende onderdeel van de LGR niet verhinderen dat andere reclamanten (mogelijk ten onrechte) in hun bezwaren tegen de LGR worden ontvangen en dat uit de behandeling van die bezwaren verdere kosten van de ruilverkaveling voortvloeien. Zulks leidt niet tot een deficit in de rechtsbescherming, omdat (gelet op het arrest van de belastingkamer van 10 maart 2006) in een eventuele fiscale procedure naar aanleiding van de heffing van landinrichtingsrente aan de orde kan komen of bij de definitieve vaststelling van de schuldplichtigheid van de individuele eigenaren en de in dat verband op te stellen definitieve kostenberekening de uit de behandeling van bezwaren voortvloeiende meerdere kosten van de ruilverkaveling correct zijn verdisconteerd. Dat geldt a fortiori indien, zoals in het onderhavige geval, aan de LGR reeds een begroting van de kosten van bezwaarbehandeling (daaronder mede begrepen de meerdere kosten van de ruilverkaveling die uit het honoreren van bezwaren voortvloeien) ten grondslag ligt. Op grond van het reeds genoemde arrest van de belastingkamer zal immers bij de bepaling van de definitieve schuldplichtigheid van de individuele eigenaren mede aan de orde moeten komen of afzonderlijke posten lager zijn uitgevallen dan begroot in de ter visie gelegde versie van de LGR, in welk verband ter discussie kan worden gesteld of de meerdere kosten van de ruilverkaveling als gevolg van de behandeling van (mogelijk tardieve maar desalniettemin behandelde) bezwaren als definitieve kosten van bezwaarbehandeling in aanmerking dienen te worden genomen11..

Het vijfde middel betoogt dat de rechtbank ten onrechte bij rolbeschikking, blijkende uit het proces-verbaal van de zitting van 1 april 2009, [eiser]s verzoek om aanhouding van de behandeling heeft afgewezen. Het middel richt zich voorts tegen de rov. 12–14, waarin de rechtbank heeft geoordeeld:

Het middel klaagt dat de rechtbank heeft miskend dat een schatting door de schatters van de ruilverkaveling noodzakelijk is, alleen al aangezien er een bestaande verharde [a-straat] uit de inbreng van [eiser], waarvan in de eerste schatting het natuurlijk voortbrengend vermogen (agrarische waarde) is geschat, langs de weg van het begrenzingenplan aan de gemeente Bedum is toegewezen en dat art. 1 Eerste Protocol EVRM de noodzaak van ambtshalve schatting van de niet-agrarische meerwaarde als uitvloeisel van de materiële onteigening met zich brengt.

Voorts klaagt het middel dat de rechtbank heeft miskend dat, gelet op art. 210 Liw, de LC niet het standpunt kan innemen dat van niet-agrarische meerwaarde geen sprake is, maar dat slechts de schatters dat kunnen, waarvan de LC alsdan blijk geeft door opname van de uitkomst van de schatting in de LGR op grond van art. 212 Liw, ook als de uitkomst van die schatting nihil zou zijn. Volgens de klacht had de rechtbank moeten onderkennen dat de LC in haar R-formulier van enige schatting van niet-agrarische meerwaarde door de schatters geen blijk heeft gegeven en dat de LC zulks ten onrechte niet in de fase van de bezwarenbehandeling door de LC zelf heeft hersteld.

Het middel vervolgt dat de rechtbank ten onrechte heeft overwogen dat de LC haar standpunt voldoende heeft onderbouwd. Volgens het middel heeft de rechtbank miskend dat niet van een contradictoire civiele procedure sprake is, maar van een procedure die strikt dient tot vaststelling van geldelijke regelingen in het kader van landinrichting, van welke de wet voorschrijft dat zij door speciale deskundigen worden vastgesteld. Mede nu eerst uit het debat ter zitting is gebleken welke de strijdpunten ter zake waren, heeft de rechtbank, naar het middel betoogt, miskend dat de aard van de procedure meebrengt dat [eiser] recht erop heeft contra-expertise tegen de door de LC overgelegde rapportage, bestaande uit het rapport van de Grontmij en de gefingeerde nihil-taxatie, in te brengen. De rechtbank heeft daarom, nog steeds volgens het middel, ten onrechte geoordeeld dat [eiser] zijn stelplicht verzaakte, en ten onrechte diens bewijsaanbod gepasseerd. Dat laatste klemt temeer aangezien de oproeping voor de zitting [eiser] minder dan twee weken voorafgaande aan de zitting van de rechtbank van 1 april 2009 bereikte, terwijl een verzoek de behandeling op die grond aan te houden ter zitting werd afgewezen; die afwijzing is derhalve evenzeer met de beginselen van een behoorlijke rechtspleging in strijd.

Volgens het middel heeft de rechtbank ten onrechte het door [eiser] geproduceerde Grontmij-rapport als niet ter zake dienend afgewezen, terwijl dat rapport daarom al van belang is doordat de schatters hun taxatie ex art. 210 lid 2 Liw moeten doen naar een tijdstip dat ver in het verleden ligt, te weten het tijdstip van tervisielegging van het plan van toedeling, dan wel als uitvloeisel van art. 1 Eerste Protocol EVRM naar het tijdstip van toewijzing per begrenzingenplan in 1999, welke toewijzing immers onmiddellijke bezitsoverdracht meebrengt.

De rechtbank heeft, aldus oordelende en overwegende, haar vonnis niet naar de eisen der wet en de beginselen van behoorlijke rechtspleging met redenen omkleed, en tevens blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, althans van een onjuiste rechtstoepassing, met betrekking tot de door het middel genoemde verdrags- en wetsartikelen en rechtsbeginselen, respectievelijk haar oordeel gegeven op gronden die dat oordeel niet, dan wel onvoldoende, kunnen dragen.

De klacht dat de rechtbank het verzoek van [eiser] om aanhouding van de behandeling ten onrechte bij rolbeschikking heeft afgewezen, kan in cassatie niet aan de orde komen. Tegen een dergelijke rolbeschikking staat immers geen hogere voorziening open12..

Waar (blijkens het gestelde op p. 12 van de cassatiedagvaarding) aan de klacht ten grondslag ligt dat de oproeping voor de zitting van 1 april 2009 [eiser] minder dan twee weken voordien heeft bereikt, teken ik nog aan dat de Landinrichtingswet (die in art. 177 lid 2 voorschrijft dat partijen door de rechter-commissaris naar een door hem te bepalen zitting van de rechtbank worden verwezen) in dit verband niet een bepaalde bij oproeping in acht te nemen termijn vaststelt. Een dergelijke termijn wordt in art. 175 lid 4 Liw wél voorgeschreven voor de oproeping voor de behandeling door de rechter-commissaris. Die behandeling vindt niet plaats dan nadat ten minste 14 dagen na het verzenden van de oproepingen zijn verstreken. Zou die termijn hier per analogiam worden toegepast, dan zou zij in acht zijn genomen. Blijkens het procesverbaal van de zitting van 1 april 2009 (p. 2) heeft de rechtbank vastgesteld dat de oproepingen op 17 maart 2009 zijn verzonden, zodat tussen de dag van verzending en de dag van de terechtzitting 14 dagen zijn gelegen.

Voor zover het middel betoogt dat de rechtbank heeft miskend dat een schatting door de schatters van de ruilverkaveling noodzakelijk is, mist het feitelijke grondslag. Kennelijk heeft de rechtbank de LC gevolgd in haar standpunt dat zij een schatting van de niet-agrarische meerwaarde van de [a-straat] heeft laten uitvoeren en dat de uitkomst van die (tweede) schatting nihil was, en heeft zij zich vervolgens aan het standpunt van de LC dat van enige niet-agrarische meerwaarde geen sprake was, geconformeerd (rov. 14). Het is niet onjuist of onbegrijpelijk dat de rechtbank het standpunt van de LC, afgezet tegen de summiere stellingen van [eiser], voldoende onderbouwd heeft geacht.

[Eiser] heeft geen belang bij zijn klacht dat de LC in haar R-formulier niet van enige schatting van niet-agrarische meerwaarde door de schatters blijk heeft gegeven en zulks niet in de fase van bezwarenbehandeling door haarzelf heeft hersteld. Het was voor [eiser] op basis van de hem toegezonden LGR immers steeds duidelijk dat hem géén niet-agrarische meerwaarde zou worden vergoed, aangezien een dergelijke waarde niet in de LGR was opgenomen. Naar aanleiding daarvan heeft [eiser] tijdig bezwaar gemaakt, zodat hij niet in zijn belangen is geschaad.

Volledigheidshalve teken ik nog aan dat ik het beroep dat het middel doet op art. 1 Eerste Protocol EVRM aldus opvat dat het ertoe strekt de (beweerdelijk door de rechtbank miskende) aanspraak van [eiser] op een vaststelling van de niet-agrarische meerwaarde van de [a-straat] kracht bij te zetten (‘doordat de Rechtbank miskent dat een schatting door de schatters van de ruilverkaveling noodzakelijk is, alleen al aangezien er een bestaande verharde [a-straat] uit de inbreng van [eiser] langs de weg van het begrenzingenplan is toegewezen aan de gemeente Bedum, waarvan in de eerste schatting het natuurlijk voortbrengend vermogen (agrarische waarde) is geschat en dat art. 1 Eerste Protocol EVRM de noodzaak van ambtshalve schatting van de niet-agrarische meerwaarde (…) als uitvloeisel van de materiële onteigening met zich brengt;’). Waar de beweerde miskenning door de rechtbank van de noodzaak van een vaststelling van de niet-agrarische meerwaarde van de [a-straat] door de taxateurs van de ruilverkaveling feitelijke grondslag mist en een zodanige vaststelling ook volgens de rechtbank daadwerkelijk heeft plaatsgehad, meen ik onbesproken te kunnen laten of de noodzaak van een dergelijke vaststelling (mede) uit art. 1 Eerste Protocol EVRM voortvloeide.

Anders dan het middel tot uitgangspunt neemt, heeft de procedure bij de rechtbank wel degelijk karaktertrekken van een contradictoire procedure13.. De taak van de rechtbank is het beslissen van door de rechter-commissaris naar haar verwezen geschillen14.. Voor zover het middel voorts tot uitgangspunt mocht nemen dat de rechtbank verplicht is zich te laten bijstaan door deskundigen in geschillen met betrekking tot de vaststelling van de LGR teken ik aan dat het aan het beleid van de rechter is overgelaten of en, zo ja, op welk moment hij tot het bevelen van een deskundigenbericht zal overgaan15.. Dat de rechtbank in dit geval van het raadplegen van deskundigen heeft afgezien, is niet onbegrijpelijk of onvoldoende gemotiveerd, aangezien de rechtbank zich bij het wel onderbouwde standpunt van de LC heeft aangesloten.

[Eiser] heeft bezwaar gemaakt tegen het niet opnemen van de door hem gestelde niet-agrarische meerwaarde van de [a-straat] in de LGR. Bij de behandeling van de bezwaren heeft de LC zich op het standpunt gesteld dat wegen in het algemeen op nihil worden geschat en dat het bezwaar ongegrond is16., en heeft de vertegenwoordiger van het Kadaster in dat verband nog naar een vonnis van de rechtbank Assen van 2 juli 2008 verwezen; voorts heeft de LC bij die gelegenheid het standpunt ingenomen dat [eiser] een andere dan agrarische waarde dient aan te tonen17.. De raadsman van [eiser] heeft blijkens het proces-verbaal aan het slot van de bezwaarbehandeling een voorstel aan de LC gedaan: ‘De [a-straat] heeft een schattingswaarde van euro 8720,= (43 a 60 overgegaan). De claim van [eiser] is dan 100.000 euro — 8720 euro. Daarmee is voor de adviseur Noordhuis dan het gehele bezwaar van tafel.’ Bij de behandeling van de bezwaren door de rechter-commissaris is de niet-agrarische meerwaarde van de [a-straat] opnieuw aan de orde geweest en heeft de raadsman van [eiser] aangegeven: ‘[eiser] is van mening dat de niet-agrarische meerwaarde van de [a-straat] € 100.000,-- is. De Commissie heeft de ondergrond gewaardeerd op € 8.720,--, welk bedrag van de € 100.000,-- kan worden afgetrokken.’ Daartegenover is het standpunt gehandhaafd dat als [eiser] vindt dat de [a-straat] een niet-agrarische meerwaarde van € 100.000,- heeft, hij dat moet aantonen18.. Anders dan het middel suggereert, was dus niet eerst uit het debat ter zitting (bij de rechtbank) duidelijk welke de strijdpunten ter zake waren.

Voor zover het middel ervan uitgaat dat de rechtbank heeft miskend dat de aard van de procedure meebrengt dat [eiser] recht erop heeft contra-expertise in te brengen, mist het feitelijke grondslag. De rechtbank heeft dit niet miskend. Het stond [eiser] vrij een contra-expertise in het geding te brengen, maar [eiser] heeft dat nagelaten.

De rechtbank heeft het bewijsaanbod van [eiser] gepasseerd, omdat de onderwerpelijke discussie volgens haar voorzienbaar was, zulks gevolgen heeft voor de op [eiser] rustende stelplicht en het enkele beroep van [eiser] op een hier niet ter zake dienend Grontmij-rapport en een gevoelsmatige schatting onvoldoende is om een bewijsopdracht te rechtvaardigen. Dit oordeel acht ik geenszins rechtens onjuist of onbegrijpelijk.

Ten slotte kan ook de klacht dat de rechtbank het Grontmij-rapport ten onrechte als niet ter zake dienend heeft aangemerkt, niet slagen. De rechtbank heeft op dat punt overwogen dat het rapport ertoe strekt (niet de niet-agrarische meerwaarde, maar) de onderhoudstoestand van de [a-straat] in het kader van het begrenzingenplan te bepalen en niet in het kader van de onderhavige discussie over de niet-agrarische meerwaarde kan dienen. Dit oordeel betreft de uitleg van een deskundigenrapport en de waardering daarvan (bij welke waardering de rechter een grote mate van vrijheid toekomt) en is vanwege de feitelijke aard van die uitleg en waardering in cassatie slechts beperkt toetsbaar. Het oordeel van de rechtbank is niet rechtens onjuist, onbegrijpelijk of onvoldoende gemotiveerd19..

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal