HR, 15-03-2013, nr. 12/00242

1.1

1.2

1.3

1.2.

[Verweerder] c.s. hebben een verklaring voor recht gevorderd dat de premies tot 20 februari 2003 onverschuldigd zijn betaald, met wettelijke rente, oplegging van een dwangsom en toewijzing van buitengerechtelijke kosten.

1.3

1.4

1.5

2.1

4.5.

2.2.

Het middel bevat onder 3.2 een aantal klachten, die zijn uitgewerkt en toegelicht in de onderdelen 3.2 tot en met 3.7, en klaagt in de kern dat het hof aan het Protocol een onjuiste en onbegrijpelijke uitleg heeft gegeven ten aanzien van de daaruit voor leden van TLN voortvloeiende verplichtingen en een onjuiste maatstaf of methode van uitleg heeft gehanteerd. Het middel sluit zich aan bij het oordeel van de rechtbank8.. Het wordt allereerst 'toegelicht'9. met het betoog dat de uitleg van het Protocol - een overeenkomst opgesteld tussen werkgevers - en werknemersorganisaties - dient plaats te vinden in een geschil tussen twee partijen: [verweerder] c.s. aan de ene kant en het Prepensioenfonds aan de andere kant, die niet bij de totstandkoming van het Protocol betrokken zijn geweest. Het Protocol zou daarom objectief ('volgens de cao-norm') moeten worden uitgelegd. De bewoordingen van het pensioenprotocol gelezen in de context van het protocol als geheel en mede in aanmerking nemende de aannemelijkheid van het rechtsgevolg van de gekozen uitleg zijn maatgevend; rekening houdende met ratio en strekking van de regelingen. Het hof zou dit hebben miskend.

2.3.

Vervolgens wordt geklaagd dat indien het hof dit niet heeft miskend - maar de objectieve uitlegmethode heeft gehanteerd - het oordeel onbegrijpelijk is. Het hof kon op grond van de bewoordingen van het Protocol en de vaststaande feiten niet oordelen dat een 'bedrijfstakheffing' een heffing is, gebaseerd op een verplichtstelling krachtens de Wet Bpf 2000.

2.4.

In de cassatiedagvaarding wordt dit betoog nog nader toegelicht met zeventien genummerde argumenten10.. Het onderdeel sluit zich hoofdzakelijk aan bij het oordeel van de rechtbank en de instemmende noot van Van Marwijk Kooy11.. De annotator meent nog wel dat te onduidelijk is aan de hand van welk criterium de kantonrechter de statuten van TLN uitlegt en vraagt zich af of statuten niet tot de lidmaatschapsverhouding behoren, die als contractueel van aard moet worden gezien. Meer voor de hand lag de enkele verwijzing naar artikel 5, nu artikel 21 ziet op de interne bevoegdheidsverdeling tussen bestuur en ledenvergadering. Voor het overige acht de annotator de uitspraak van de rechtbank echter zonder meer juist. Van Marwijk Kooy meent - met de rechtbank - dat het Protocol als zodanig bindend is; los van de verplichte regeling. Degelink wijst eveneens op het oordeel van de rechtbank12. als steun voor de opvatting dat de werkgever gebonden kan zijn aan een pensioenbepaling die is neergelegd in een overeenkomst tussen een werkgevers- en werknemersvereniging, die niet is aangemeld als cao (art. 4 Wet op de loonvorming) zoals een protocol. Een werkgeversvereniging kan namelijk in een ledencontract verplichtingen ten laste van haar leden aangaan, mits dat uitdrukkelijk in de statuten is opgenomen (art. 2:46 BW)13..

2.5.

Het hof heeft in rov. 3 de door de kantonrechter vastgestelde feiten overgenomen. Tot deze feiten behoort ook de vaststelling van de kantonrechter (onder 4) dat in het Protocol is overeengekomen dat de werkgeversleden van TLN premie zouden gaan betalen aan het Prepensioenfonds. In rov. 4.2 heeft het hof overwogen dat in het Protocol tussen werkgevers en werknemers afspraken zijn gemaakt "over de invoer per 1 januari 2002 van een prepensioenregeling ter vervanging van de VUT-regeling". Tussen partijen staat vast dat de VUT-regeling eindigde per laatstgemelde datum en dat de prepensioenregeling diende ter vervanging van de VUT-regeling. Uit een en ander kan naar mijn opvatting geen andere conclusie worden getrokken dan dat in het Protocol een pensioenregeling is overeengekomen ingaande 1 januari 2002. Ten aanzien van de ingangsdatum van hetzelfde Protocol oordeelde overigens ook de kantonrechter in Zwolle dat deze niet voor meerdere uitleg vatbaar is14.. Nu de bestreden rov. 4.5 van het hof niet valt te verenigen met de in het Protocol genoemde ingangsdatum, is de overweging in elk geval reeds om die reden onbegrijpelijk dan wel ontoereikend gemotiveerd.

2.6.

De uitleg van het hof steunt volledig op veronderstelling dat een bedrijfstakheffing een heffing is, die is gebaseerd op een verplichtstelling krachtens de Wet Bpf 2000. Het hof acht van belang dat 'uitdrukkelijk' is vermeld dat de kosten van de vroegpensioenregeling worden gefinancierd 'door middel van een bedrijfstakheffing, te betalen door de werkgevers over de loonsom van alle werknemers van 16 tot 65 jaar werkzaam in de bedrijfstak'. Het begrip bedrijfstakheffing legt het hof vervolgens uit als een heffing gebaseerd op een verplichtstelling krachtens de Wet Bpf 2000. In het Pensioenprotocol is volgens het hof dus niet overeengekomen dat de werkgevers, die daarbij partij waren, met ingang van 1 januari 2002 verplicht waren prepensioenpremie te betalen. Dit baseert het hof op de context, zoals die in het document zelf wordt geschetst, met betrekking tot de totstandkoming. Het protocol strekte volgens het hof kennelijk tot uitvoering van allerlei (dwingende) regelingen in de context van onderhandelende cao-partijen.

Daarmee sluit het hof uit dat een bedrijfstakheffing ook gebaseerd kan zijn op een overeenkomst. Het prepensioenfonds betoogt m.i. terecht dat het mogelijk is om het begrip bedrijfstakheffing op te vatten als een heffing die partijen zelf overeenkomen. Het hof is dus uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting. In elk geval acht ik het oordeel van het hof dat pas van een heffing sprake is bij een verplichtstelling onbegrijpelijk, omdat ook zonder een verplichtstelling werkgevers en werknemers een prepensioenregeling kunnen overeenkomen. Het debat in eerste aanleg ging dan ook over een andere vraag, namelijk of het prepensioenfonds aan een dergelijke overeenkomst rechten kon ontlenen. De werkgevers meenden dat deze vraag ontkennend moest worden beantwoord, maar de kantonrechter oordeelde daarover anders met toepassing van art. 2:46 BW. Nu dit laatste oordeel in hoger beroep niet is beoordeeld, moet in cassatie veronderstellenderwijs van de juistheid daarvan worden uitgegaan.

2.7.

Hierbij verlies ik niet uit het oog dat een door de rechter die over de feiten oordeelt, gegeven uitleg van een overeenkomst niet onbegrijpelijk is enkel op de grond dat een andere uitleg evenzeer mogelijk is15.. Daarbij geldt ook nog dat het de rechter vrijstaat een contractsbepaling waaromtrent partijen niet een eensluidend standpunt hebben ingenomen, zelfstandig uit te leggen, ook al is deze uitleg door geen der partijen aangevoerd of verdedigd16.. Ik meen echter met de opsteller van het middel dat de uitleg van het hof onbegrijpelijk is, omdat het Protocol geen andere conclusie toelaat over de ingangsdatum.

2.8.

Voor zover het middel klaagt over een onjuiste maatstaf geldt dat bij de uitleg van de betekenis van schriftelijke overeenkomsten op de eerste plaats van belang is de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan een beding mochten toekennen en hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. Op de tweede plaats is van belang dat de rechten en verplichtingen van partijen ten opzichte van elkaar niet uitsluitend worden bepaald door het beding en de verdere inhoud van de akte, maar ook door hetgeen uit de eisen van de redelijkheid en billijkheid voortvloeit, op grond waarvan partijen hun gedrag mede moeten laten bepalen door de gerechtvaardigde belangen van de wederpartij17.. Bij de uitleg van overeenkomsten geldt voorts dat de rechter de betekenis van een contractsbepaling niet louter aan de hand van de redelijkheid en de billijkheid mag vaststellen zonder acht te slaan op door partijen aangevoerde relevante omstandigheden zoals het verloop van de onderhandelingen18.. Niet uitsluitend de grammaticale betekenis van de overeengekomen bepaling is van belang. Indien het mogelijk is de gemeenschappelijke partijbedoeling vast te stellen prevaleert deze boven een eventuele afwijkende of dubbelzinnige wilsverklaring19.. Bij de uitleg moet worden gelet op hetgeen gebruikelijk is in de tak van handel waarin de overeenkomst is aangegaan20.. Voorts is in praktisch opzicht de taalkundige betekenis die gekozen woorden hebben, gelezen in de context van het geschrift als geheel in de desbetreffende kring van het maatschappelijk verkeer normaal gesproken hebben, bij de uitleg van een geschrift van belang21.. Tjittes wijst er op dat voor een contextuele uitleg van een beding vaak het commerciële doel van het contract van belang is. Indien de ene uitleg past bij het commerciële doel en de andere uitleg niet dan ligt de eerstgenoemde meer voor de hand22.. Hoe partijen een contract aanvankelijk hebben uitgevoerd, is een belangrijke indicatie is van hetgeen de bedoeling was van partijen bij de totstandkoming23.. In het onderhavige geval geldt dat het hof heeft vastgesteld dat het pensioenfonds over het tijdvak 1 januari 2002 - 20 februari 2003 premienota's heeft doen toesturen waarop onder meer was vermeld: "Prepensioenpremie verplicht". Deze nota's zijn aanvankelijk door [verweerder] c.s. voldaan24.. Het is niet duidelijk of het hof van de vorenbedoelde maatstaf is uitgegaan, maar daaraan getoetst is de uitleg van het hof naar mijn mening onbegrijpelijk.

2.9.

Ik meen overigens dat het middel terecht betoogt dat de uitleg van het Protocol moet geschieden aan de hand van een meer objectieve maatstaf, omdat de kantonrechter het Protocol ziet als een soort van CAO25.. Dan geldt a fortiori dat de door het hof gebruikte uitleg onbegrijpelijk is, omdat uit de verwijzing naar de bedrijfstakheffing niet zonder meer volgt dat de verplichting tot premiebetaling pas per 20 februari 2003 gold. In het Protocol is verder geen enkele aanwijzing te vinden voor het oordeel van het hof dat de werkgevers alleen hun medewerking zouden moeten verlenen aan de totstandkoming van de Prepensioenregeling. Die verplichting is trouwens moeilijk te rijmen met een verplichtstelling krachtens de Wet Ppf 2000. Het hof had zijn uitleg met het oog hierop behoorlijk moeten motiveren. De rechter is weliswaar niet gehouden in zijn motivering expliciet duidelijk te maken welke 'uitlegmaatstaf' van toepassing is26., maar uit de bestreden overweging valt over de gehanteerde maatstaf geen enkele indicatie af te leiden.

2.10.

Bij welke maatstaf ook valt niet voorbij te gaan aan de zinsnede in het Protocol dat de Vroegpensioenregeling ingaat op 1 januari 2002. De uitleg dat de werkgevers alleen hun medewerking zouden verlenen aan de totstandkoming van een regeling valt daarmee niet te rijmen. Bovendien is ook het resultaat van deze uitleg onaanvaardbaar. Partijen hebben beoogd de VUT-regeling te vervangen, maar zouden op grond van de uitleg, die het hof geeft aan het begrip bedrijfstakheffing, afhankelijk zijn van de verplichtstelling op grond van de wet waardoor tussen beide regelingen in dit geval een gat viel van meer dan een jaar. Ik acht dat zodanig in strijd met de overige inhoud van het Protocol dat deze uitleg ook daarom als onbegrijpelijk moet worden gekwalificeerd. Het is niet denkbaar dat partijen een regeling hebben getroffen, die het mogelijk maakte dat voor werknemers gedurende een lange tijd onzeker is of zij aanspraak kunnen (blijven) maken op een prepensioen dat de werkgevers wel degelijk hebben beoogd tot stand te brengen.

2.11.

In het vonnis van de kantonrechter van 17 augustus 2009 zijn alle vorderingen van [verweerder] c.s. afgewezen. Nu het hof niet alle grieven daartegen heeft behandeld, zal verwijzing moeten volgen.