3.3.2.3 Goede procesorde, gezag van gewijsde en de rechtskracht van een uitspraak vanwege het gesloten stelsel van rechtsmiddelen

76. Zoals gezegd kan de afwijzing van een herkansingsvordering mogelijk ook worden gebaseerd op de wettelijke regeling van het gezag van gewijsde of op het gesloten stelsel van rechtsmiddelen, dat in het wettelijk systeem ligt besloten. Deze, om toepassing concurrerende gronden, laten zich lastig onderling afbakenen.

Het gezag van gewijsde is de meest duidelijke, meest expliciete wettelijke grond waarop een herkansingsvordering kan worden afgewezen. Wil de rechter een vordering op grond van het gezag van gewijsde van beslissingen in een eerder gegeven uitspraak kunnen afwijzen, dan is, zo bleek reeds hiervoor, vereist dat de gedaagde partij zich op dat gezag van gewijsde beroept. Dat beroep slaagt alleen indien er sprake is van een eerder gegeven beslissing aangaande dezelfde rechtsbetrekking in geschil. Dat is niet het geval als de rechter in de eerder gegeven uitspraak niet aan een beoordeling ten gronde van de vordering is toegekomen, bijvoorbeeld omdat de rechter van oordeel is dat de eisende partij is tekortgeschoten in haar stelplicht.1 Ook een beslissing waarbij enkel het bestaan van een feit wordt aangenomen, heeft geen gezag van gewijsde.2 De uitspraak waarin de beslissingen zijn vervat waarvan het gezag wordt ingeroepen, dient bovendien reeds in kracht van gewijsde te zijn gegaan, hetgeen inhoudt dat tegen die uitspraak geen gewone rechtsmiddelen (verzet, hoger beroep of cassatie) meer kunnen worden aangewend.

Niet alle uitspraken krijgen echter gezag van gewijsde als aan deze voorwaarden is voldaan. Een eerste uitzondering zijn de in kort geding uitgesproken vonnissen. Deze vonnissen behelzen naar hun aard slechts voorlopige oordelen en beslissingen, ook al zijn ze in kracht van gewijsde gegaan.3 Zij behelzen geen definitieve beoordeling van de rechtsbetrekking in geschil en kunnen partijen daarom ook niet binden in een op het vonnis volgende bodemprocedure of in een later kort geding.4

Een tweede uitzondering op de regel dat een uitspraak die in kracht van gewijsde is gegaan gezag van gewijsde heeft, betreft sommige door de rechter op verzoek gegeven beschikkingen. In 1998 heeft de Hoge Raad in het arrest Van Gasteren/ Beemster5 beslist dat de regeling van het gezag van gewijsde zich leent voor analogische toepassing op beschikkingen op verzoekschrift waarin beslissingen zijn gegeven over een rechtsbetrekking in geschil. Beslissend voor de vraag of een beslissing in een beschikking gezag van gewijsde kan hebben, is dus de vraag of deze beslissing betrekking heeft op een rechtsbetrekking in geschil. Beslissingen gegeven in voluntaire, niet-contentieuze rechtspraak, lijken naar het oordeel van de Hoge Raad derhalve geen gezag van gewijsde te kunnen verkrijgen.6

77. Heeft de beslissing op een eerder ingestelde vordering of eerder ingediend verzoek geen gezag van gewijsde, dan is daarmee nog niet gezegd dat een vordering waarmee wordt beoogd aan de werking van die eerder gegeven beslissing te ontkomen, zonder meer toelaatbaar is. Alsdan komen immers mogelijk de eerder genoemde andere gronden, waaronder de goede procesorde, voor toepassing in aanmerking. Uit hierna nog te bespreken rechtspraak blijkt echter dat de rechter niet ambtshalve aan het feit dat het te berechten geschilpunt reeds eerder is berecht, een grond mag ontlenen om een herhaalde vordering of een herhaald verzoek af te wijzen, ook niet uit hoofde van een toepassing van de eisen van een goede procesorde.7

78. In de hiervoor besproken uitspraken Leutscher/Van Tuijn IV, Kloes/Fransman en Dogan & Kenouche/De Staat ging het telkens om vorderingen of verzoeken waarmee werd beoogd te ontkomen aan eerder gegeven beslissingen in kort geding, beslissingen die derhalve geen gezag van gewijsde hebben. Dat de eerder gegeven beslissing geen gezag van gewijsde had, deed niets af aan de onwenselijkheid van een nieuwe beoordeling van een op inhoudelijk dezelfde gronden herhaalde vordering of herhaald verzoek.

Onduidelijk is echter waarom de Hoge Raad er niet voor heeft gekozen de herkansingsvorderingen of -verzoeken af te wijzen op grond van het gesloten stelsel van rechtsmiddelen. In 1948 overwoog de Hoge Raad dat rechterlijke uitspraken rechtskracht hebben, zolang zij niet langs de bepaaldelijk aangegeven weg zijn tenietgedaan.8 Met 'de bepaaldelijk aangegeven weg' verwijst de Hoge Raad naar de door de wet beschikbaar gestelde middelen tot vernietiging van een rechterlijke uitspraak. Dat het stelsel van rechtsmiddelen een gesloten stelsel is, heeft de Hoge Raad meer recentelijk nog duidelijker geformuleerd in het arrest Jamin/Geels.9 Afgezien van het zeldzame geval van het geheel ontbreken van rechtskracht10, brengt het gesloten stelsel van in de wet geregelde rechtsmiddelen mee dat een rechterlijke uitspraak niet anders dan door het aanwenden van een rechtsmiddel kan worden aangetast en dat ook indien geen rechtsmiddel beschikbaar is, de uitspraak tussen partijen rechtskracht heeft, aldus de Hoge Raad.

Evenals alle andere rechterlijke uitspraken, hebben ook vonnissen in kort geding deze rechtskracht vanwege het gesloten stelsel van rechtsmiddelen, en een afwijzing op grond van deze rechtskracht zou nauwkeuriger aangeven waarom de vordering wordt afgewezen, dan een verwijzing naar de sterk onbepaalde goede procesorde.11

De betekenis van het gesloten stelsel van rechtsmiddelen voor de mogelijkheid een herkansingsvordering te doen berechten, wordt echter verschillend opgevat.12 Waar Gras meent dat het gesloten stelsel van rechtsmiddelen onder meer meebrengt dat een ten gronde berechte, maar afgewezen vordering niet nog eens in dezelfde instantie mag worden bekeken13, betoogt Beukers dat het gesloten stelsel van rechtsmiddelen slechts meebrengt dat in een nieuwe procedure niet de vernietiging of nietigverklaring van een rechterlijke uitspraak kan worden gevorderd. De rechtskracht van een eerder gewezen vonnis houdt in haar optiek niet meer in dan het gelden van de rechten en verplichtingen die in het vonnis worden vastgesteld. Een later genomen beslissing die onverenigbaar is met beslissingen in een eerder gewezen vonnis, tast die gelding op zichzelf niet aan. Zolang het eerder gewezen vonnis niet wordt vernietigd, blijft het immers 'formeel' in stand, aldus Beukers.14

Men kan zich afvragen of de redenering van Beukers niet te formeel is. Waarom zou niet ook het materiële, praktische gevolg van een tweede uitspraak in aanmerking moeten worden genomen? Ontneemt de gevorderde of verzochte uitspraak de praktische werking aan een eerder tussen dezelfde partijen gegeven beslissing, dan tast die beslissing wel degelijk de rechtskracht van de eerste beslissing aan. Als dat, uitzonderingen daargelaten15, niet regelrecht in strijd is met het wettelijk stelsel van rechtsmiddelen, dan toch in ieder geval wel met de ratio van dit stelsel.16 Alleen indien zich na de eerste uitspraak feiten of omstandigheden hebben voorgedaan die een nieuwe beoordeling van de zaak kunnen rechtvaardigen, in die zin dat eigenlijk niet meer van dezelfde zaak kan worden gesproken, zou een vordering die bij toewijzing de werking van een eerder gegeven beslissing aantast, toegelaten moeten worden.

79. Een reden om de toelaatbaarheid van een herkansingsvordering niet te benaderen vanuit de rechtskracht van een eerder gegeven uitspraak, maar deze toelaatbaarheid te beoordelen aan de hand van de eisen van een goede procesorde of de criteria die voor misbruik van bevoegdheid gelden, kan zijn gelegen in de omstandigheid dat de toetsing aan laatstgenoemde maatstaven niet 'belangenblind' is. Of eiser een gerechtvaardigd belang heeft bij een herhaling van een reeds in kort geding berechte vordering, is niet relevant voor het antwoord op de vraag of de herhaling in strijd is met het gesloten stelsel van rechtsmiddelen, wel voor de vraag of hij met het instellen van de vordering misbruik van procesrecht maakt of de eisen van een goede procesorde schendt.

Wellicht acht de Hoge Raad een toetsing van de toelaatbaarheid van een reeds in kort geding berechte vordering aan het gesloten stelsel van rechtsmiddelen daarom, gelet op de aard van de procedure in kort geding en de daarin gegeven beslissingen, te rigide. Men bedenke dat het kort geding is gericht op een snelle beslissing. De kans dat er na de uitspraak reden is voor (een van de) partijen om dezelfde kwestie andermaal aan de orde te stellen, is groter dan bij een bodemprocedure. Niet zelden hebben partijen onvoldoende tijd gehad om alle relevante feiten, bewijzen en gronden al in de eerste procedure in het geding te brengen, en niet zelden kan de mogelijkheid om in hoger beroep te gaan of een bodemprocedure te beginnen geen soelaas (meer) bieden. Juist omdat het een eenvoudige, snelle en een voor rechter en partijen relatief weinig arbeidsintensieve procesgang betreft, is een herhaling van een vordering anderzijds voor zowel het gerechtelijk apparaat als de wederpartij minder belastend.25