HR, 12-05-2015, nr. 14/00864

In de toelichting op het middel wordt echter aangevoerd dat in de onderhavige zaak de verdachte niet is beperkt “tot hetgeen van belang is voor het ten laste gelegde” zoals het geval was in bovengemeld arrest van 15 april 2014, maar door de voorzitter is medegedeeld “dat het niet de bedoeling is bij die gelegenheid het pleidooi van de raadsman te herhalen”.

6. Dat brengt mij ertoe de toetsing van de bevoegdheid van de voorzitter de verdachte in zijn laatste woord te beperken toch nog een keer aan de orde te stellen2., ook omdat de jurisprudentie hierover – althans voor mij – niet helemaal eenduidig is. Daarbij doel ik op de vraag in welk geval een beperking van het laatste woord als beslissing ten behoeve van de handhaving van de orde op de zitting kan worden aangemerkt en in cassatie niet kan worden getoetst en wanneer de beperking van het laatste woord (of het pleidooi van de raadsman) niet in deze categorie valt en een volle cassatietoets wel op zijn plaats is.3.

7. In mijn opvatting zouden, gelet op het zwaarwegende belang dat aan de vrijheid van verdediging in het kader van een eerlijk proces moet worden gehecht, alleen evidente ordeverstoringen, waaronder ik ook betogen versta die volstrekt buiten de orde van de zaak zijn, aanleiding mogen geven tot gebruikmaking door de voorzitter van zijn bevoegdheid op grond van art. 272 Sv in te grijpen. In het verlengde daarvan zou mijns inziens de gebruikmaking van deze bevoegdheid – evidente gevallen daargelaten – in cassatie toetsbaar moeten zijn en mag er niet te snel worden aangenomen dat art. 124 Sv is toegepast en het beroep in cassatie daarom niet ontvankelijk is.

8. Over het uitgangspunt dat de vrijheid van verdediging4.op de zitting niet snel mag worden ingeperkt, bestaat in de literatuur grote overeenstemming. Ik verwijs naar Melai die geschreven heeft dat de proceshouding van de verdachte aan geen andere regels is gebonden dan aan die van zekere orde in verband met de gedingvoering.5.Cleiren drukt zich sterker uit en vindt dat de verdachte slechts in zijn optreden kan worden beperkt indien zijn handelen volstrekt niet meer past of apert in strijd is met de strekking van de bevoegdheid en zijn belang niet meer een rechtens te beschermen belang kan worden genoemd.6.

9. Ook Van Kempen benadrukt de vrijheid van verdediging en de inzet van de ordemaatregel van art. 272 Sv als ultimum remedium:

“De verdediging kan zich volledig richten op de behartiging van het eigen belang van de verdachte, althans binnen de plicht om een zekere orde in verband met het geding in acht te nemen. Voor wat betreft art. 311 betekent die plicht dat verdachte en raadsman in hun betoog kunnen worden beperkt voorzover ze nodeloos in herhaling vervallen of daarin kwesties aansnijden die met de zaak niets van doen hebben […]. In een evident geval daarvan mag de voorzitter krachtens art. 272 Sv in het belang van de orde op de zitting ingrijpen, door de verdediging (gemotiveerd) te vermanen, nog eens te vermanen en uiteindelijk eventueel – als ultieme sanctie – door het betoog af te kappen.”7.

[…]

“Maar beperking van de spreektijd kan onzes inziens ook nu in beginsel niet aan de orde zijn zolang de verdachte niet in herhaling valt of buiten de zaak gaat dan wel wanneer deze zich met het laatste woord niet aan belediging of een ander strafbaar feit schuldig maakt. Is daarvan wel sprake, dan zal het betoog van de verdachte en/of raadsman door de voorzitter kunnen worden afgebroken (art. 272).”8.

10. Corstens en Borgers drukken zich ten slotte, verwijzend naar onder anderen Remmelink,9.in niet mis te verstane bewoordingen uit:

“In de praktijk pleegt dan eerst de raadsman het woord te nemen en vervolgens als allerlaatste de verdachte. Indien de officier van justitie niet repliceert, is het gebruikelijk dat aan de verdachte de gelegenheid wordt gegeven als laatste te spreken. Dat gebeurt ook, indien hij reeds op het requisitoir heeft gereageerd en de officier van justitie niet heeft gerepliceerd. Strikt genomen heeft de verdachte dan reeds het recht uitgeoefend als laatste te spreken. Daarmee wordt evenwel miskend dat het laatste woord meer is dan een antwoord op het requisitoir of de repliek van de officier van justitie. Het recht als laatste te spreken biedt de verdachte de gelegenheid het menselijk element in het strafproces nog eens doordringend te laten klinken. Het kan een verzuchting, een exclamatie, een ernstige beschuldiging, een roep om begrip, een verontschuldiging of – dat is niet uitgesloten – een (nieuw) pleidooi zijn waarin nog eens wordt overgedaan wat de raadsman reeds heeft gepresteerd. Uiteraard kan ook hier de voorzitter weer grenslijnen trekken (art. 272 Sv).”10.

Opmerkelijk is dat in de 7e druk van hun handboek (2011) Corstens en Borgers aan voormelde alinea nog toevoegden:

“Maar in dit stadium van het proces past het nog minder dan in een eerder stadium snel in te grijpen. De verdachte wiens lot straks in handen van de rechters ligt, moet zijn stem vrijelijk kunnen laten horen, opdat die straks bij de beraadslagingen nog in de geesten van de rechters vibreert. Het gaat ook niet aan de verdachte, voordat hij een woord heeft uitgesproken, reeds op de hielen te zitten door hem een beperkte spreektijd te gunnen. Dat kan hem gemakkelijk van zijn stuk brengen. De voorzitter kan, wanneer de verdachte een redelijke tijd heeft gesproken en er weinig nieuws meer lijkt te worden gezegd, in dat stadium nog altijd ingrijpen.”11.

Deze laatste passage ontbreekt in de laatste druk van 2014 en ik heb mij afgevraagd waarom? Is er iets veranderd aan de opvatting dat niet te snel op het laatste woord van de verdachte zou moeten worden ‘ingebroken’? Zou het kunnen dat hier de invloed zichtbaar wordt van de enorme tijdsdruk die tegenwoordig op zittingen staat en welke weinig ruimte biedt om verdachten, die in hun emotie wellicht wat breedsprakiger zijn dan het hun bemeten tijdslot toelaat, tot hun recht te laten komen? Dat is reden temeer om een dergelijk ingrijpen niet te gemakkelijk aan de toets in cassatie te onttrekken. Het lijkt mij geen goede zaak als maatregelen van de voorzitter, gedreven door een (te) strak zittingsschema, “verpakt” als ordemaatregel ex art. 272 Sv in cassatie onaantastbaar zijn, zeker niet als het gaat om een elementair door art. 6 EVRM gegarandeerd procesrecht van de verdachte, die zo begrijp ik uit het tweede middel, vijf jaar te lang op zijn berechting in eerste aanleg heeft moeten wachten. Niet dat dit laatste uit juridisch oogpunt voor het recht op het laatste woord relevant is, maar het schildert wel de context.

11. Ik keer terug naar de zaak. Voor de beoordeling van het middel is van belang wat zich ter terechtzitting van het hof van 17 november 2013 heeft voorgedaan in het kader van het laatste woord van de verdachte. Het proces-verbaal van de terechtzitting houdt hierover het volgende in:

“Aan de verdachte en de raadsman wordt het recht gelaten het laatst te spreken.

De verdachte verklaart als volgt.

De advocaat-generaal begint al in zijn eerste zin over een strip met pillen. Een verspreking is mogelijk, maar in het hele dossier komen geen pillen voor. Zo zijn er wel meer onduidelijkheden. Ik probeer al de hele tijd duidelijk te maken dat ik de strips in mijn auto heb gevonden en niet ernaast. De versprekingen en de woorden die worden geuit, duiden erop dat men wil graag dat het anders is.

Ik gebruik geen drugs en ik heb nooit opzettelijk drugs voorhanden gehad. Waarom zou ik een enveloppe met LSD opzettelijk voorhanden hebben? Betekent dat dat ik drugs gebruik of verhandel? lk heb nooit drugs gebruikt. Ik heb slechts eenmaal in mijn leven een sigaret gerookt en verder niets. Als ik wist dat ik iets strafbaar in bezit had, dan had ik bovendien wel anders gehandeld, fk wist op die bewuste dag 's ochtends al dat ik door de politie werd gezocht. Als ik had geweten dat die LSD in mijn boek zat, had ik die wel weggegooid. Ik ben om 10.45 uur aangehouden, dus ik had voldoende tijd om die LSD weg te gooien. De FIOD heeft er een handje van om op een eenzijdige manier de dingen op te schrijven. Er zijn verschillende dingen aangetroffen tijdens de zoekingen, maar deze enveloppe was het enige strafbare dat is gevonden. Ik had ook een zak met bescheiden van mijn werkgever in bezit die in beslag is genomen, maar de inhoud daarvan is niet omschreven in het dossier. Ik heb niet bewust die enveloppe in dat boek gedaan. Ik vind het gek als geconcludeerd wordt dat ik zou hebben geweten wat er in die enveloppe zat. Als ik dat wel had geweten, had ik kunnen bedenken: ‘Ik gooi dit even weg voordat de politie komt’. Als ik had geweten dat ik iets strafbaars in bezit had, had ik het absoluut op dat moment weggegooid. Ik ben niet dom.

Niemand begrijpt de frustratie en het leed die ik als gevolg van deze zaak heb ondervonden. Gisteren was het precies acht maanden geleden dat ik ben vrijgelaten. Ik wil naar voren brengen wat men mij heeft aangesmeerd en hetgeen ik heb meegemaakt

De voorzitter onderbreekt de verdachte en deelt deze mede dat hij hem beperkt in zijn laatste woord, omdat het niet de bedoeling is bij die gelegenheid het pleidooi van de raadsman te herhalen.

De verdachte verklaart daarop dat hij ook ter terechtzitting in eerste aanleg in zijn laatste woord werd beperkt.12.

De voorzitter verklaart het onderzoek gesloten en deelt mede, dat volgens de beslissing van het gerechtshof de uitspraak zal plaatsvinden ter terechtzitting van 31 december 2013.”

12. In de schriftuur wordt een beroep gedaan op het arrest van de Hoge Raad van 29 september 200913.en daarmee kom ik terug op het punt dat ik aan de orde wil stellen. Dit arrest lijkt namelijk haaks te staan op het hierboven aangehaalde arrest van 15 april 2014 waar de beperking van de verdachte wordt beoordeeld vanuit het perspectief van de ordehandhaving door de voorzitter. In HR 29 september 2009 werd geklaagd dat het Hof ten onrechte de raadsvrouw niet de gelegenheid heeft geboden haar pleitnotities volledig voor te dragen, zodat sprake is van een schending van het recht op een eerlijk proces als bedoeld in artikel 6 lid 1 EVRM. De Hoge Raad heeft hierover het volgende overwogen:

“2.5.1. Vooropgesteld moet worden dat de raadsman, die op grond van art. 311, tweede lid, Sv het woord voert, in beginsel het recht heeft daarbij aan te voeren wat hem in het belang van de verdediging dienstig voorkomt. Deze regel is van zo grote betekenis dat niet-nakoming daarvan in het algemeen leidt tot nietigheid van het onderzoek (vgl. HR 23 maart 1993, LJN ZC9251, NJ 1993, 696).2.5.2. De hiervoor onder 2.4 weergegeven gang van zaken ter terechtzitting in hoger beroep van 14 juni 2007 komt erop neer dat het Hof de raadsvrouwe heeft beperkt in haar pleidooi, in die zin dat zij zich slechts mocht uitspreken omtrent de toerekeningsvatbaarheid en de detentiegeschiktheid van de verdachte.2.5.3. De op 14 juni 2007 overgelegde pleitnota houdt onder het hoofd ‘de feiten’ in dat de raadsvrouwe hetgeen zij bij ‘eerdere pleitnotities bij uw hof’ heeft aangevoerd als ‘hier herhaald en overgenomen [verzoekt] te beschouwen’. Die pleitnota vervolgt dan met een passage die onmiskenbaar en onder meer met een verwijzing naar de - op de eerdere terechtzitting van 3 april 2006 door het Hof gelaste - psychiatrische rapportage, een aanvulling is van de op 3 april 2006 onder het hoofd ‘feiten’ voorgedragen pleitnota.2.5.4. Het Hof is bij zijn beslissing om de raadsvrouwe te beperken in haar pleidooi kennelijk uitgegaan van de vooronderstelling dat de pleitnota van de raadsvrouwe in het door het Hof aangeduide gedeelte onder het hoofd ‘de feiten’ slechts een nodeloze herhaling bevatte van de op 3 april 2006 overgelegde pleitnota. Het had, alvorens die beslissing te nemen, de juistheid van die vooronderstelling dienen te verifiëren. Nu daarvan niet blijkt, lijdt het onderzoek in hoger beroep aan nietigheid.”

13. In dit arrest lijkt de beslissing van het hof met betrekking tot de beperking van de raadsvrouw bij het houden van haar pleidooi door de Hoge Raad “vol” te worden getoetst.

14. Als ik het goed zie, is het onderscheidend criterium of de beperking van het optreden van de raadsvrouw of de verdachte terug te voeren op de bevoegdheid van de voorzitter ter terechtzitting de orde te handhaven, waarop de artikelen 124 en 274 lid 1 Sv van toepassing zijn. Zodra het optreden van de voorzitter kan worden aangemerkt als handhaving van de orde op de terechtzitting lijkt een verdere beoordeling ervan door de Hoge Raad uitgesloten.

15. In zijn arrest van 15 april 2014 heeft de Hoge Raad de beperking van de verdachte in zijn pleidooi aangemerkt als ordemaatregel en bleef het middel onbesproken:

“Blijkens voormeld proces-verbaal is de verdachte door de voorzitter beperkt in zijn pleidooi tot hetgeen van belang is voor het tenlastegelegde. Het betreft hier een beslissing van de voorzitter ten behoeve van de handhaving van de orde op de terechtzitting. Daartegen staat geen beroep in cassatie open (vgl. HR 2 maart 2010, ECLI:NL:HR:2010:BJ9897, NJ 2010/303). In zoverre moet het middel onbesproken blijven.”

16. Voortbordurend op het door mij hiervoor geformuleerde onderscheidende criterium, moet in de onderhavige zaak allereerst de vraag worden beantwoord, of de voorzitter de verdachte in zijn laatste woord heeft beperkt ten behoeve van de handhaving van de orde op de terechtzitting. Uit het proces-verbaal van de terechtzitting blijkt dit niet. In de eerste plaats omdat de voorzitter dit niet als zodanig heeft aangegeven. In de tweede plaats omdat het proces-verbaal niet vermeldt dat de verdachte al eerder door de voorzitter is vermaand zich te beperken.

17. In de onderhavige zaak is het bepaald niet evident dat de verdachte in zijn laatste woord is beperkt om de orde op de terechtzitting te handhaven. Dat moet er mijns inziens toe leiden dat de beslissing van de voorzitter in cassatie dient te worden getoetst zoals de Hoge Raad dat ook gedaan heeft in het hiervoor vermelde arrest van 29 september 2009. Kennelijk is de voorzitter bij zijn beslissing om de verdachte in zijn laatste woord te beperken uitgegaan van de veronderstelling dat verdachte slechts zou herhalen wat zijn raadsvrouw al had aangevoerd. Zo dit al gelijk een aanleiding zou mogen zijn de verdachte in zijn laatste woord te beperken – Corstens en Borgers menen in hun hiervoor onder 10 aangehaalde passage van niet – vast staat dat de voorzitter de juistheid van die veronderstelling niet heeft geverifieerd. Dat had bijvoorbeeld gekund door de verdachte te vragen naar wat hij nog naar voren zou willen brengen, of door hem in de gelegenheid te stellen nog een of meer andere punten aan de orde te stellen waarop zijn raadsvrouw nog niet of onvoldoende was ingegaan. Dit moet tot de conclusie leiden dat het onderzoek ter terechtzitting aan nietigheid lijdt.

18. Het middel is terecht voorgesteld.

19. In het belang van de verdere afdoening van de zaak, zal ik het tweede middel bespreken, dat klaagt over de wijze waarop het hof heeft gereageerd op de geconstateerde inbreuk op het recht om binnen een redelijke termijn als bedoeld in artikel 6 EVRM te worden berecht. Volgens het middel is het oordeel van het hof onbegrijpelijk althans onvoldoende gemotiveerd omdat het enerzijds constateert dat de inbreuk in beginsel zou moeten leiden tot strafvermindering terwijl het anderzijds volstaat met de constatering van de inbreuk.

20. In zijn arrest heeft het hof inderdaad enerzijds overwogen dat de redelijke termijn is overschreden “welke overschrijding in beginsel zou moeten leiden tot strafvermindering” en anderzijds overwogen dat het hof zal volstaan met oplegging van een taakstraf waarvan het onvoorwaardelijke gedeelte minder beloopt dan honderd uren, en gelet op deze omstandigheid zal volstaan “met het oordeel dat de geconstateerde verdragsschending voldoende is gecompenseerd met de enkele vaststelling dat inbreuk is gemaakt op art. 6, eerste lid, EVRM”.

21. Onbegrijpelijk of tegenstrijdig is dit niet, omdat het hof de term “in beginsel” gebruikt in de zin waarin het gaat over de strafvermindering. Het hof heeft gehandeld overeenkomstig de uitgangspunten die de Hoge Raad in zijn overzichtsarrest uiteen heeft gezet over de wijze waarop de Hoge Raad omgaat met inbreuken op het recht om binnen een redelijke termijn als bedoeld in artikel 6 EVRM te worden berecht.14.Hoewel de Hoge Raad in hetzelfde arrest met betrekking tot de feitenrechter overweegt dat algemene regels voor de wijze waarop de straf dient te worden verminderd, niet zijn te geven, staat niets aan de feitenrechter in de weg daarvoor de uitgangspunten te hanteren die de Hoge Raad voor zichzelf heeft geformuleerd.15.Nu niet is aangegeven dat en waarom het hof deze uitgangspunten niet had mogen toepassen, faalt het middel reeds om die reden.

22. Voor zover wordt aangevoerd dat het hof niet is ingegaan op het lijden van de verdachte onder de duur van de berechting, ook indien minder dan honderd uren taakstraf gerechtvaardigd worden geacht, en evenmin rekening heeft gehouden met de belangen van de verdachte bij strafvermindering wegens het tijdsverloop, merk ik op dat het hof wel degelijk een inbreuk heeft geconstateerd en dat het oordeel van het hof “sterk verweven pleegt te zijn met waarderingen van feitelijke aard die zich onttrekken aan een beoordeling door de cassatierechter” en het rechtsgevolg dat de feitenrechter heeft verbonden aan de door hem vastgestelde overschrijding “slechts op zijn begrijpelijkheid” kan worden getoetst.16.

23. Het middel faalt en had kunnen worden afgedaan met de aan art. 81 lid 1 RO ontleende motivering als niet het eerste middel gegrond was geweest.

24. Ambtshalve heb ik geen grond aangetroffen die tot vernietiging van het bestreden arrest zouden moeten leiden. Hierbij merk ik op dat het hof de duur van de vervangende hechtenis niet heeft vastgesteld. Gelet op het bepaalde in artikel 22d lid 3 Sr kunnen dit echter ten hoogste 17 dagen zijn.

25. Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot terugwijzing van de zaak ten einde op het bestaande beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG