6.5 Conforme interpretatie en de grenzen aan de rechterlijke interpretatievrijheid van de nationale rechter

De verplichting om bepalingen aldus uit te leggen dat zij de doelstellingen van het Europees recht mede verwezenlijken vormt één van de kernaspecten van het Europeesrechtelijk mandaat van de nationale rechter. Tegelijkertijd vormt het een problematisch aspect, omdat de constitutionele positie van de rechter (vanwege de machtsverdeling met de wetgever) alsmede diens interpretatie- en toepassingsvrijheid (vanwege het rechtszekerheidsbeginsel) verschilt per lidstaat. De plicht ligt in het strafrecht bijzonder gevoelig, omdat daar de interpretatie- en toepassingsvrijheid van de rechter sterk begrensd zijn. Conforme interpretatie brengt daar mogelijk verandering in. Er is dan ook een fundamenteel belang gemoeid met de vraag wat de precieze inhoud van deze plicht is, in hoeverre die ingrijpt in het proces van interpreteren of toch vooral georiënteerd is op het resultaat en hoe conforme interpretatie zich verhoudt tot het strafrechtelijk legaliteitsbeginsel.

Met name wanneer een richtlijn geen rechtstreekse werking heeft bestaat behoefte aan een mechanisme om de effectiviteit daarvan te kunnen garanderen. De rechtstreekse werking van richtlijnen is immers aan verschillende voorwaarden gebonden: de richtlijn moet voldoende duidelijk en onvoorwaardelijk geformuleerd zijn, de omzettingstermijn moet zijn verstreken en de rechtstreekse werking kan alleen worden ingeroepen tegen de staat en niet tegen een andere particulier. Kaderbesluiten hebben überhaupt geen rechtstreekse werking. Buitentoepassinglating van de nationale strafbepaling wanneer die in strijd is met het Europees recht heeft alleen zin indien de strafbepaling te veel aansprakelijkheid vestigt. Het interpreteren van een lagere regel conform een hogere regel is een methode om die hogere regel toch effect te kunnen geven, ook al kan deze niet rechtstreeks toegepast worden. De toepasbaarheid van de lagere regel wordt bij conforme interpretatie niet doorbroken. Het mechanisme was reeds bekend in het internationaal recht.1

In deze paragraaf zal eerst in algemene termen de plicht zoals die is ontwikkeld in de jurisprudentie worden beschreven. Vervolgens wordt gekeken hoe de nationale rechter zich moet verhouden tot zijn nationale wetgever en de nationale wetsgeschiedenis bij de conforme uitleg van nationaal recht. Daarna komt aan de orde wanneer conforme interpretatie niet verplicht, en vaak ook überhaupt niet toegestaan is, om te kunnen analyseren wat de rol van het legaliteitsbeginsel is in het begrenzen van de rechterlijke interpretatievrijheid en de conforme-interpretatieplicht. Daarbij komt aan de orde of en hoe die grenzen verschillen van de grenzen aan de interpretatievrijheid die het Hof zichzelf toekent in het punitief bestuursrecht en die het EHRM toekent aan de nationale rechter, en of die grenzen gelegen zijn in het Europees of in het nationale recht. Aan het eind van de paragraaf ga ik in op de aard van de conforme-interpretatieplicht in relatie tot de in Nederland gebruikelijke wijze van interpreteren, om de vraag te kunnen beantwoorden of de conforme-interpretatieplicht naast het resultaat ook het proces van interpretatie beïnvloedt.