HR, 26-11-2004, nr. 1396

"Heden, 16 april 2003, is ter griffie van de rechtbank ontvangen uw schrijven van 14 april j.l. met bijlagen in bovengenoemde zaken, voorafgegaan door een faxbericht - zonder bijlagen - van dezelfde datum.

Uw schrijven behelst een akte waarin u namens uw cliënten heropening van het onderzoek ter terechtzitting verzoekt en concludeert tot "wijziging van eis".

Naar aanleiding hiervan kan ik u als volgt berichten.

In het Landelijk reglement voor de civiele rol bij de rechtbanken, laatstelijk vastgesteld op 1 januari 2002, is onder 2.14 bepaald dat de rechter geen kennis neemt van berichten van een partij die de rechter bereiken nadat vonnis is bepaald, tenzij blijkt dat de wederpartij ermee heeft ingestemd dat het bericht ter kennis van de rechter wordt gebracht.

Voorzover bijzondere wetten bepalingen omtrent de procesvoering bevatten, heeft dit reglement aanvullende werking. In de Landinrichtingswet is geen van het bovenstaande afwijkende bepaling opgenomen.

Een instemming als bovenbedoeld is niet gesteld en evenmin gebleken.

Integendeel, in uw heden ingekomen schrijven kondigt u aan voornemens te zijn afschriften te verzenden aan de overige belanghebbenden, zodat deze zelfs nog niet op de hoogte zijn van uw akteverzoek. De gereclameerde is wellicht op de hoogte, gelet op uw bericht van verzending van afschriften aan de landinrichtingscommissie, maar van instemming als bovenbedoeld is niet gebleken.

De rechtbank zal uw brief van 14 april 2003, met bijlagen, dan ook hierbij aan u moeten retourneren.

Tenslotte kan ik u nog meedelen, dat het vonnis in bovengenoemde zaken hedenochtend is uitgesproken." (cursivering in het origineel; PJW).

"Art. 186. Tegen de uitspraak van de arrondissementsrechtbank staat geen rechtsmiddel open, onverminderd de bevoegdheid van de procureur-generaal bij de Hoge Raad om zich in het belang der wet in cassatie te voorzien.

Art. 202. Op de behandeling van bezwaren zijn de navolgende artikelen van overeenkomstige toepassing:

"Het plan van toedeling is onderworpen aan een bezwarenprocedure in drie instanties (landinrichtingscommissie, rechter-commissaris, rechtbank). Tegen de uitspraak staat uitsluitend cassatie in het belang der wet open.

(...)

Er is overwogen de uitspraken van de rechtbank inzake de eerste schatting en het plan van toedeling aan het oordeel van een hogere instantie te onderwerpen. Een dergelijke mogelijkheid lijkt niet gewenst, aangezien de uitvoering van het project daardoor aanzienlijk vertraagd kan worden, waardoor de rechtszekerheid voor de overige bij het project betrokkenen in het gevaar komt."

Het onderhavige beroep in cassatie is gericht tegen een uitspraak waarbij de rechtbank, na verwijzing door de rechter-commissaris, heeft beslist op de door Schermerts (met een ander) tegen de uitkomsten van de eerste schatting ingediende bezwaren. Die uitspraak is derhalve een uitspraak als bedoeld in art. 185 lid 3 van de Landinrichtingswet. Ingevolge art. 186 van die wet staat tegen zodanige uitspraak geen rechtsmiddel open.

Schermerts stelt zich op het standpunt dat het cassatieberoep niettemin ontvankelijk is. Het beroep dat hij daartoe doet op het arrest van de Hoge Raad van 29 maart 1985, NJ 1986, 242, kan hem echter niet baten.

Weliswaar is niet uitgesloten dat indien erover wordt geklaagd dat de rechter bij een uitspraak als bedoeld in 3.1 een of meer artikelen van de Landinrichtingswet betreffende de eerste schatting ten onrechte buiten toepassing heeft gelaten of buiten het toepassingsgebied ervan is getreden dan wel dat bij de totstandkoming van de uitspraak essentiele vormen zijn verzuimd, die klacht ertoe leidt dat een tegen zodanige uitspraak gerichte voorziening ontvankelijk is. Een klacht als de hierbedoelde heeft Schermerts echter niet geuit. Immers blijkens de op de middelen gegeven toelichting klaagt Schermerts over de door de rechtbank aan art. 162 leden 2 en 3 van de Landinrichtingswet gegeven uitlegging.

Voor zover Schermerts zich met een beroep op art. 6 EVRM op het standpunt stelt dat art. 186 van de Landinrichtingswet niet aan de ontvankelijkheid van het cassatieberoep in de weg staat, kan dit standpunt niet als juist worden aanvaard. Immers deze verdragsbepaling waarborgt niet een onbeperkte mogelijkheid tot het aanwenden van een rechtsmiddel tegen een rechterlijke uitspraak.

Schermerts kan mitsdien niet in zijn beroep worden ontvangen."

Uitgangspunt bij de beantwoording van deze vraag moet zijn dat indien de wet, zoals te dezen art. 878 Rv, hogere voorziening van een beschikking gegeven krachtens een bepaald wetsartikel, niet toelaat ten einde - zoals hier iedere discussie uit te sluiten over de wijze waarop de rechter van zijn aan dat artikel ontleende bevoegdheden heeft gebruik gemaakt, dit nog niet medebrengt dat hogere voorziening evenmin is toegelaten voor zover erover wordt geklaagd dat het artikel ten onrechte dan wel met verzuim van essentiele vormen is toegepast, of ten onrechte buiten toepassing is gelaten.

Uit de bestreden beschikking van de Rb. blijkt niet dat Enka, die overeenkomstig het bepaalde in art. 877 derde lid onder 3 Rv in het verzoekschrift van Dupont was aangeduid als "de wederpartij'', op het verzoek is gehoord, althans daartoe vanwege de Rb. behoorlijk is opgeroepen, en evenmin dat een en ander ondoenlijk was uit hoofde van onverwijlde spoed. Het moet er daarom voor worden gehouden dat de Rb. bij het nemen van haar beschikking een vorm heeft verzuimd die, ofschoon de wettelijke regeling van het voorlopige getuigenverhoor in het horen of althans daartoe behoorlijk oproepen van "de wederpartij'' niet voorziet, van essentiele betekenis is. Die betekenis vloeit daaruit voort dat enerzijds het beginsel van "hoor en wederhoor'' behoort tot de fundamentele beginselen van het procesrecht en anderzijds het middel van het voorlopige getuigenverhoor zich leent voor misbruik, waartegen degene tegen wie dat middel wordt gebruikt zich moet kunnen verweren.

Overeenkomstig het hiervoor onder 3.2 overwogene moet worden aangenomen dat bij verzuim van deze essentiele vorm de wederpartij van degene die het voorlopig getuigenverhoor heeft verzocht, de mogelijkheid behoort te hebben de beschikking waarbij dat verzoek werd toegestaan, in hoger beroep te bestrijden ten einde aldus hetgeen hij in zijn belang tegen de toewijzing van het verzoek meent te moeten aanvoeren, alsnog naar voren te kunnen brengen. Enka kan derhalve reeds op deze, door haar in haar eerste appelgrief en in haar eerste cassatiemiddel aan de orde gestelde grond in haar appel van de bestreden beschikking worden ontvangen."5.

"Het [gaat; PJW] er dan in deze zaak om, of de rechtbank in het bestreden vonnis zodanige vormen heeft verzuimd dat dit cassatieberoep in de lijn van voormeld arrest Schermerts/Lic Limmen-Heiloo ontvankelijk is te oordelen."

"Is eenmaal vastgesteld op welke typen uitspraken een appelverbod ziet dan is het vervolgens de vraag of een uitspraak in een bepaalde zaak hieronder valt. Zo ja, dan is appel tegen die uitspraak toch nog toegelaten "voor zover erover wordt geklaagd dat

"Zoals men een onderscheid kan maken tussen dwingend en superdwingend recht dat niet resp. wel van openbare orde is, zo laat zich ook een onderscheid maken tussen essentiële en hoogst essentiële, men zou haast zeggen super-essentiële vormen. Dit is althans de conclusie die men uit de rechtspraak ten aanzien van grond b (de rechter heeft de desbetreffende regeling met verzuim van vormen toegepast) kan afleiden. Met name schending van motiveringseisen blijkt niet toereikend te zijn om als klacht tegen een in beginsel non-appellabele uitspraak te kunnen dienen; schending van een "zo fundamenteel rechtsbeginsel (...) dat van een eerlijke en onpartijdige behandeling van de zaak niet meer kan worden gesproken, zoals in geval van veronachtzaming van het beginsel van hoor en wederhoor" daarentegen wel.

Het citaat is bijvoorbeeld te vinden in HR 24 april 1992, NJ 1992, 672 (PAS) en HR 23 juni 1995, NJ 1995, 661 en refereert duidelijk aan de tekst van art. 6 EVRM. Hiermee is niet gezegd dat deze bepaling de scheidslijn tussen essentiële en hoogst essentiële vormen zou markeren, integendeel, want art. 6 EVRM eis ook motivering van rechterlijke uitspraken (...)"

Bij de beoordeling van dit onderdeel moet worden vooropgesteld dat in cassatie niet is bestreden dat de procedure bij de bestuursrechter, die niet heeft geleid tot de vernietiging van het intrekkingsbesluit, een met voldoende waarborgen omklede rechtsgang is en dat evenmin ter discussie staat dat de bestuursrechter bevoegd is om opgeroepen of meegebrachte getuigen te horen doch daarvan kan afzien indien hij van oordeel is dat dit redelijkerwijs niet kan bijdragen aan de beoordeling van de zaak.

Voor een uitzondering op het beginsel van de formele rechtskracht in een geval als het onderhavige is alleen dan plaats indien moet worden geoordeeld dat in de procedure bij de bestuursrechter die het bestreden besluit in stand heeft gelaten, is gehandeld in strijd met een fundamenteel rechtsbeginsel waardoor niet meer gesproken kan worden van een eerlijke en onpartijdige behandeling van de zaak. De enkele omstandigheid dat in de procedure bij de bestuursrechter, waarin geen verplichting bestaat om getuigen te horen, geen getuigen zijn gehoord, levert een dergelijke schending niet op."

In het kader van een tweetal aansprakelijkheidsprocedures tussen Cadans en de Ontvanger van de Belastingdienst/Ondernemingen Rotterdam 1 enerzijds en Transautex anderzijds, heeft Transautex de Staat in kort geding gedagvaard en de onder 1 omschreven vordering ingesteld. Bij vonnis van 10 september 1999 heeft de President van de Rechtbank de vordering afgewezen. Transautex heeft hoger beroep ingesteld.

In hoger beroep hebben partijen op 6 juli 2000 de gedingstukken aan het Hof overgelegd voor het wijzen van arrest. Nadien heeft Transautex op de rol van 10 augustus en op de rol van 7 september 2000 een "akte tot overlegging productie" genomen. De Staat heeft zich tegen het nemen van deze akten verzet en het Hof verzocht van beide akten geen kennis te nemen.

In rov. 4 heeft het Hof dit verweer gegrond bevonden en daartoe het volgende overwogen:

Middel I keert zich met de onderdelen 1.3, 1.4 en 1.5 tegen deze rechtsoverweging.

In het algemeen is het in strijd met een goede procesorde dat partijen zich nog door middel van conclusies of akten in de procedure uitlaten, als een zaak eenmaal in staat van wijzen is. Onder het hier toepasselijke, vóór 1 januari 2002 geldende recht was dat het geval nadat de stukken waren overgelegd voor het wijzen van vonnis of arrest. Naar huidig recht is dat vanaf het moment dat vonnis of arrest is bepaald. In dit geval heeft Transautex de akten met bijlagen overgelegd nadat partijen arrest hadden gevraagd en terwijl haar wederpartij zich daartegen verzette. Het Hof heeft derhalve in de bestreden rechtsoverweging geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, zodat de onderdelen falen."

"De rechter bepaalt de dag waarop hij uitspraak zal doen en deelt deze dag (....) mede."

(...) In geval partijen vonnis wensen, bepaalt de rechter de uitspraak daarvan op een roldatum 6 weken nadien. (....)."

"De rechter neemt geen kennis van berichten van een partij die de rechter bereiken nadat vonnis is bepaald, tenzij blijkt dat de wederpartij ermee heeft ingestemd dat het bericht ter kennis van de rechter wordt gebracht (...)."

Dit reglement heeft betrekking op de voortgang van het geding in alle met een dagvaarding ingeleide civiele zaken waarvoor een verplichte procesvertegenwoordiging geldt."

Dit reglement is ook van toepassing in procedures waarvoor enige bijzondere wettelijke regeling betreffende de procesvoering geldt, behoudens voor zover die regeling zich daartegen verzet6."

"In een aantal bijzondere wetten, de Onteigeningswet, Landinrichtingswet, Rijksoctrooiwetten 1910 en 1995 etc., zijn specifieke bepalingen opgenomen betreffende de procesvoering. Alsdan heeft dit reglement aanvullende werking."

"Tot tien dagen voor de zitting kunnen partijen nadere stukken indienen."

Indien de rechtbank van oordeel is dat het onderzoek niet volledig is geweest, kan zij het heropenen. De rechtbank bepaalt daarbij op welke wijze het onderzoek wordt voortgezet."

"In de praktijk vóór 1 jan. 1994 werden stukken zelfs nog tot op de zitting geaccepteerd, voor zover de wederpartij daardoor niet onredelijk in haar verdediging werd geschaad. De nieuwe mogelijkheid van repliek en dupliek heeft duidelijk tot grotere terughoudendheid in deze gevoerd, met name wanneer de stukken reeds in die fase hadden kunnen worden ingebracht. Zo geeft het CBB geen gelegenheid meer voor het ter zitting overleggen van stukken, als er geen redelijke grond is waarom belanghebbende dat niet in een eerder stadium heeft gedaan.12. En de ABR heeft verklaard, dat in het algemeen strikt de hand dient te worden gehouden aan de gestelde termijn om een behoorlijk verloop van de procedure te verzekeren.13. Zij heeft daarbij gepreciseerd, dat de laatste dag, waarop nog nadere stukken kunnen worden ingediend, moet worden bepaald op de elfde dag voor de zitting.

De CRvB is zoals gebruikelijk genuanceerder: art. 8:58 bevat geen vervaltermijn, maar een termijn van orde.14. Art. 8:58 laat de rechter een zekere vrijheid in de beoordeling, of binnen tien dagen voor de zitting ingediende stukken bij de beoordeling van het geding zullen worden betrokken.15. En als mogelijke reacties van de rechter op het na de termijn van art. 8:58 indienen van stukken formuleert de Raad naast weigering om de stukken in ontvangst te nemen: schorsing van het onderzoek, of heropenen van het onderzoek, indien de wederpartij daarop niet naar behoren heeft kunnen reageren.16."

"Na de beëindiging van de mondelinge behandeling, wanneer het hof heeft aangekondigd uitspraak te zullen doen, hetgeen betekent dat het onderzoek gesloten is, kunnen de partijen geen stukken meer in het geding brengen. Zouden zij dit toch willen doen, dan kunnen zij, zolang er nog geen uitspraak is gedaan, heropening van het onderzoek vragen, maar het hof is niet verplicht hierop in te gaan.(...) Zendt een partij in dit stadium ongevraagd een of meer stukken aan het hof toe, dan is het hof bevoegd ze terzijde te leggen.18. Neemt het hof er wel kennis van, dan impliceert dat heropening van het onderzoek, met alle consequenties daarvan, met name het recht op uitlating door de wederpartij."

"Thans geldt in belastingzaken art. 8:58 Awb, op grond waarvan nadere stukken tot uiterlijk tien dagen voor de zitting kunnen worden ingediend.(...) Deze nieuwe regeling zou de belastingrechter aanleiding kunnen geven tot een strengere opstelling. Ik verwacht echter dat de praktijk niet of in ieder geval niet wezenlijk zal veranderen. (...) Er zijn rechters die later ingediende stukken in weerwil van art. 8:58 Awb aanvaarden.20. Bovendien kan de rechter besluiten om de zitting naar aanleiding van de indiening van nieuwe stukken te verdagen; bij de latere (voortzetting van de) zitting is dan wel voldaan aan de termijn van art. 8:58. De regering is ook van oordeel dat de belastingrechter art. 8:58 Awb op een soepele wijze dient toe te passen, en dat het geen administratief automatisme moet worden om te laat ingediende stukken terug te sturen aan de indiener. De regering acht een beoordeling per geval door de belastingrechter nodig, die daarbij zou moeten nagaan of de belangen van de wederpartij in concreto zijn geschaad door de te late indiening van stukken.21."

"De hoofdstukken 6 en 7 van de Algemene wet bestuursrecht zijn niet van toepassing ten aanzien van de bezwaren, bedoeld in de artikelen 152, tweede lid, 170, eerste lid, 191, 200, 205, tweede lid, 214, en 219, eerste lid, en van het beroep, bedoeld in artikel 157, tweede lid."