Bedreiging, bedrog en misbruik van omstandigheden

De partij die de vernietiging inroept draagt de stelplicht en bewijslast ten aanzien van het wilsgebrek (de bedreiging, het bedrog en het misbruik van omstandigheden als zodanig, uitgewerkt in lid 2, 3 en 4) en het causaal verband tussen (de inhoud van) de overeenkomst en dat wilsgebrek.1

Aan de stelplicht en bewijslast ten aanzien van het causaal verband (welk vereiste besloten ligt in het in de tekst van lid 1 herhaald gebruikte woordje ‘door’) zullen niet al te hoge eisen mogen worden gesteld. Voldoende zal zijn dat de partij die zich op het wilsgebrek beroept, stelt en in geval van betwisting aannemelijk maakt dat zij, indien zij niet onder invloed van het wilsgebrek zou hebben gehandeld, een of meer concreet door haar aan te wijzen onderdelen van de overeenkomst niet zou hebben aanvaard en van haar mag niet worden verlangd dat zij precies aangeeft, op welke andere voorwaarden zij de overeenkomst zou hebben gesloten. De Hoge Raad heeft in die zin overwogen in een geval dat een bemiddelaar bij de totstandkoming van de overeenkomst (mede) de belangen van de wederpartij heeft behartigd zonder dat de opdrachtgever daarmee heeft ingestemd, in verband waarmee die wederpartij zich op (onder meer) misbruik van omstandigheden beroept.2 Weliswaar zijn de overwegingen van dit arrest geheel toegesneden op het erin besliste geval, maar er is geen reden om aan te nemen dat in andere gevallen van misbruik van omstandigheden, of in gevallen van bedreiging en bedrog iets anders zou gelden. Dezelfde ‘afgezwakte’ stelplicht en bewijslast heeft de Hoge Raad aanvaard bij dwaling in een geval van onjuiste mededeling en geschonden spreekplicht,3 dus gevallen waarin de wederpartij het ontstaan van het wilsgebrek kan worden verweten. Hetzelfde verwijt wordt verondersteld door de aanwezigheid van bedreiging, bedrog en misbruik van omstandigheden (afgezien van het bijzondere geval van lid 5). Er bestaat dan ook alle reden om van dezelfde bewijsregel uit te gaan.4

De ‘afgezwakte’ stelplicht en bewijslast ten aanzien van het causaal verband werkt door in de eisen die behoren te worden gesteld aan de betwisting van dat verband door de wederpartij: die eisen worden verzwaard.5 Het ligt voor de hand dit zo te begrijpen dat de wederpartij niet kan volstaan met het benoemen van feiten of omstandigheden die de mogelijkheid van het ontbreken van causaal verband impliceren; in plaats daarvan zal zij concrete aanwijzingen voor zulk ontbreken moeten aanduiden.

Lid 2 biedt een uitwerking van wat onder bedreiging moet worden verstaan: het bewegen van een ander tot het verrichten van een bepaalde rechtshandeling door deze of een derde onrechtmatig met enig nadeel in persoon of goed te bedreigen. Vervolgens stelt de tweede volzin de eis dat de bedreiging zodanig is, dat een redelijk oordelend mens daardoor kan worden beïnvloed. De partij die de vernietiging inroept, draagt de stelplicht en bewijslast met betrekking tot al deze elementen.6 Hijma verdedigt dat dit anders ligt met betrekking tot de eis dat een redelijk oordelend mens daardoor kan worden beïnvloed, omdat in zoverre sprake zou zijn van een rechtsvraag.7 Mijns inziens bevat echter ook die eis een feitelijk element, namelijk wat betreft de begeleidende feiten en omstandigheden die voor het waarderingsoordeel van de rechter van belang zijn. Met betrekking tot zulke feiten en omstandigheden draagt de partij die de vernietiging inroept, de stelplicht en bewijslast.

Het patroon van lid 3 is hetzelfde als dat van lid 2. De eerste volzin omschrijft de elementen van het bedrog en de tweede geeft een nadere invulling door te bepalen dat aanprijzingen in algemene bewoordingen op zichzelf van onvoldoende gewicht zijn om van bedrog te kunnen spreken. Het ligt geheel op de weg van de partij die de vernietiging inroept, om de feiten en omstandigheden te stellen en te bewijzen waaruit het bedrog volgt, waaronder het opzet.8 Eventueel is die opzet bij wijze van voorshands bewijsoordeel af te leiden uit de vaststaande feiten.9

Volgens de traditionele opvatting veronderstelt het wilsgebrek bedrog dwaling, zij het ook een dwaling die niet behoeft te voldoen aan de eisen van art. 6:228 BW.10 Daarvan uitgaande ligt het voor de hand om aan te nemen dat de partij die zich op de vernietigingsgrond beroept, de onjuiste voorstelling van zaken dient te bewijzen (als zij voldoende gemotiveerd wordt betwist).11

Lid 4 omschrijft de elementen van het misbruik van omstandigheden. Die elementen vallen uiteen in enerzijds een omschrijving van bijzondere omstandigheden, met een niet-limitatieve opsomming van zulke bijzondere omstandigheden, en anderzijds een omschrijving van het misbruik. Laatstbedoelde omschrijving valt weer uiteen in elementen van wetenschap (het weten of moeten begrijpen), handeling (het bevorderen van de rechtshandeling) en ontoelaatbaarheid (zou behoren te weerhouden). Het laatste element betreft niet de feiten en omstandigheden van het geval als zodanig, maar in plaats daarvan een vraag van ongeschreven recht en van waardering van de feiten volgens dat recht, zodat in zoverre bewijslevering in het algemeen niet aan de orde zal komen. Voor het overige geldt dat de partij die de vernietiging inroept, in beginsel met betrekking tot al de elementen van het misbruik van omstandigheden de stelplicht en bewijslast draagt.12

Voor het geval dat van een schenking geen notariële akte is opgemaakt, keert art. 7:176 BW de bewijslast om. Vergelijk Valk, Stelplicht & Bewijslast, commentaar op art. 7:176 BW. Buiten het geval van de toepasselijkheid van art. 7:176 BW zal er aanleiding kunnen bestaan voor een feitelijk vermoeden ten gunste van de partij die de vernietigingsgrond inroept. Aan een vergelijking met de tweede volzin van art. 3:34 BW valt de aanwijzing te ontlenen dat voor een zodanig vermoeden vooral aanleiding bestaat indien de bijzondere omstandigheden vaststaan, de wederpartij met die omstandigheden bekend was en de rechtshandeling voorzienbaar nadelig was voor de partij die de vernietigbaarheid inroept.13

Lid 1-4 stellen niet de eis dat de bedreiging, het bedrog of het misbruik van omstandigheden heeft plaatsgevonden door een wederpartij bij de te vernietigen rechtshandeling. Lid 5 beschermt de wederpartij die geen reden had om het bestaan van het wilsgebrek te veronderstellen. De formulering van lid 5, met een dubbele ontkenning, wijst erop dat de stelplicht en bewijslast op de wederpartij ligt, in de zin dat zij de feiten en omstandigheden dient te stellen en zo nodig te bewijzen, waaruit haar goede trouw volgt.14