HR, 10-04-2009, nr. 09/00303

De officier van justitie in het arrondissement Maastricht heeft bij verzoekschrift, ingekomen op 16 oktober 2008, aan de rechtbank aldaar verzocht een voorlopige machtiging te verlenen om verzoeker tot cassatie (hierna: betrokkene) in een psychiatrisch ziekenhuis te doen opnemen en verblijven. Bij het verzoekschrift was een afschrift van een geneeskundige verklaring gevoegd, waarover hierna meer. In de geneeskundige verklaring is de diagnose gesteld: ‘schizofrenie, paranoïde type’.

De rechtbank heeft het verzoek mondeling behandeld op 20 oktober 2008. De rechter heeft zich daartoe begeven naar de woning van betrokkene. De rechtbank vermeldt in haar beschikking dat zij betrokkene en zijn raadsvrouwe en de arts-behandelaar [betrokkene 1] heeft gehoord. In het proces-verbaal is, voor zover thans van belang, opgenomen:

Volgens het proces-verbaal heeft de raadsvrouwe verklaard:

Bij beschikking van 20 oktober 2008 heeft de rechtbank de verzochte machtiging verleend voor de duur van ten hoogste zes maanden.

Namens betrokkene is — tijdig1. — beroep in cassatie ingesteld. In cassatie is geen verweer gevoerd.

Onderdeel I klaagt dat de rechtbank heeft gehandeld in strijd met de goede procesorde. De klacht is — samengevat — toegelicht met de stelling dat tussen de kennisgeving van de toevoeging aan de raadsvrouwe (op vrijdag 17 oktober 2008) en de mondelinge behandeling (op maandag 20 oktober 2008) slechts een korte tijdspanne lag. Uit de mededeling van de raadsvrouwe ter zitting blijkt dat zij geen contact met betrokkene heeft gehad vóór aanvang van de mondelinge behandeling. Volgens de toelichting is betrokkene eerst bij gelegenheid van de mondelinge behandeling geconfronteerd met het verzoek van de officier van justitie. Het middelonderdeel klaagt nader:

Subsidiair klaagt het middelonderdeel dat onbegrijpelijk is waarom de rechtbank de zaak op zo korte termijn heeft afgehandeld en de verzochte machtiging heeft verleend.

Art. 8 lid 1 Wet Bopz bepaalt dat de rechter, alvorens op het verzoek te beslissen, degene hoort ten aanzien van wie de machtiging is verzocht, tenzij de rechter vaststelt dat de betrokkene niet bereid is zich te doen horen. Op de machtigingsprocedure zijn de regels voor de verzoekschriftprocedure in burgerlijke zaken van toepassing voor zover de wet niet anders bepaalt. Dit brengt mee dat de rechtbank een datum bepaalt voor de mondelinge behandeling van het ingediende verzoek. Ingevolge art. 272 Rv geschiedt de oproeping van (nog) niet in de procedure verschenen belanghebbenden voor die mondelinge behandeling bij aangetekende brief van de griffier, tenzij de rechter anders bepaalt. In Bopz-zaken wordt dikwijls anders bepaald2.. Art. 276 Rv schrijft voor dat de oproeping voor de zitting zo spoedig mogelijk en ten minste een week3. vóór de zittingsdatum wordt verzonden, tenzij de rechter anders bepaalt.

De wettelijke voorschriften omtrent de wijze en termijn van oproeping strekken ertoe dat de belanghebbende in staat wordt gesteld de zitting bij te wonen en in persoon of via een procesvertegenwoordiger door de rechter te worden gehoord. In de dagvaardingsprocedure is een dagvaarding die niet aan de wettelijke voorschriften voldoet daarom nietig, zij het dat een herstelexploot kan worden uitgebracht (art. 120 lid 1 en lid 2 Rv; zie ook art. 121 Rv). Verschijnt de gedaagde in het geding en beroept hij zich op de nietigheid van het exploot van dagvaarding, dan verwerpt de rechter dat beroep indien het gebrek naar zijn oordeel de gedaagde niet onredelijk in zijn belangen heeft geschaad. Zo daartoe gronden zijn, kan de rechter herstel van het gebrek bevelen (art. 122 Rv). In verzoekschriftprocedures is geen sanctie van nietigheid gesteld op een tekortkoming in de wijze of de termijn van oproepen4..

Betrokkene is in persoon, vergezeld van zijn raadsvrouwe, verschenen bij de mondelinge behandeling door de rechtbank. Beiden zijn door de rechter gehoord. Daarom faalt de klacht, samengevat onder a, over het niet tijdig of niet op de juiste wijze oproepen van betrokkene voor de mondelinge behandeling. Het doel is bereikt, namelijk dat betrokkene in de gelegenheid is gesteld de mondelinge behandeling bij te wonen en, vergezeld van zijn raadsvrouwe, daar het woord te voeren.

De overige klachten van dit onderdeel lenen zich voor een gezamenlijke behandeling. Op basis van het reeds geciteerde proces-verbaal kan in cassatie worden aangenomen dat de rechter de reden van zijn komst aan betrokkene heeft toegelicht, hem de inhoud van de geneeskundige verklaring heeft voorgehouden en hem en de raadsvrouwe gelegenheid heeft gegeven op de inhoud daarvan te reageren. Betrokkene heeft zijn standpunt over het verzoek van de officier van justitie aan de rechtbank kenbaar gemaakt. Ook al zou betrokkene eerst tijdens de mondelinge behandeling bekend zijn geworden met het verzoek van de officier van justitie, het neemt niet weg dat betrokkene en zijn raadsvrouw gelegenheid hebben gehad zich over dat verzoek uit te spreken. Niet is gesteld dat betrokkene na de uitleg van de rechter de strekking van het verzoek of van de mondelinge behandeling niet zou hebben begrepen.

Daarmee resteert de vraag of betrokkene overigens naar behoren in staat is gesteld zijn verdedigingsrechten, waaronder het recht op rechtsbijstand, uit te oefenen. Een korte voorbereidingstijd is in zaken van vrijheidsbeneming op zich niet ongewoon: men denke slechts aan een voorgeleiding aan de rechter-commissaris in strafzaken. Indien de voorbereidingstijd niet toereikend is geweest, kan de verweerder een verdedigingsbelang aanvoeren en op die grond aan de rechter verzoeken de mondelinge behandeling aan te houden tot een latere datum. Verdedigingsbelangen kunnen uiteenlopend van aard zijn. Ik noem bijvoorbeeld:

In sommige van deze gevallen heeft de rechter geen verzoek tot aanhouding nodig om te begrijpen dat de verweerder of zijn advocaat (nader) gelegenheid behoort te krijgen om de verdediging te voeren of voor te bereiden. Een dergelijke situatie doet zich bijvoorbeeld voor indien bij aanvang van de zitting blijkt dat communicatie in de Nederlandse taal niet mogelijk is en niet voor een tolk is gezorgd. Een ander voorbeeld is het geval dat de officier van justitie nieuwe informatie aan het dossier wil toevoegen of dat de rechter buiten aanwezigheid van betrokkene bij derden inlichtingen inwint: zie art. 8, lid 8 en lid 9, Wet Bopz. In die gevallen ligt het initiatief bij de rechter, die — ongevraagd — aan de betrokkene gelegenheid dient te geven om kennis te nemen van de nieuwe informatie en daarop te reageren. Indien aard en omvang van het stuk geen beletsel vormen om terstond van de inhoud kennis te nemen kan meestal worden volstaan met een korte leespauze en eventueel overleg tussen advocaat en cliënt op de gang. Bij complexe nieuwe informatie kan het nodig zijn de behandeling aan te houden tot een latere datum6..

Als de verweerder getuigen wil laten horen, is daarentegen evident dat de verweerder of zijn advocaat zelf actie zal moeten ondernemen. Of een verweerder in zijn verdedigingsmogelijkheden is benadeeld doordat vóór aanvang van de mondelinge behandeling geen overleg heeft plaatsgevonden en volstaan moet worden met het contact tussen advocaat en cliënt tijdens de mondelinge behandeling, is moeilijk in het algemeen te beantwoorden. De enkele omstandigheid dat betrokkene zich niet tegen inwilliging van het verzoek verzet, zegt op zichzelf nog niets over de vraag of hij zich naar behoren heeft kunnen verdedigen: een referte kan berusten op een keuze van de verweerder. De rechtspraak over het verstrekken van faciliteiten voor de verdediging (in strafzaken) is nogal casuïstisch7.. Niet ieder verdedigingsbelang vergt aanhouding van de zaak8..

Het onderhavige geval ligt ergens tussen de twee uitersten in. Ik wil met de steller van het middel ervan uitgaan dat overleg tussen advocaat en cliënt voorafgaand aan de mondelinge behandeling een normaal onderdeel is van de voorbereiding van de verdediging. Dit neemt niet weg, dat tijdens de mondelinge behandeling de zaak een zodanige wending kan nemen dat er bij de betrokkene geen behoefte meer is aan een schorsing of dat de betrokkene om een andere reden er de voorkeur aan geeft dat de zaak meteen wordt afgehandeld. In dit geval staat vast dat betrokkene tijdens het verhoor niet was verstoken van rechtsbijstand. Vast staat ook dat de raadsvrouwe enkele dagen heeft gehad om de verdediging voor te bereiden: zij heeft — zo begrijp ik uit de toelichting in het cassatierekest — de gedingstukken op 17 oktober 2008 toegezonden gekregen. Tijdens de mondelinge behandeling heeft de raadsvrouwe aan de rechter enkel als feit meegedeeld dat zij haar cliënt niet vóór de mondelinge behandeling had gesproken, zonder aan die mededeling enige gevolgtrekking te verbinden. De raadsvrouwe noch betrokkene zelf heeft om schorsing of opschorting van de mondelinge behandeling verzocht. Als criterium kan worden aangehouden of manifest is dat de verdedigingsmogelijkheden tekort schieten en in dit geval: of verweerder dan wel zijn raadsvrouwe behoefte had aan meer tijd of faciliteiten om de verdediging voor te bereiden9.. De rechtbank heeft een manifeste behoefte aan schorsing of opschorting van de mondelinge behandeling blijkbaar niet aanwezig geacht. Onbegrijpelijk acht ik dat niet: in de gegeven omstandigheden lag het op de weg van de raadsvrouwe of desnoods van betrokkene om een schorsing of opschorting van de mondelinge behandeling te verzoeken indien daaraan behoefte bestond. Zo'n verzoek is uitgebleven. De slotsom is dat onderdeel I niet tot cassatie leidt.

Onderdeel II klaagt dat de rechtbank het oordeel, dat bij betrokkene sprake is van een stoornis van de geestvermogens die hem gevaar doet veroorzaken, niet had mogen baseren op de geneeskundige verklaring van 14 oktober 2008 omdat deze niet aan de wettelijke eisen voldoet. Samengevat is de klacht toegelicht als volgt:

Subsidiair wordt geklaagd dat de rechtbank onvoldoende heeft gemotiveerd waarom zij haar oordeel op de geneeskundige verklaring meent te kunnen baseren.

Ingevolge het bepaalde in art. 5 en art. 6 Wet Bopz legt de officier van justitie bij het verzoekschrift een verklaring over van een psychiater, die de betrokkene met het oog daarop kort te voren heeft onderzocht maar niet bij diens behandeling betrokken was. Indien de patiënt ten tijde van het verzoek in een psychiatrisch ziekenhuis verblijft, wordt door de officier van justitie een verklaring overgelegd van de geneesheer-directeur van dat ziekenhuis, die:

De rechtbank heeft vastgesteld dat bij het verzoekschrift een op 14 oktober 2008 ondertekende en met redenen omklede geneeskundige verklaring is overgelegd van [betrokkene 3], psychiater, die niet bij de behandeling betrokken was. Een blik in deze geneeskundige verklaring leert dat [betrokkene 3], die de verklaring ondertekende als ‘waarnemend eerste geneesheer’11., betrokkene heeft laten onderzoeken door de niet bij de behandeling betrokken psychiater [betrokkene 2]. In rubriek 4.c is vermeld: ‘Alle gedragingen en feiten medegedeeld door behandelaar ([betrokkene 1]) en op basis informatie medisch dossier. Patiënt weigert gesprek met ondergetekende en is op tijdstip aangekondigd bezoek niet thuis.’ In rubriek 5.d zijn dezelfde bronnen genoemd met betrekking tot het gevreesde gevaar. Bij de slotmededeling in rubriek 6.b is vermeld:

In art. 5 lid 1 Wet Bopz heeft de wetgever kennelijk een onderzoek voor ogen gestaan, waarbij de psychiater betrokkene in een direct contact spreekt en observeert. Evenwel kan niet worden aanvaard dat, indien zulk een contact als gevolg van een weigering van de betrokkene om daaraan mee te werken niet of slechts in een beperkte mate mogelijk is, geen voorlopige machtiging kan worden verleend. Wel zal in een dergelijk geval de psychiater in zijn verklaring uiteen dienen te zetten waarom hij de betrokkene niet of slechts in beperkte mate heeft kunnen onderzoeken en op welke gronden hij, mede aan de hand van van derden verkregen informatie, niettemin tot de slotsom is gekomen dat betrokkene gestoord is in zijn geestvermogens en dat een geval als bedoeld in art. 2 Wet Bopz zich voordoet. De rechtbank zal dan dienen na te gaan of de psychiater heeft gedaan wat redelijkerwijs van hem kan worden verwacht om het door de wet vereiste onderzoek te doen plaatsvinden. Voorts zal de rechtbank dienen na te gaan of ondanks de aan de verklaring klevende beperking voldoende is komen vast te staan dat betrokkene gestoord is in zijn geestvermogens en dat een geval als bedoeld in artikel 2 zich voordoet12..

De deelklacht onder a miskent de in alinea 2.13 weergegeven rechtsregel. Het is rechtens mogelijk een geneeskundige verklaring af te geven zonder dat de onderzoekende psychiater de patiënt persoonlijk heeft gesproken en geobserveerd, mits aan de zo-even genoemde voorwaarden is voldaan. In het middel ligt niet de klacht besloten dat aan de zo-even genoemde voorwaarden niet zou zijn voldaan.

De deelklacht onder b gaat terecht ervan uit dat art. 5, lid 1, aanhef en onder e, EVRM, zoals uitgelegd in het arrest-Varbanov, vereist dat in een objectief medisch onderzoek door een specialist (naar Nederlands recht: een psychiater die niet bij de behandeling van de patiënt betrokken was) wordt vastgesteld of de betrokkene kan worden aangemerkt als lijdende aan een stoornis van de geestvermogens. Voor zover is bedoeld te klagen dat de geneeskundige verklaring grotendeels berust op informatie die van de behandelaar afkomstig is, miskent de klacht dat wanneer de patiënt geen medewerking aan het onderzoek verleent, de onderzoekende psychiater gebruik mag maken van andere bronnen van informatie, waaronder het medisch dossier13.. Voor zover is bedoeld te klagen dat het oordeel van de rechtbank is gebaseerd op de informatie die de behandelaar ter zitting mondeling heeft gegeven, mist de klacht doel. De rechtbank heeft haar oordeel omtrent de stoornis, het gevaar en het oorzakelijk verband kennelijk gebaseerd op de geneeskundige verklaring. Daarnaast heeft de rechtbank zich doen voorlichten door de behandelaar, overeenkomstig hetgeen in art. 8 lid 4 Wet Bopz is bepaald.

In de deelklacht onder c wordt terecht onderscheid gemaakt tussen een patiënt die reeds (vrijwillig) in een psychiatrisch ziekenhuis is opgenomen en een patiënt buiten het ziekenhuis: in het eerste geval vereist art. 5 jo. 6 Wet Bopz een verklaring van de geneesheer-directeur als bedoeld in alinea 2.11. In het laatste geval vereist art. 5 jo. 6 een verklaring van een niet bij de behandeling betrokken psychiater14.. Bepalend hierbij is of de betrokkene ten tijde van het indienen van het inleidend verzoekschrift door de officier van justitie (in dit geval: op 16 oktober 2008) in een psychiatrisch ziekenhuis verbleef. In eerste aanleg is niet aangevoerd dat een ‘verkeerde’ geneeskundige verklaring is overgelegd. Dat betrokkene ten tijde van de mondelinge behandeling buiten het ziekenhuis verbleef, zegt op zich nog niets over de vraag waar hij op 16 oktober 2008 verbleef. Blijkens de overgelegde stukken, is de officier van justitie vanuit (het psychomedisch streekcentrum) Vijverdal benaderd met het voorstel een rechterlijke machtiging tot opneming van betrokkene uit te lokken. Naar ik aanneem, heeft de officier van justitie en vervolgens de rechtbank voor ogen gestaan dat betrokkene ten tijde van de indiening van het inleidend verzoekschrift vrijwillig in het psychiatrisch ziekenhuis Vijverdal was opgenomen. In dat geval zou de officier van justitie terecht een verklaring van de waarnemend geneesheer-directeur ([betrokkene 3]) hebben overgelegd, die betrokkene door een niet bij de behandeling betrokken psychiater ([betrokkene 2]) heeft laten onderzoeken, onder aantekening dat deze het bij een dossieronderzoek heeft moeten laten. Hoe dan ook, de klacht vereist een onderzoek naar de verblijfplaats van betrokkene op 16 oktober 2008, waarvoor in een cassatieprocedure geen plaats is. Om deze reden faalt de deelklacht onder c. De algemeen gestelde motiveringsklacht treft geen doel omdat de beslissing van de rechtbank niet onbegrijpelijk is. De slotsom is dat ook onderdeel II faalt.

De conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

AG