8.3.3 De invloed van de omstandigheden van het geval is afhankelijk van ‘het hele plaatje’

De werking van de redelijkheid en billijkheid is niet afhankelijk van geïsoleerde omstandigheden of een geïsoleerde rechtsbetrekking. De invloed van iedere omstandigheid is afhankelijk van de rol van deze omstandigheid in ‘het hele plaatje’.

De werking van de redelijkheid en billijkheid is allereerst afhankelijk van alle relevante omstandigheden van het geval. ‘Het geval’ moet ruim worden geïnterpreteerd. De partijen twisten over de werking van de redelijkheid en billijkheid bij een bepaalde verbintenis of overeenkomst. Verschillende relevante omstandigheden blijken echter niet direct uit deze verbintenis of overeenkomst.

De werking van de redelijkheid en billijkheid is allereerst niet alleen afhankelijk van de omstandigheden die gelden ten tijde van de uitoefening van het recht of de totstandkoming van de overeenkomst. Ook gedragingen in de periode voor de totstandkoming van de rechtsbetrekking en de omstandigheden waaronder een rechtsbetrekking tot stand is gekomen, beïnvloeden de werking van de redelijkheid en billijkheid.1 Uitgebreide onderhandelingen pleiten bijvoorbeeld voor een taalkundige uitleg van een overeenkomst.

De werking van de redelijkheid en billijkheid is daarnaast afhankelijk van de hele rechtsbetrekking. De invloed van de redelijkheid en billijkheid op de gevolgen van een beding is afhankelijk van de hele overeenkomst. Ik geef een voorbeeld. Een exoneratieclausule benadeelt de niet-exonererende partij. De overige inhoud van de overeenkomst beïnvloedt de eventuele onredelijkheid van de gevolgen van het beding. De gevolgen zijn minder snel onredelijk als andere bedingen het bezwarende karakter van de exoneratieclausule compenseren. Daarnaast is de invloed van de redelijkheid en billijkheid op een individuele overeenkomst afhankelijk van de samenhang van deze overeenkomst met andere overeenkomsten. De uitleg van een eerdere overeenkomst kan bijvoorbeeld de uitleg van een latere, gerelateerde overeenkomst beïnvloeden.2

Ten slotte geeft ook de invloed van relevante belangen blijk van een ruime interpretatie van ‘het geval’. Ook de belangen van anderen dan de partijen bij de rechtsbetrekking beïnvloeden de werking van de redelijkheid en billijkheid.3 Hetzelfde geldt voor alternatieve mogelijkheden om de belangen te behartigen. De aantasting van een belang legt minder gewicht in de schaal als de partij haar belang ook op een alternatieve manier kan behartigen.4

Individuele omstandigheden staan daarnaast niet op zichzelf. De invloed van een omstandigheid is afhankelijk van haar verhouding tot de andere omstandigheden van het geval. Dit is duidelijk bij de factoren uit de hoofdcategorie ‘evenwicht’.5 De invloed van de factoren uit deze categorie is afhankelijk van het evenwicht tussen verschillende omstandigheden.

Ook andere factoren staan niet op zichzelf. Individuele omstandigheden beïnvloeden de werking van de redelijkheid en billijkheid. Dit betekent echter niet dat de invloed van deze omstandigheden geheel los staat van de andere omstandigheden. De factor ‘omvang belang’ biedt een voorbeeld.6 Een partij moet 500 euro betalen. Is het belang van deze partij bijzonder omvangrijk? Pleit de omvang van het belang van deze partij voor de matiging van de vordering? Deze vragen zijn niet te beantwoorden zonder aandacht te besteden aan de andere relevante omstandigheden. De invloed van de factor ‘omvang belang’ is bijvoorbeeld onder andere afhankelijk van de financiële positie van de partij.7 Het belang is niet bijzonder groot als een rijke partij dit bedrag besteedt aan de huur van een appartement voor haar studerende zoon. Het belang is wel bijzonder groot als een arme partij dit bedrag uitgeeft aan een toegangsbewijs voor een concert.

De omvang van het betrokken belang beïnvloedt op zijn beurt de invloed van andere omstandigheden. Hij beïnvloedt bijvoorbeeld de rol van de factor ‘eerdere gedragingen die niet in overeenstemming zijn met later gedrag’. Het enkele stilzitten of tijdsverloop leidt niet tot rechtsverwerking. Rechtsverwerking is echter wel mogelijk als het stilzitten nadeel veroorzaakt.8

De factoren ‘maatschappelijke positie of professionaliteit’ en ‘deskundigheid’ bieden een ander voorbeeld.9 De professionaliteit en deskundigheid van één partij beïnvloeden de omvang van haar mededelingsplichten. De kenmerken van haar wederpartij kunnen echter onderzoeksplichten in het leven roepen. Individuele kenmerken pleiten voor individuele plichten. Het samenspel van deze plichten beïnvloedt de gevolgen van een dwaling op grond van art. 6:228 lid 1 sub b BW.10