IX.5.5.1 Doctrine en jurisprudentie

Verder kan nog worden gewezen op de opvatting dat van een ‘rechtstreekse’ verkrijging geen sprake is, indien de omvang van de verschuldigdheid van de vordering ten tijde van het beslag of de stille cessie of verpanding nog geheel of gedeeltelijk onzeker is. Deze opvatting is in haar algemeenheid onjuist.4 Het feit dat de omvang van de toekomstige verschuldigdheid ten tijde van de cessie nog niet (precies) bekend is, heeft niets van doen met de vraag of de vordering ‘rechtstreeks’ uit een bestaande verhouding wordt verkregen.

Tot slot kan gewezen worden op de opvatting van M.B. Beekhoven van den Boezem.5 Zij verdedigt in verband met derdenbeslag de opvatting dat van een ‘rechtstreekse’ verkrijging eerst sprake is, indien “op grond van de rechtsverhouding al een geconcretiseerde verplichting bestaat voor één van de partijen, van de vervulling waarvan het ontstaan van de vordering afhankelijk is”. Voor zover deze verplichting afhankelijk is van een (rechts)handeling van een derde geldt “het vereiste dat vast omlijnd dient te zijn welke vordering ontstaat als gevolg van het verrichten van de bewuste rechtshandeling door de betrokkene”. De auteur destilleert dit criterium uit het hierna te bespreken postgiro-arrest en loonbeslag-arrest. Het criterium zou verklaren waarom loonvorderingen wel rechtstreeks uit een bestaande rechtsverhouding worden verkregen en vorderingen ter zake van het toekomstige saldo van een bankrekening niet.6 Hoewel het criterium de uitkomst van beide arresten verklaart, is daarmee nog niet gezegd dat dit criterium ook door de Hoge Raad is toegepast. Uit de jurisprudentie blijkt niet dat de Hoge Raad als eis voor een ‘rechtstreekse’ verkrijging zou stellen, dat het ontstaan van de vordering – voor zover zij niet uit zichzelf, zonder nadere handelingen uit de rechtsverhouding voortvloeit – afhankelijk is van de vervulling van een geconcretiseerde verplichting van de schuldenaar of schuldeiser. Zie in het bijzonder het hierna te noemen arrest Van den Bergh/Van der Walle en ABN AMRO, alsmede het arrest ING Bank/Nederend q.q., waar de Hoge Raad de eis van de vervulling van een voorafgaande verplichting in ieder geval niet lijkt te stellen.7 Mijns inziens zou daarmee ook een te beperkte uitleg aan het grondslagvereiste gegeven worden.8 In gevallen waarin het ontstaan van de vordering niet afhankelijk is van de vervulling van een geconcretiseerde verplichting van de schuldenaar of de schuldeiser, dan wel van een (rechts)handeling van een derde die leidt tot een reeds tevoren “vast omlijnde” vordering, zou volgens deze opvatting immers geen sprake kunnen zijn van een “rechtstreekse” verkrijging.

Met betrekking tot derdenbeslag oordeelde de Hoge Raad in het arrest Van den Bergh/Van der Walle en ABN-AMRO,11 dat voor een bank die een kredietfaciliteit heeft verschaft pas een verbintenis ontstaat tot uitkering van een bedrag uit de kredietruimte, wanneer de kredietnemer van zijn bevoegdheid tot afroep van de faciliteit gebruikmaakt. Het enkele bestaan van de kredietovereenkomst zou niet met zich brengen dat de kredietnemer reeds op die grond een bestaande (maar vooralsnog voorwaardelijke) vordering toekomt. Wel overweegt de Hoge Raad dat de vordering die na afroep ontstaat haar onmiddellijke grondslag vindt in de tussen de bank en de kredietnemer gesloten kredietovereenkomst.12 Uit het arrest laat zich afleiden dat de opvatting dat een vordering niet ‘rechtstreeks’ uit een bestaande rechtsverhouding wordt verkregen indien het ontstaan van de vordering afhankelijk is van een (rechts)handeling van de schuldeiser, in haar algemeenheid niet juist is.13 Voor wat betreft stille verpanding lijkt hetzelfde te kunnen worden afgeleid uit het arrest ING Bank/Nederend q.q.14

Hetzelfde geldt voor de opvatting dat een vordering niet ‘rechtstreeks’ uit een rechtsverhouding wordt verkregen, indien de vordering afhankelijk is van een (rechts)handeling van een derde. Dit kan worden afgeleid uit het arrest Jahn/Nask.15 In dit arrest ging het om een lastgeving tot inning van een (verzekerings)vordering. De lasthebber had voor de inning een onderlasthebber ingeschakeld. Nadat de schuldenaar betaald had aan de onderlasthebber, werd er door schuldeisers van de lastgever beslag gelegd onder de lasthebber. Op dat moment was het geïnde door de onderlasthebber nog niet aan de lasthebber afgedragen. De vraag rees of het beslag kleefde. De Hoge Raad oordeelde dat dat het geval was. Als gevolg van de betaling door de schuldenaar aan de onderlasthebber zouden er twee vorderingen zijn ontstaan. Een vordering tot afdracht van het geïnde van de lasthebber op de onderlasthebber en een soortgelijke vordering van de lastgever op de lasthebber. Het beslag werd dus gelegd op een bestaande vordering. Hoewel het in casu dus niet een beslag betrof op een toekomstige vordering, laat zich uit het arrest naar mijn mening wel afleiden, dat het feit dat de beslagen vordering afhankelijk is van een (rechts)handeling van een derde (afdracht van het geïnde door de onderlasthebber) niet zonder meer met zich hoeft te brengen dat de vordering niet ‘rechtstreeks’ uit een bestaande rechtsverhouding wordt verkregen. Indien dit voor het bestaan van een vordering niet altijd van belang is,16 dan ligt het in de rede om aan te nemen dat dit evenmin doorslaggevend is voor de vraag of een vordering ‘rechtstreeks’ uit een rechtsverhouding voortvloeit.17

Voor wat betreft cessie en verpanding blijkt al uit de arresten Solleveld II, WUH/Emmerig q.q. en Staal Bankiers/Ambags q.q. dat de genoemde opvattingen uitgaan van een te strenge invulling van de grondslageis.18 Beide arresten hebben betrekking op een zekerheidscessie onder het oude recht. Uit het Solleveld II arrest volgt dat de onmiddellijke grondslag van de gecedeerde vordering kon worden gevonden in een overeenkomst tussen de cedent en een derde waarin de cedent de verplichting op zich had genomen om met de schuldenaar de overeenkomst aan te gaan waaruit de bij voorbaat gecedeerde vordering zou ontstaan (i.c. een overeenkomst van geldlening). Voor het ontstaan van de in de cessie betrokken vordering was derhalve nog een rechtshandeling nodig van de schuldeiser/cedent en de schuldenaar (het aangaan van een overeenkomst van verbruikleen).19 Niettemin kon worden aangenomen dat de vordering rechtstreeks werd verkregen uit een ten tijde van de cessie bestaande rechtsverhouding. Hetzelfde geldt voor het arrest WUH/Emmerig q.q. waarin de Hoge Raad oordeelde dat het ontstaan van huurvorderingen afhankelijk is van het verschaffen door de verhuurder (de schuldeiser) van het huurgenot. Het grondslagvereiste staat echter niet aan een cessie bij voorbaat in de weg. Het arrest Staal Bankiers/Ambags q.q. betrof de zekerheidscessie van een vordering waarvan het ontstaan nog afhankelijk was van een wilsverklaring van de schuldenaar. Ook hier lijkt de Hoge Raad echter aan te nemen dat aan de grondslageis was voldaan.20

Aangenomen mag worden dat onder het huidige recht hetzelfde geldt voor de stille cessie en de stille verpanding. De wetgever heeft immers de stille verpanding van toekomstige vorderingen in dezelfde mate mogelijk willen laten zijn als de zekerheidscessie onder het oude recht.21

Bovendien zij erop gewezen dat bij toepassing van het ‘criterium van Kleijn’22 in de opvatting dat een vordering niet ‘rechtstreeks’ wordt verkregen, indien het ontstaan ervan afhankelijk is van handelingen van de schuldenaar en/of de schuldeiser, het grondslagvereiste (zo goed als) nooit zal worden vervuld. In de visie van Kleijn brengt juist het feit dat de vordering afhankelijk is van een ‘intern element’ met zich, dat de vordering nog een toekomstige is (zie hiervoor: § 3.4). Volgens de genoemde opvatting zou de vordering dan echter niet rechtstreeks uit de rechtsverhouding worden verkregen; toekomstige vorderingen zouden dus niet vatbaar zijn voor beslag of stille cessie of verpanding. Het is duidelijk dat dit niet de conclusie kan zijn.