HR, 08-05-2001, nr. 03909/00

Het Hof heeft in hoger beroep - met vernietiging van een beschikking van de Voorzitter van de Rechtbank te Rotterdam van 15 december 1997 - de gewezen verdachte niet-ontvankelijk verklaard in zijn verzoek.

De voordracht en de vordering van de Advocaat-Generaal Fokkens houden het volgende in:

Tegen de beschikking staat ingevolge art. 445 Sv geen gewoon beroep in cassatie open (HR 10 oktober 1978, NJ 1979, 156). Cassatie in het belang der wet is wel mogelijk (art. 95-98 RO; art. 456 Sv).

4. Bij vonnis van 30 juli 1997 heeft de rechtbank hem vrijgesproken van de onder 1 en 2 tenlastegelegde feiten en hem terzake van het onder 3 tenlastegelegde feit veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van drie weken, met opheffing van het bevel tot voorlopige hechtenis. Vervolgens heeft [verdachte] een tweetal verzoekschriften ingediend, waarin hij verzoekt om toekenning van een bedrag van f. 12.600,-- als vergoeding van immateriële schade die hij ten gevolge van de in het kader van deze strafzaak ondergane voorlopige hechtenis en inverzekeringstelling heeft ondervonden, respectievelijk om toekenning van een bedrag van f. 12.969,82 als vergoeding van kosten van de raadsman gedurende de voorlopige hechtenis en f. 1162,81 als vergoeding van de kosten van de raadsman voor het opstellen van deze verzoekschriften.

Ontvankelijkheid

Het verzoekschrift is binnen drie maanden na de beëindiging van de zaak en derhalve tijdig ingediend. Het verzoekschrift is daarom in zoverre ontvankelijk.

Vast staat dat de strafzaak onder bovengenoemd parketnummer niet is geëindigd zonder oplegging van straf of maatregel en zonder dat toepassing is gegeven aan artikel 9a van het Wetboek van Strafrecht.

Verzoeker is weliswaar vrijgesproken van het onder 1 en 2 tenlastegelegde (de zaken waarvoor de voorlopige hechtenis werd gevraagd en opgelegd), maar veroordeeld voor het onder 3 tenlastegelegde feit, zijnde een feit dat in voornoemd vonnis ten onrechte is gekwalificeerd als "handelen in strijd met artikel 26, eerste lid, de Wet wapens en munitie en het feit begaan door op de openbare weg een schietwapen in de vorm van revolver voorhanden te hebben". Dit feit had gekwalificeerd dienen te worden als "handelen in strijd met artikel 26, eerste lid van de Wet wapens en munitie en het feit begaan met betrekking tot een schietwapen in de vorm van een revolver".

Voor dit misdrijf, waarop een strafbedreiging van 9 maanden staat, is sinds 1 januari 1997 voorlopige hechtenis toegelaten.

Er bestaat evenwel naar het oordeel van de voorzitter geen enkel relevant verband tussen enerzijds de feiten 1 en 2 waarop het verzoek is gebaseerd en van welke feiten is vrijgesproken en anderzijds het feit 3 waarvoor is veroordeeld.

De voorzitter heeft hierbij gelet op de aard van de feiten en de tijdstippen waarop deze feiten (ingeschreven onder verschillende parketnummers) zouden zijn begaan.

Dat de feiten op één dagvaarding zijn terecht gekomen valt niet vanuit die feiten zelf te verklaren.

Onder vorengenoemde omstandigheden brengt een redelijke wetsuitlegging van artikel 591a van het Wetboek van Strafvordering met zich, dat verzoeker naar het oordeel van de voorzitter ontvankelijk kan worden geacht in zijn verzoek.

6. Vervolgens heeft zij het verzoek toegewezen voor zover dit betrekking had op de kosten gemaakt voor het opstellen van het verzoekschrift ex art. 89 Sv. Het verzoek om vergoeding van de kosten van de raadsman in de hoofdzaak heeft zij afgewezen, omdat het naar haar oordeel niet mogelijk was de oorspronkelijke definitieve toevoeging van de raadsman om te zetten in een voorwaardelijke.

De zaak tegen verzoeker is geëindigd als hiervoren is vermeld en dus niet zonder oplegging van straf of maatregel in de zin van artikel 591a lid 1 van het Wetboek van Strafvordering. Verzoeker kan derhalve op grond van het bepaalde in artikel 591a van het Wetboek van Strafvordering geen recht doen gelden op vergoeding van kosten en dient niet-ontvankelijk te worden verklaard in zijn verzoek.

8. De door het Hof - in overeenstemming met het arrest van Uw Raad van 14 november 1989, NJ 1990, 274 - gegeven uitleg van art. 591a Sv wordt in gevallen als het onderhavige, waarin de feiten waarvan is vrijgesproken geen enkel verband houden met het feit waarvoor is veroordeeld, veelal als onbevredigend ervaren. Dat blijkt uit de beschikking van de voorzitter van de rechtbank en bijvoorbeeld uit een beschikking van de rechtbank te Zutphen van 17 juli 1997, NJ 1997, 728. Zie ook de kritische kanttekeningen van Van Dorst in Vademecum Strafzaken, 51.6.12. blz. 162d. In de litteratuur is er verder op gewezen dat er ten aanzien van de mogelijkheid van vergoeding van kosten van rechtsbijstand rechtsongelijkheid ontstaat nu de gerechten niet alle op dezelfde wijze de ontvankelijkheidsvraag beantwoorden1..

9. De vraag was of de rechtspraak dan wel de wetgever hier duidelijkheid dient te verschaffen. In het begin van dit jaar heeft het lid van de Tweede Kamer Van Oven vragen gesteld over de inhoudelijk verschillende uitleg die diverse gerechten geven aan art. 591a Sv waar het gaat om de vergoeding van de kosten van een raadsman aan een ex-verdachte die van hem tenlastegelegde feiten is vrijgesproken. Daarbij had de vragensteller in het bijzonder twee vragen op het oog te weten a) in hoeverre de kosten van een - al dan niet ambtshalve - toegevoegde raadsman voor vergoeding in aanmerking komen indien die toevoeging voorwaardelijk is gedaan en b) wat in art. 591a onder het begrip zaak moet worden verstaan? De Minister van Justitie heeft op 21 januari 2000 geantwoord dat hij na een constructief gesprek met de Procureur-Generaal bij de Hoge Raad over de interpretatieproblemen rond art. 591a Sv heeft besloten de kwestie van de vergoeding ex art. 591a Sv in geval van een toevoeging te regelen bij de reeds in voorbereiding zijnde wijziging van de Wet op de rechtsbijstand. Ten aanzien van de onder b) bedoelde kwestie - in hoeverre kan een tegemoetkoming worden verstrekt indien meer feiten ten laste gelegd zijn en niet van alle feiten is vrijgesproken - antwoordde de Minister dat het hier een complex probleem betreft, dat hij met het oog op een eventuele wetswijziging wil laten bestuderen2.. Hij voegde daaraan toe, dat in het gesprek met de Procureur-Generaal tevens was gebleken dat deze het instellen van een of meer vorderingen tot cassatie in het belang der wet in verband met het begrip "zaak" zal overwegen, indien niet tot wetswijziging wordt overgegaan.

10. Inmiddels heeft de Minister laten weten dat hij thans niet tot wetswijziging zal overgaan en dat hij de ontwikkeling van de rechtspraak afwacht. Daarom is besloten de volgende rechtsvragen over het begrip zaak in art. 591a Sv bij Uw Raad aan de orde te stellen: a) omvat het begrip zaak in art. 591a Sv alle op een tenlastelegging opgenomen feiten, ook als er tussen die feiten geen enkel verband bestaat en b) omvat het begrip zaak in art. 591a Sv, in geval waarin tevens een vordering tot ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel is ingediend, zowel de hoofdzaak als de ontnemingsprocedure. De onder a) bedoelde vraag vormt het onderwerp van deze vordering. De tevens vandaag onder CW nr. 2244 door mij ingediende vordering betreft vraag b).

12. Ik merkte hierboven reeds op dat de door Uw Raad in dit arrest gegeven uitleg van het begrip "zaak" in art. 591a als onbillijk wordt ervaren in gevallen waarin de op een dagvaarding staande feiten geen enkel verband met elkaar houden, bijvoorbeeld: de verdachte die is vrijgesproken van een omvangrijke fraude, kan geen vergoeding krijgen van de kosten van zijn raadsman indien op de dagvaarding ook nog als feit, waarvoor hij wel is veroordeeld, stond dat hij onder invloed een auto heeft bestuurd. Daar komt bij dat daardoor de vraag of na vrijspraak schadevergoeding mogelijk is van betrekkelijk toevallige en willekeurige omstandigheden afhankelijk wordt. Als - om bij het voorbeeld te blijven - het rijden onder invloed al bij de politierechter is aangebracht, wat meestal het geval zal zijn, kan bij vrijspraak in de fraudezaak schadevergoeding volgen, is dit misdrijf toevallig gevoegd bij de fraudezaak dan is dat onmogelijk. Dit zou - in theorie - zelfs tot oneigenlijke motieven om een extra feit op de dagvaarding op te nemen, zaken te voegen of gevoegde zaken te splitsen kunnen leiden, in die zin dat niet het belang van de lopende strafzaak, maar de wens om eventuele schadevergoeding na vrijspraak te voorkomen respectievelijk mogelijk te maken, de reden voor een dergelijke beslissing wordt3..

13. Het is voor mij de vraag of de wetssystematiek dwingend wijst op een ruime uitleg van het begrip zaak in art. 591a als door Uw Raad in NJ 1990, 274 is gegeven. In dit verband is van belang dat de wet geen eenduidig zaaksbegrip kent. In de opschriften van de Titels V (Aanhangig maken der zaak ter terechtzitting) en VI (Behandeling der zaak door de rechtbank) en in de artikelen 268, 269 lid 1, 270 en 284 Sv heeft het begrip zaak onmiskenbaar betrekking op alle feiten die in de tenlastelegging staan, ofwel al datgene waarop het rechtsgeding betrekking heeft. In artikel 285 lid 3 - de splitsing van gevoegde zaken - en artikel 407 lid 2 - het partieel appèl dat tot een van de gevoegde zaken kan worden beperkt - heeft het begrip zaak echter een beperktere betekenis. De uitleg van het begrip zaak wordt dus, zoals Uw Raad overwoog in HR 27 mei 1999, NJ 1999, 635, bepaald door doel en strekking van de regeling waarvan het betreffende artikel deel uitmaakt.

15. De wetgever onderscheidt hier twee gronden om zaken te voegen: de samenhang tussen zaken en de omstandigheid dat meer feiten door dezelfde verdachte zijn begaan. In het eerste geval is de reden van voeging het verband tussen de zaken, in het tweede geval is de reden gelegen in de omstandigheid dat het uit een oogpunt van straftoemeting en het onderzoek naar de persoon van de verdachte doelmatiger is de zaken te voegen. Vgl. Blok-Besier, Het Nederlandsche Strafproces, dl. II. blz. 5 e.v. Indien dat onderscheid ook gehanteerd zou worden bij de beantwoording van de vraag of de berechting van meer strafbare feiten op één dagvaarding als één of meer zaken in de zin van artikel 591a Sv moeten worden beschouwd, zouden de bezwaren tegen de huidige rechtspraak grotendeels ondervangen zijn: bij samenhangende feiten is er sprake van één zaak, is dat niet het geval dan is er sprake van meer zaken.

16. Voor een dergelijke uitleg van het begrip zaak pleit ook dat deze beter aansluit bij het voorbereidend onderzoek. Als dat betrekking heeft op een samenhangend complex van feiten gepleegd door de verdachte vormt dat complex van feiten van het begin af aan de zaak tegen deze verdachte. Het resultaat van dat onderzoek leidt tot een dagvaarding waarop de feiten die uit het onderzoek naar voren zijn gekomen, (al dan niet ten dele) aan de verdachte ten laste worden gelegd. Dat is wezenlijk anders dan het geval waarin de officier van justitie naast de uit het voorbereidend onderzoek naar voren gekomen feiten nog een feit, dat het resultaat is van een ander onderzoek tegen dezelfde verdachte, op de dagvaarding plaatst.

17. Toepassing van dit criterium zou overigens betekenen dat de beslissing van Uw Raad in NJ 1990, 274 in die zin ongewijzigd zou blijven, dat in die zaak de beschikking tot het toekennen van schadevergoeding aan de gewezen verdachte niet juist was. Er was in die casus immers sprake van samenhangende feiten waarvan de verdachte ten dele was vrijgesproken4.. Een andere uitkomst zou er slechts zijn in zaken als de onderhavige waarin er tussen de feiten waarvan is vrijgesproken en het feit waarvoor is veroordeeld geen enkel verband bestaat. Het gaat om geheel verschillende onderzoeken en de plaatsing van het verboden wapenbezit als derde feit op de dagvaarding was enkel het gevolg van de omstandigheid dat die zaak nog niet was aangebracht toen de verdachte ter zake van de feiten 1 en 2 werd aangehouden.

18. Ik wijs erop dat de hier gesignaleerde problematiek ook speelt bij de uitleg van het begrip zaak in art. 89 Sv5., dat de mogelijkheid kent van toekenning van schadevergoeding voor ondergane voorlopige hechtenis, indien de zaak eindigt zonder oplegging van straf of maatregel. Ook hier lopen de interpretaties van de term 'zaak' uiteen. Het Hof te 's-Hertogenbosch kende schadevergoeding toe op grond van art. 89 Sv nadat de verdachte was vrijgesproken van het feit waarvoor de voorlopige hechtenis was toegepast, hoewel de zaak was geëindigd met strafoplegging voor een tweetal andere feiten, waaronder heling. Het Hof oordeelde dat gelet op de aard van de feiten en de tijdstippen waarop de feiten waren begaan of zouden zijn begaan, enig relevant verband tussen het feit waarvan was vrijgesproken en de feiten waarvoor was veroordeeld, ontbrak. Op grond van 'een redelijke (mijn onderstreping: JWF) wetsuitlegging' achtte het Hof de verzoeker ontvankelijk in zijn verzoek (28 november 1994, NJ 1995, 146). Het Hof te Amsterdam kwam tot een tegenovergesteld oordeel in een zaak waarin de verdachte was vrijgesproken van poging tot doodslag en voor opzetheling was veroordeeld. Nu niet kon worden gezegd dat de zaak zonder oplegging van straf of maatregel was geëindigd, verklaarde het Hof de verzoeker niet-ontvankelijk (2 juni 1995, NJ 1995, 522).

Ik onderschrijf die bezwaren geheel.

‘in het algemeen - zoals bijvoorbeeld in de art. 36, 89 (mijn onderstreping JWF) en 246 Sv - zal immers het begrip "zaak" zien op een strafvervolging van een persoon terzake van een of meer strafbare feiten'.

In die zaak stond echter niet de interpretatie van het begrip "zaak" in art. 89 (en daarmee impliciet in art. 591a) centraal, maar ging het om de vraag hoe dat begrip in art. 525 Sv moet worden uitgelegd. De overweging van Uw Raad dat in (o.m.) artikel 89 het begrip zaak ziet op een strafvervolging van een persoon terzake van een of meer strafbare feiten (dat is een overweging die past in NJ 1990,274) behoeft niet aldus te worden uitgelegd, dat zij betekent dat er onder alle omstandigheden bij een strafvervolging ter zake van meer feiten sprake is van één zaak in de zin van art. 89 Sv en dat het uitgesloten is dat er onder omstandigheden bij dagvaarding ter zake van meer feiten sprake kan zijn van meer zaken in de zin van artikelen 89 (en dus ook 591a) Sv. Een onmiskenbare herhaling van de beslissing van NJ 1990, 274 is mijns inziens in dit arrest niet te lezen.

21. Ten slotte besteed ik nog aandacht aan een opmerking die Van Veen maakt in zijn noot onder NJ 1990, 274. Van Veen wijst daarin op een praktische consequentie van deze uitspraak: de hanteerbaarheid van de regeling wordt ermee gediend. Indien een vergoeding wordt gevraagd voor de kosten van de raadsman, zal het voor het gerecht in veel gevallen uitermate moeilijk zijn te bepalen welk deel van de door de raadsman geïnvesteerde tijd in elk van de tenlastegelegde feiten is gestoken. Slechts 'in uitzonderlijke combinaties van niets met elkaar te maken hebbende feiten', kan dit volgens Van Veen met redelijke zekerheid worden vastgesteld. De uitspraak van de Hoge Raad heeft volgens hem het voordeel dat discussies daarover worden vermeden.

22. Ik laat terzijde of de omstandigheid dat het lastig is om vast te stellen hoeveel van de totale kosten van rechtsbijstand redelijkerwijs kunnen worden toegerekend aan het feit waarvan is vrijgesproken een afdoende reden is om schadevergoeding dan maar geheel uit te sluiten, nu Van Veen terecht constateert dat dit probleem niet speelt bij zaken die geen enkele samenhang vertonen. Praktische bezwaren zijn dus niet aan de orde indien de uitleg van het begrip zaak zoals door de rechtbank in de hierboven onder 5 weergegeven beschikking is gegeven, zou worden gevolgd.