9.2.3.2 Contractuele (bijzondere) kwaliteitsrekening en de zaak Koren q.q./Tekstra q.q.

520. Zoals hiervoor (nr. 519) reeds is aangestipt, komt het in de praktijk regelmatig voor dat, in geval van geschillen waarover tussen twee of meer partijen geprocedeerd wordt of zal gaan worden, een bijzondere rekening wordt geopend waarop het omstreden bedrag (vaak de opbrengst van een beslagen onroerende zaak of ander goed) wordt gestort. Zo'n rekening wordt dan meestal gesteld op naam van de advocaten van de strijdende partijen, met (o.m.) de bepaling dat zij daarover uitsluitend gezamenlijk kunnen beschikken. Een dergelijke rekening kan uiteraard ook worden gesteld op naam van (bijv.) alléén de notaris, mits duidelijk - conform het arrest inzake Slis Stroom (zie hiervoor nr. 515) - met vermelding van zijn hoedanigheid en de namen van partijen die bij het geschil betrokken zijn. In de praktijk wordt meestal maar zeker niet altijd en ook niet steeds even duidelijk en deskundig1 - een depot-overeenkomst opgemaakt waarin de rechten en verplichtingen van partijen zijn vastgelegd. Het belangrijkste punt om goed te regelen is uiteraard wélke partij, onder wélke voorwaarde(n) uiteindelijk recht op uitkering van het depotbedrag (vermeerderd met rente) kan doen gelden. De bank waar de te verdelen geldsom is gestort, zal in de regel niet op de hoogte zijn van deze afspraken. Zij heeft uitsluitend te maken met degene op wiens naam de rekening is ingesteld, zij het dat uit die tenaamstelling wél blijkt dat de rekeninghouder niet zélf de materiële rechthebbende is.

In de zaak Koren q.q./Tekstra q.q.2 heeft de Hoge Raad de gelegenheid gekregen een oordeel te geven over het rechtskarakter van een bij overeenkomst in het leven geroepen bijzondere - in dit geval ook: notariële - kwaliteitsrekening. Op de door de notaris in zijn naam en hoedanigheid geopende rekening, werd de (netto- )opbrengst van een voordien in beslag genomen en daarna verkochte onroerende zaak gestort. Een en ander was in dit geval al geschied vóórdat de partij (K), die als bestuurder door Mr. Tekstra in zijn hoedanigheid van curator in het faillissement van een besloten vennootschap op grond van art. 2:248 persoonlijk aansprakelijk was gesteld, ook zélf failliet werd verklaard. Vóór het faillissement van K was ook al afgesproken dat het door de notaris beheerde depot zou worden uitgekeerd aan diegene die in het geschil definitief in het gelijk zou worden gesteld, waartoe de notaris dan van beide partijen opdracht zou moeten krijgen. Mr. Koren vorderde echter, in zijn hoedanigheid van curator in het faillissement van K, van (o.a.) de notaris onmiddellijke vrijgave van het gehele depot ten behoeve van de boedel. De notaris weigerde hieraan zijn medewerking te verlenen, omdat dit verzoek niet, conform de overeengekomen depot-voorwaarden, mede door Mr. Tekstra werd gedaan. Het zal duidelijk zijn dat, wanneer de vordering Mr. Koren zou worden toegewezen, het doel van deze bijzondere kwaliteitsrekening - goederenrechtelijke afzondering van het gedeponeerde bedrag van bérde vermogens - geheel zou worden voorbij geschoten. Door de rechtbank werd de vordering van Mr. Koren afgewezen. Na tegen dat vonnis ingestelde sprongcassatie (art. 398), oordeelde de Hoge Raad over een en ander als volgt (r.o. 33.):

521. Hoewel deze overwegingen aan duidelijkheid weinig te wensen overlaten, zullen er toch een paar kanttekeningen bij dit arrest worden geplaatst. De in dit geval in het leven geroepen

is door de Hoge Raad, wat rechtskarakter en rechtsgevolgen betreft, volledig op één lijn gesteld met de in art. 25 Wet op het notarisambt vorm gegeven algemene notariële kwaliteitsrekening. Ook bij de bijzondere (notariële) kwaliteitsrekening en de daarop gestorte gelden, is tussen de rechthebbenden sprake van een ('eenvoudige') gemeenschap als bedoeld in art. 3:166 lid 1

Bij de verdeling van deze gemeenschap (vgl. art. 3:178 lid 1) - die in dit geval slechts bestond tussen twee rechthebbenden, maar ook méér rechthebbenden zal kunnen omvatten - hebben de deelgenoten

Ook hier hebben de deelgenoten dus niet een rechtstreeks vorderingsrecht jegens de bank, ook al zijn alleen zij of hun curator gezamenlijk de (voorwaardelijk) rechthebbenden van dat vorderingsrecht. Op deze wijze vallen de vorderingsrechten met betrekking tot het saldo ook hier rechtens buiten het vermogen van de notaris, die immers alleen als lasthebber tot beheer en beschikking ter zake jegens de bank bevoegd is. Het zal, ten slotte, van de contractuele regeling van de onderlinge verhouding tussen de deelgenoten afhangen, wanneer en na vervulling van wélke voorwaarden, een der deelgenoten definitief - via in dit geval de notaris - aanspraak kan maken op toedeling van het gedeponeerde bedrag. Het is dus van wezenlijk belang, zoals ook hiervoor (nr. 520, eerste alinea) reeds is aangestipt, de onderlinge verhouding zódanig duidelijk en expliciet te regelen, dat het onder beheer van de notaris (of andere opdrachtnemer) te storten bedrag onvoorwaardelijk in goederenrechtelijke zin van het vermogen van de notaris (of die ander) afgescheiden is én blijft (zie r.o. 33, eerste volzin), en voorshands ook (voorwaardelijk) van dat van de onderscheiden deelgenoten. Zou dat in het geval Koren q.q./Tekstra q.q. niet goed zijn geregeld, dan zou de vordering van Koren q.q. voor toewijzing vatbaar zijn geweest.3 Ten slotte rijst uiteraard nog de vraag of hetgeen de Hoge Raad in dit arrest heeft aanvaard, uitsluitend geldt voor een bij overeenkomst in het leven geroepen bijzondere notariële kwaliteitsrekening, of dat deze beslissing een meer algemene betekenis heeft. Anders gezegd: kan hetgeen dat weliswaar naar analogie van art. 25 Wet op het notarisambt is aanvaard ook op andere, al dan niet professionele, opdrachtnemers (zoals advocaten, incassobureaus en andere intermediairs) worden toegepast? Met H.J. Snijders lijkt in elk geval het volgende te kunnen worden aangenomen4:

Deze voorspelling zal nog te meer aan kracht winnen naar mate wetgeving langer uitblijft. Bovendien zal het ook voor de wetgever - die immers juist heeft aangegeven de ontwikkelingen in de rechtspraak te willen afwachten - steeds moeilijker worden om de voor de algemene en nu ook de bijzondere (notariële) kwaliteitsrekening aanvaarde regels, voor andere (algemene en bijzondere) kwaliteitsrekeningen in wezenlijk andere zin vorm te geven. Mits een en ander goed en duidelijk in de onderlinge verhouding tussen de aanstaande deelgenoten wordt geregeld, en daarbij met name ook de juridische positie van de opdrachtnemer/rekeninghouder duidelijk gemarkeerd wordt, is met het arrest inzake Koren q.q./Tekstra q.q. vermoedelijk de trend gezet op het gebied van contractuele bijzondere kwaliteitsrekeningen. Een en ander heeft uiteraard ook zijn gevolgen voor het leggen van derdenbeslag (zie nr. 522), en mogelijk ook voor andere vormen van reeds bestaande bijzondere rekeningen (zie nr. 523).

522. Uit het hiervoor (nrs. 520 en 521) betoogde volgt dat, er van uitgaande dat de rechthebbende/deelgenoot een (voorwaardelijk) vorderingsrecht jegens de notaris of een andere opdrachtnemer 'in kwaliteit' heeft, een schuldeiser van die rechthebbende/deelgenoot ook te zijnen laste onder de notaris of andere persoon derdenbeslag moet leggen. Evenals is voorgeschreven in art. 25 lid 5 Wet op het notarisambt (resp. art. 19 lid 5 Gerechtsdeurwaarderswet) dient dit beslag dus niet onder de kredietinstelling - de bank - te worden gelegd.5 Deze is immers niets aan de rechthebbende/deelgenoot als beslagdebiteur verschuldigd, maar alleen aan de opdrachtnemer 'in kwaliteit' van rekeninghouder, terwijl de bank ook niet bekend is met de onderlinge verhouding tussen de deelgenoten. Als derde-beslagene zal de Bank ook niet (kunnen) weten wanneer het voorwaardelijk vorderingsrecht (art. 6:22) van een der deelgenoten tot onvoorwaardelijk vorderingsrecht is geworden, en evenmin of dát vorderingsrecht dan de beslagdebiteur als rechthebbende toekomt. Alleen de opdrachtnemer, als partij bij de depot-overeenkomst, is dat bekend, zodat ook alleen hij in staat is als derde-beslagene overeenkomstig art. 476a lid 1 een deugdelijke schriftelijke Verklaring te doen. Het gelegde beslag6 zal dan ook verder op de daartoe overigens voorgeschreven wijze(n) moeten worden afgewikkeld. In zijn Verklaring zal de opdrachtnemer vrij precies opening van zaken moeten geven (vgl. art. 476b lid 2) over de inhoud van de tussen de verschillende rechthebbenden/deelgenoten gemaakte afspraken, met name ook over het op dát moment mogelijk nog alleen voorwaardelijk karakter van het beslagen vorderingsrecht. Het voorwaardelijk karakter staat er overigens, zoals elders reeds is uiteengezet (zie § 3.7.4, nr. 86), niet aan in de weg om het betreffende vorderingsrecht in beslag te nemen. Zolang echter nog niet vaststaat aan welke rechthebbende/deelgenoot - (X) of (Y) - het vorderingsrecht definitief toekomt, zal de opdrachtnemer dat in zijn Verklaring moeten aangeven en, zo nodig, jegens de beslaglegger een beroep doen op de twijfel-exceptie van art. 6:37 (zie daarover § 5.533). Dat is echter niet nodig wanneer de depotvoorwaarden voldoende duidelijk zijn. Wanneer (bijv.) ten laste van (X) onder de opdrachtnemer beslag is gelegd, waarna het vorderingsrecht uiteindelijk ingevolge een rechterlijke uitspraak of anderszins aan (Y) wordt toebedeeld, heeft dát beslag geen doel getroffen (en omgekeerd). De omstandigheid dat de voorwaarde pas wordt vervuld ná het beslag, en de ter zake afgelegde Verklaring, staat aan een en ander evenmin in de weg. Van meet af aan was immers beslag gelegd op een bestaande - zij het alleen nog voorwaardelijke - vordering van (X) of (Y) op de opdrachtnemer tot uitbetaling van het depotbedrag, welke, door de vervulling van de voorwaarde, nu kan worden afgedwongen. In art. 477 lid 3 is deze situatie, voorzover hier van belang, als volgt door de wetgever geregeld:

Ook wanneer over een en ander tussen beslaglegger en derde-beslagene geprocedeerd zou (moeten) worden, kan de rechter bij het wijzen van vonnis als bedoeld in art. 477 a daarmee rekening houden (vgl. art. 3:296 lid 2).