HR, 20-04-2007, nr. R06/139HR

De centrale vragen in deze zaak zijn of het hof bij het afwijzen van een verzoek om schuldsanering, de toepassing van de facultatieve weigeringsgrond van art. 288 lid 2 onder b Fw (ontbreken van goede trouw) voldoende heeft gemotiveerd en of het niet voldoen aan de verplichting van de schuldenaar om tijdig volledige informatie over de schulden te verschaffen tot afwijzing van het verzoek mag leiden.

[Verzoeker] betoogt onder meer dat het niet voldoen aan de informatieverplichting geen afwijzingsgrond is, dat onvoldoende rekening is gehouden met de bijzondere omstandigheden van zijn geval (ernstig zieke echtgenote en zorg voor kinderen), en dat een betrekkelijk gering bedrag aan (recente) verkeersboetes, zo dat al als een niet te goeder trouw gemaakte schuld kan gelden, niet genoeg is om hem de toegang tot de schuldsanering te ontzeggen.

Het hof is in 2.2.1–2.2.2 van het thans bestreden arrest, waarover in cassatie niet wordt geklaagd, van de volgende feiten uitgegaan.

[Verzoeker] is een gehuwde man van 43 jaar oud. Hij voert met zijn echtgenote een gezamenlijke huishouding. Het gezin telt twee kinderen in de leeftijd van respectievelijk elf en zes jaar. Bij [verzoeker] echtgenote is in 2005 baarmoederhalskanker vastgesteld, waarvoor zij is geopereerd. In de zomer van 2006 is bij haar opnieuw baarmoederhalskanker geconstateerd, waarvoor zij op korte termijn andermaal zou moeten worden geopereerd.

Van 1 april 1998 tot 1 juni 2005 heeft [verzoeker] een eenmanszaak gehad, een koeriersbedrijf, onder de naam ‘[A]’. Met ingang van 1 juni 2005 heeft [B] B.V. te [plaats] het bedrijf van [verzoeker] overgenomen. [Verzoeker] is tot 1 februari 2006 bij [A] blijven werken. Thans werkt [verzoeker] 32 uur per week in een kleine eenmanszaak en hij heeft daaruit inkomsten.

De totale schuldenlast van [verzoeker] bedroeg blijkens de verklaring ex art. 285 lid 1 onder e Fw op 3 april 2006 € 300.848,35, waaronder schulden aan het Centraal Justitieel Incasso Bureau (CJIB), de Belastingdienst, het UWV en de Stichting Bedrijfstakpensioenfonds.

[Verzoeker] heeft op 10 april 2006 een verzoekschrift tot toepassing van de schuldsaneringsregeling ingediend bij de rechtbank Amsterdam.1. De mondelinge behandeling van het verzoek vond plaats op 3 juli 2006. Bij die gelegenheid is aan [verzoeker] meegedeeld dat het dossier incompleet was en hij informatie over de schulden aan het CJIB, de Belastingdienst, het UWV en de Stichting Bedrijfstakpensioenfonds diende over te leggen.

De rechtbank heeft de behandeling van de zaak aangehouden tot de zitting van 26 juli 2006, om [verzoeker] in staat te stellen deze nadere informatie te verschaffen. [Verzoeker] is op die dag niet ter zitting verschenen, noch heeft hij de door de rechtbank verlangde informatie overgelegd. In haar beslissing van 27 juli 2006 heeft de rechtbank het verzoek afgewezen, omdat [verzoeker] niet had voldaan aan zijn informatieplicht.

Bij een op 2 augustus 2006 bij het gerechtshof te Amsterdam ingekomen verzoekschrift2. heeft [verzoeker] hoger beroep ingesteld tegen de beschikking3. van de rechtbank. [Verzoeker] klaagde er onder meer over dat geen rekening was gehouden met de omstandigheden die hem het bijwonen van de zitting (en het vragen van uitstel) beletten, namelijk een afspraak in het ziekenhuis van zijn echtgenote en de begrafenis van een naast familielid op 26 juli 2006.

In hoger beroep heeft [verzoeker] overzichten van zijn schulden aan het UWV, het CJIB en de Belastingdienst overgelegd. De mondelinge behandeling van het hoger beroep vond plaats op 15 september 2006.

Het hof wees op 6 oktober 2006 arrest. Het hof bekrachtigde de uitspraak van de rechtbank, en overwoog daartoe:

Bij verzoekschrift van 13 oktober 2006, diezelfde dag binnengekomen ter griffie van de Hoge Raad4., heeft [verzoeker] (tijdig)5. beroep in cassatie ingesteld tegen dit arrest.

Het middel klaagt over onvoldoende motivering van het oordeel dat [verzoeker] op grond van het ontbreken van goede trouw (art. 288 lid 2 onder b Fw) niet tot de schuldsanering kan worden toegelaten. Verder wordt erover geklaagd dat het niet voldoen aan de informatieplicht geen wettelijke weigeringsgrond is. Bij de beoordeling van het middel kan het volgende worden vooropgesteld.

Art. 288 lid 2 Fw geeft de rechter de bevoegdheid om de schuldsaneringsregeling buiten toepassing te laten wanneer de schuldenaar ten aanzien van het ontstaan of onbetaald blijven van de schulden niet te goeder trouw is (geweest). Met ‘goede trouw’ wordt gedoeld op een gedragsmaatstaf (zoals in art. 54 Fw), niet op goede trouw als bedoeld in art. 3:11 BW of de redelijkheid en billijkheid bedoeld in art. 6:2 en 6:248 BW. Bij de toepassing van art. 288 lid 2 Fw kan de rechter rekening houden met alle omstandigheden van het geval.7. Ook gedragingen van de schuldenaar in de niet (direct) financiële sfeer kunnen relevant zijn.8. Uit de parlementaire geschiedenis van art. 288 Fw blijkt dat verder onder meer van belang kunnen zijn ‘de aard en omvang van de vorderingen, het tijdstip waarop de schulden zijn ontstaan en/of onbetaald gelaten, het gedrag van de schuldenaar voor wat betreft zijn inspanningen de schulden te voldoen of acties zijnerzijds om verhaal door schuldeisers juist te frustreren.’9.

Uit de arresten van 12 mei 2000 (NJ 2000, 567 m.nt. PvS) en 26 januari 2001 (NJ 2001, 178) volgt dat wanneer het ontstaan van de schulden verwijtbaar is, en er in zoverre geen sprake van goede trouw is, een schuldenaar toch tot de schuldsanering kan worden toegelaten. Art. 288 lid 2 Fw bevat immers een facultatieve weigeringsgrond. Wanneer de (aspirant)saniet inmiddels de ontstane schulden zoveel mogelijk probeert af te lossen, kan er reden zijn om ondanks het ontbreken van goede trouw bij het ontstaan van de schulden toch de wettelijke schuldsanering toe te passen.10. De rechter kan bij de toepassing van art. 288 lid 2 onder b Fw rekening houden met alle omstandigheden van het geval. Met mijn ambtgenoten Strikwerda en Huydecoper meen ik dat hij daar ook rekening mee moet houden.11. Dat betekent ook weer niet dat de rechter op alle afzonderlijke feiten en stellingen in moet gaan. A-G Huydecoper geeft aan dat er in wezen niet meer geldt dan wat voor rechterlijke beslissingen in het algemeen geldt. Relevante en zeker essentiële stellingen verdienen een gemotiveerde beoordeling, maar als er weinig tot niets is aangevoerd kan de motivering beperkt blijven.12.

Het bestaan van de hierboven bedoelde mogelijkheid hangt samen met de ratio van de facultatieve weigeringsgrond van art. 288 Fw. Deze is niet bedoeld als ‘straf’ voor onverantwoordelijk (financieel) gedrag. Met deze bepaling wordt beoogd misbruik van de schuldsaneringsregeling te voorkomen, in die zin dat een debiteur tot de regeling wordt toegelaten bij wie er, gelet op zijn gedragingen in het verleden, ernstig aan getwijfeld kan worden dat hij zich aan zijn verplichtingen in het kader van de schuldsaneringsregeling zal kunnen houden.13. Het gaat om een op een prognose gerichte moraliteitstest, niet om een sanctie op een gebrek aan moraliteit.14.

Bij de toepassing van art. 288 lid 2 Fw is dus ook van belang of de schuldenaar na het ontstaan van de schulden iets heeft ondernomen waaruit blijkt dat hij of zij zoveel mogelijk aan de belangen van de schuldeisers tegemoet wil komen.

In de conclusie voor HR 17 december 2004, NJ 2005, 240 (onder 4.8–4.12) is al ingegaan op de plannen om de wettelijke regeling van de schuldsanering aan te passen, waaronder de voorstellen voor art. 288 Fw. Een wetsvoorstel dat met de reeds besproken voornemens correspondeert, is na aanvaarding (met amendementen) op 31 oktober 2006 door de Tweede Kamer, inmiddels in de Eerste Kamer aanhangig.15.

De facultatieve weigeringsgrond van art. 288 lid 2 onder b Fw wordt volgens dit wetsvoorstel omgezet in een imperatieve weigeringsgrond, in die zin dat een schuldenaar pas tot de schuldsaneringsregeling zal worden toegelaten indien aannemelijk is dat hij gedurende vijf jaar ten aanzien van het ontstaan van de schulden en van het onbetaald blijven ervan te goeder trouw is geweest. Is er sprake van een schuld die voortspruit uit een onherroepelijke veroordeling wegens een misdrijf, dan kan de schuldsanering niet worden uitgesproken. Het bij Tweede nota van wijziging d.d. 20 oktober 2006 ingevoegde nieuwe lid 3 behelst evenwel weer verzachtingen.16.

Het huidige art. 288 Fw bevat geen facultatieve of imperatieve weigeringsgrond voor het geval de schuldenaar onvoldoende informatie verschaft. In een arrest van 17 december 200417. heeft de Hoge Raad zelfs overwogen dat het van een onjuiste rechtsopvatting getuigt om het ontbreken van duidelijkheid (of voldoende gegevens) over de goede trouw ten aanzien van het ontstaan van de schulden voor rekening van de schuldenaar te laten komen, in die zin dat hij dan op grond van art. 288 lid 2 onder b niet voor schuldsanering in aanmerking komt. De Hoge Raad overwoog:

Lankhorst leidt hieruit af dat de afwijzing van een verzoek om schuldsanering moet zijn gebaseerd op een van de (uitputtend) in art. 288 Fw vermelde gronden. Het geven van onvoldoende informatie valt daar niet onder.18. Ik aarzel of uit het arrest noodzakelijk volgt dat schuldsanering écht alleen kan worden geweigerd op een der in art. 288 Fw vermelde gronden, en in voorkomend geval niet tevens op een aan het commune (proces-)recht te ontlenen grond. Het oordeel in NJ 2005, 240 kan immers ook inhouden dat de weigeringsgrond van art 288 lid 2 onder b Fw verkeerd is toegepast, in die zin dat weigering op dié grond slechts aan de orde is wanneer aannemelijk is dat de schuldenaar niet te goeder trouw is en niet wanneer onduidelijk is of deze al of niet te goeder trouw is. De eerste (Lankhorsts) interpretatie van het arrest — de wet somt de weigeringsgronden limitatief op — sluit echter het beste aan op het (huidige) stelsel van de wettelijke schuldsanering.19. Ter toelichting diene het volgende.

Artikel 287 Fw bevat een expliciete regeling voor het geval de schuldenaar niet de volgens art. 285 Fw vereiste gegevens heeft verschaft aan de rechter. In dat geval kan de rechtbank de schuldsaneringsregeling slechts voorlopig van toepassing verklaren, in welk geval de schuldenaar een termijn van maximaal 21 dagen wordt geboden om die informatie alsnog te verschaffen (art. 287 lid 2 Fw). In art. 287 lid 5 is bepaald dat de definitieve toepassing van de schuldsanering niet wordt uitgesproken als de schuldenaar de informatie niet binnen de door de rechtbank gestelde termijn verstrekt. Uit art. 350 lid 3 onder c Fw volgt ten slotte dat de (voorlopige) toepassing van de schuldsaneringsregeling kan worden beëindigd, indien de schuldenaar in gebreke blijft met het verschaffen van informatie en aldus zijn uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen niet naleeft. Uit deze bepalingen blijkt dus dat toelating tot de schuldsanering niet ‘ab initio’ afgewezen dient te worden als de schuldenaar onvoldoende informatie heeft verstrekt.

Volgens de voorstellen voor de nieuwe schuldsaneringsregeling die nu als gezegd bij de Eerste Kamer voorliggen zal de figuur van de voorlopige toelating tot de schuldsaneringsregeling worden geschrapt. Indien de belangen van de schuldenaar dit noodzakelijk maken (bijvoorbeeld acuut dreigende executiemaatregelen), kan de rechter in plaats daarvan om een voorlopige voorziening worden verzocht. In samenhang hiermee is ook een aanpassing van art. 287 Fw voorzien. Volgens het voorgestelde nieuwe art. 287 lid 2 Fw zal de schuldenaar ten hoogste een maand de tijd krijgen om de voor beoordeling van het verzoek noodzakelijke gegevens alsnog te verschaffen, indien de rechter constateert dat het verzoekschrift niet de volgens art. 285 lid 1 Fw vereiste informatie bevat. Volgens art. 287, lid 2, laatste volzin, zal de schuldenaar niet—ontvankelijk worden verklaard, indien hij ook na dat uitstel de benodigde informatie nog niet heeft verschaft. Volgens de MvT kan na completering van de gegevens een nieuw poging worden gedaan.20.

M.i. kan er in het huidige systeem van de wet bezwaarlijk (met anticipatie op w.v. 29942) van uitgegaan worden dat een ‘afwijzing’ wegens het niet nakomen van een ‘initiële’ informatieverplichting, uitgelegd zou moeten worden als een niet-ontvankelijkverklaring met een herkansingsmogelijkheid als in het stelsel van w.v. 29942 bedoeld. Daarbij moet bedacht worden dat het nieuwe stelsel de voorlopige toelating niet meer kent, maar het huidige wettelijk stelsel wel. De vrees dat een (aspirant-)saniet daarvan misbruik, althans een te gemakkelijk gebruik zou kunnen maken, laat zich in het huidige stelsel (wellicht nog beter dan in het stelsel als voorzien in w.v. 29942) ‘counteren’ doordat een voorlopige schuldsanering kan worden beëindigd indien de schuldenaar zich niet aan zijn verplichtingen houdt (art. 350 lid 3 onder c Fw).21.

Voorts moet nog bedacht worden dat in het nieuwe systeem, veel meer dan in het huidige, de gedachte is dat de schuldenaar moet aantonen dat hij aan de voorwaarden voor schuldsanering voldoet, in plaats van dat schuldsanering een recht is dat alleen in bijzondere gevallen aan een schuldenaar mag worden onthouden.22.

Dit alles leidt tot de slotsom dat het verschaffen van onvoldoende informatie niet als grond kan worden gehanteerd om een schuldenaar de toegang tot de schuldsaneringsregeling te ontzeggen, nu de huidige wet een dergelijke weigeringsgrond niet kent23..

Het verzoekschrift bevat onder 1–3 een inleiding op de klachten. De eigenlijke klachten worden onder 4 naar voor gebracht. Met de nummering van de onderdelen is kennelijk iets misgegaan; er zijn twee onderdelen genummerd als 4.2, terwijl de subonderdelen 4.1.1–4.1.2 volgen op het eerste onderdeel 4.2.

Het eerste onderdeel 4.2 komt op tegen het oordeel dat [verzoeker], nu de verkeersboetes niet te goeder trouw zijn ontstaan, als niet te goeder trouw tot de schuldsaneringsregeling had mogen worden toegelaten. Bij dat oordeel had het hof (kenbaar) een aantal omstandigheden moeten betrekken, zoals de ernstige gezondheidsproblemen van [verzoeker]' echtgenote en dat de verkeersboetes een (zeer) gering deel van de totale schuldenlast vormen. Het tweede onderdeel 4.2 klaagt erover dat het hof van een onjuiste rechtsopvatting is uitgegaan door het niet voldoen aan de wettelijke informatieplicht als een afwijzingsgrond te hanteren.

Voor de beoordeling van deze klachten is van belang dat het hof zijn oordeel dat [verzoeker] niet tot de schuldsanering kan worden toegelaten gebaseerd heeft op de combinatie van het ontbreken van goede trouw en van voldoende informatie. De formulering van rov. 2.3 (zie hiervoor onder 2.9) wijst daar m.i. op. Dit wordt echter niet geheel duidelijk: het is niet ondenkbaar dat het hof deze omstandigheden als afzonderlijke weigeringsgronden heeft gehanteerd, die elk voor zich al tot de conclusie voeren dat de toegang moet worden geweigerd.

Hoe dat ook zij, 's hofs oordeel kan hoe dan ook niet in stand blijven als de klacht van het tweede onderdeel 4.2 — dat ziet op de onvoldoende informatie als weigeringsgrond — slaagt. Kan het verschaffen van onvoldoende informatie immers niet aan [verzoeker] worden tegengeworpen, dan is die pijler waarop dat eindoordeel rustte weggeslagen, terwijl het oordeel dat wegens het ontbreken van goede trouw de toegang moet worden geweigerd (de andere pijler) onvoldoende is gemotiveerd.

Het enkele feit dat een deel van de schulden niet te goeder trouw is ontstaan, is immers niet voldoende om de toegang te weigeren tot de schuldsanering; het gaat om een facultatieve weigeringsgrond waarbij alle omstandigheden van het geval moeten worden betrokken. Die omstandigheden komen (reeds) anders te liggen als het verschaffen van onvoldoende informatie als weigeringsgrond wegvalt.

Op grond van het voorgaande (3.5 e.v.) zal het duidelijk zijn dat de klacht van het tweede onderdeel 4.2 dient te slagen: de wet kent deze weigeringsgrond inderdaad niet.

Onderdeel 4.1 klaagt erover dat het hof geen inzicht heeft gegeven welke feiten en omstandigheden het van belang heeft geacht, door in rov. 2.3 te verwijzen naar ‘de stukken en het verhandelde in hoger beroep’ en niet duidelijk te maken om welke stukken het gaat. Evenmin is volgens het onderdeel duidelijk of de uitspraak van de rechtbank wordt bekrachtigd omdat een deel van de schuld aan het CJIB niet te goeder trouw is ontstaan, of omdat het overzicht van de schuld aan de Stichting Bedrijfstakpensioenfonds niet is ontvangen, of een combinatie daarvan.

Voor zover dit onderdeel erover klaagt dat het hof heeft volstaan met een verwijzing naar de stukken en het verhandelde ter zitting, faalt het bij gebrek aan feitelijke grondslag. Het hof heeft immers op grond van ‘de stukken en het verhandelde’ geoordeeld dat [verzoeker] niet geheel aan zijn informatieplicht heeft voldaan én dat de schuld aan het CJIB (ten dele) niet te goeder trouw is ontstaan, en op die gronden het verzoek afgewezen. Het is duidelijk dat het hof zich op de stukken heeft gebaseerd.

Wél verdient opmerking dat de feiten thans in een ander daglicht zijn komen te staan. Dat de schuld aan het CJIB ten dele niet te goeder trouw zou zijn ontstaan, behoeft, als gezegd, niet aan toelating tot de schuldsanering in de weg te staan. De gebrekkige informatieverschaffing als mogelijke (deel)rechtvaardiging van dat oordeel is evenwel weggevallen.

In het geding na verwijzing zal een nieuwe afweging van alle relevante ‘resterende’ omstandigheden moeten worden gemaakt. In cassatie gaat het er uiteraard niet om een prognose of die afweging (heel) anders zál uitpakken, maar wel of die afweging (heel) anders kán uitpakken dan in het bestreden arrest.

Daarbij moet bedacht worden dat het in de onderhavige procedure tot nu toe vooral om de verschoonbaarheid van de onvoldoende informatieverschaffing is gegaan, en niet of nauwelijks over de gedragingen van [verzoeker] in verband met het ontstaan en onbetaald blijven van de schulden. Dat biedt de verwijzingsrechter de ruimte om deze aspecten van de zaak nader te onderzoeken.

In het geding na verwijzing zou de rechter betekenis kunnen hechten aan, onder meer, de familieomstandigheden van [verzoeker], alsmede de omstandigheid dat de CJIB-schuld maar in zeer geringe mate niet te goeder trouw lijkt te zijn ontstaan. Die laatste omstandigheid is door [verzoeker] — mede met een beroep op zijn werkzaamheden in de autokoeriersbranche — weliswaar pas in het cassatieverzoekschrift onderbouwd, maar [verzoeker] had daartoe ook niet eerder de kans, nu dit geen onderwerp was van debat24., en nu het hof hem hiermee pas in het bestreden arrest confronteerde25..

In het onderdeel wordt er overigens terecht over geklaagd dat het hof zijn gedachtegang onvoldoende inzichtelijk heeft gemaakt, door niet duidelijk aan te geven of het vonnis van de rechtbank nu wordt bekrachtigd omdat een deel van de schuld aan het CJIB niet te goeder trouw is ontstaan, of omdat het overzicht van de schuld aan de Stichting Bedrijfstakpensioenfonds niet is ontvangen, of een combinatie daarvan. In zoverre slaagt het dan ook.

Voor het overige heeft [verzoeker] geen belang bij de beoordeling van zijn klachten. Of het hof de overige door hem genoemde omstandigheden nu heeft miskend of niet, het is aan de verwijzingsrechter om die omstandigheden mee te wegen in zijn oordeel.

Mijn conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal