HR, 08-09-2000, nr. R98/155HR

In cassatie kan van de volgende feiten worden uitgegaan2:

Tussen partijen bestaat onenigheid omtrent de eigendom van de terreinen, plaatselijk bekend als de Plantage Malpais alias Gato. Van deze terreinen is in de openbare registers ten hypotheekkantore geen titel van aankomst bekend, maar in het plantageregister staan zij onder no. 173 (groot ca. 86 ha) ten name van de vrijgemaakte slaven van de weduwe [..]. Deze weduwe, [..], weduwe van dominee [..], is overleden op Curaçao en begraven op 9 augustus 1811. Bij testament van 13 januari 1808 heeft zij de plantage genaamd Malpais vermaakt aan haar vrijgegeven slaven. Hierbij zou het gaan om twaalf of dertien personen3.

In 1981 is [erflater D] (1886 - 1987) een procedure begonnen tegen [erflater A] (1898 - 1992) om afdracht te verkrijgen van de huurpenningen, welke [erflater A] had geïncasseerd bij huurders van kavels van deze terreinen. [Erflater D] stelde dat hij, als nakomeling van een van de vrijgelaten slaven van de weduwe [..], eigenaar van deze terreinen was en gerechtigd was tot de huurpenningen. In dit verband stelde hij dat hij [erflater A] na de dood van diens vader als zijn opzichter (“vito”) over het terrein heeft aangesteld. [Erflater A] heeft gesteld zelf eigenaar van de terreinen te zijn. Het Gerecht in Eerste Aanleg heeft de eigendomsvraag in het midden gelaten en bewijs opgedragen van de gestelde overeenkomst tot afdracht van huurpenningen. Het Gerecht heeft bij eindvonnis van 16 augustus 1982 de vordering van [erflater D] afgewezen4.

Na het overlijden van [erflater D] hebben [..] en de andere erfgenamen (in de gedingstukken: de erven [erflater D]) een vordering ingesteld tegen [erflater A]. Zij vorderden een verklaring voor recht dat de erven [erflater D] de enige en uitsluitende eigenaren zijn van de plantage Malpais. De erven [erflater D] baseerden hun aanspraken op de afstamming van wijlen [erflater D] van één van de vrijgemaakte slaven van de weduwe [..]. Bij vonnis van 24 oktober 1988 (nr. 552/87, prod. 7 CvA) heeft het Gerecht het door de erven [erflater D] te leveren bewijs van deze afstamming niet geleverd geacht en de vordering afgewezen. Tegen dit vonnis is geen hoger beroep ingesteld.

De onderhavige procedure is ingeleid bij verzoekschrift d.d. 19 augustus 1996 (nr. 1151/96) van [verweerder] c.s. (thans gerequestreerden in cassatie). Zij zijn de erfgenamen van één van de erven [erflater D]. De vordering was gericht tegen [eiser 1], [eiser 2] en Chato Properties N.V. (thans eisers tot cassatie onder 1, 2 en 11). [Verweerder] c.s. vorderden, onder meer, een verklaring voor recht dat zij, c.q. de erven [erflater D], mede-eigenaren zijn van de terreinen van de plantage tezamen met de overige nakomelingen van de vrijgemaakte slaven van de weduwe [..]: primair met uitsluiting en subsidiair met inbegrip van [eiser 1] en [eiser 2]. Ook [verweerder] c.s. baseerden hun eigendomsrecht op de beweerde afstamming van wijlen [erflater D] van één van de vrijgemaakte slaven, ditmaal gestaafd met méér (historisch-documentair) bewijsmateriaal dan in de procedure uit 1987/88.

De weduwe [erflater A] en de andere erfgenamen van [erflater A] (de huidige eisers tot cassatie onder 3-10) hebben zich - met verlof van het Gerecht - in het geding gevoegd aan de zijde van de gedaagden [eiser 1] en [eiser 2]. Gezamenlijk worden zij hierna aangeduid als: de erven [erflater A]. De erven [erflater A] en Chato Properties NV hebben in conventie verweer gevoerd. In reconventie hebben de erven [erflater A] een verklaring voor recht gevorderd, inhoudend dat zij eigenaren zijn van de terreinen van de plantage. Als grondslag voor deze reconventionele vordering hebben zij aangevoerd dat [erflater A], die zijn hele leven op de plantage heeft gewoond en zich als eigenaar van de terreinen van de plantage heeft gedragen, door verjaring de eigendom van de terreinen heeft verkregen en dat zij in diens rechten zijn getreden.

Na diverse processuele verwikkelingen5, heeft het Gerecht bij vonnis van 6 oktober 1997 [verweerder] c.s., in hun vorderingen in conventie niet-ontvankelijk verklaard. Aan deze beslissing legde het Gerecht ten grondslag dat [verweerder] c.s. in feite hetzelfde vorderen als waarover in de rechtsverhouding tussen hun rechtsvoorgangers, de erven [erflater D], en de rechtsvoorganger van gedaagden, [erflater A], reeds onherroepelijk is beslist in het genoemde vonnis van 24 oktober 1988. Het Gerecht beschouwde de vordering in reconventie als voorwaardelijk ingesteld, zodat het Gerecht daarover niet meer behoefde te beslissen.

[Verweerder] c.s. hebben hoger beroep ingesteld tegen de beslissing in conventie. De erven [erflater A] hebben daartegen verweer gevoerd en incidenteel hoger beroep ingesteld tegen de beslissing in reconventie. In hun grief hebben zij duidelijk gemaakt dat hun vordering in reconventie bedoeld was als onvoorwaardelijk. Het hof heeft dienovereenkomstig de vordering beschouwd als onvoorwaardelijk ingesteld (rov. 9.1).

Bij vonnis van 11 augustus 1998 (H 230/98) heeft het Gemeenschappelijk Hof van Justitie van de Nederlandse Antillen en Aruba, zowel op het principaal als het incidenteel hoger beroep, het vonnis van het Gerecht in Eerste Aanleg bekrachtigd. De beslissing op het principaal appèl (de eis in conventie) kan verder onbesproken blijven. Met betrekking tot de eis in reconventie, overwoog het hof dat de erven [erflater A] onvoldoende belang hebben bij de gevraagde verklaring voor recht, nu de tegen hen gerichte vordering in conventie is afgewezen (rov. 9.2). Daarbij nam het hof in aanmerking dat de gevraagde verklaring voor recht kan bijdragen tot maatschappelijke verwarring, omdat op desbetreffende terreinen ook anderen wonen die door de gevraagde verklaring, indien toegewezen, mogelijkerwijs op het verkeerde been worden gezet (rov. 9.3). Ten overvloede overwoog het hof dat de in reconventie gevraagde verklaring voor recht tóch niet had kunnen worden toegewezen, omdat de erven [erflater A] de vordering niet hebben ingesteld ten behoeve van de gemeenschap van eigenaren (rov. 9.4).

De erven [erflater A], tezamen met Chato Properties NV, hebben tijdig6 cassatieberoep ingesteld. Het cassatieberoep heeft uitsluitend betrekking op de beslissing in reconventie. [Verweerder] c.s. hebben geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben hun standpunt schriftelijk doen toelichten, met re- en dupliek.

Waar Chato Properties NV geen partij is in het geding in reconventie7, kan zij in haar cassatieberoep tegen de beslissing in reconventie niet worden ontvangen8. Voor wat betreft de overige eisers tot cassatie: de onderdelen 1 - 3 van het middel bevatten geen klacht. Onderdeel 4 behelst zes klachten, gericht tegen rov. 9.2 (subonderdeel 4.2), tegen rov. 9.3 (subonderdelen 4.3 en 4.4) en tegen de overweging ten overvloede, rov. 9.4, (subonderdelen 4.5 - 4.7).

Subonderdeel 4.2 keert zich tegen de beslissing dat de erven [erflater A] geen belang hebben bij de in reconventie gevraagde verklaring voor recht, gelet op de beslissing in conventie. Volgens het onderdeel miskent het hof allereerst dat de erven [erflater A] bij hun eis in reconventie belang behouden zolang de beslissing in conventie niet onherroepelijk is. Nu van de zijde van [verweerder] c.s. geen (incidenteel) cassatieberoep is ingesteld en de beslissing in conventie inmiddels onherroepelijk is geworden, komt de feitelijke grondslag aan deze klacht te ontvallen.

Daarnaast bevat dit subonderdeel de klacht dat (het hof miskent dat) de erven [erflater A] belang hebben bij de gevorderde verklaring voor recht, nu deze van verdergaande aard is dan hetgeen [verweerder] c.s. in conventie hadden gevorderd: de erven [erflater A] beriepen zich immers op eigendomsverkrijging door verkrijgende verjaring. In de s.t. (onder 3.1) wordt de klacht pregnanter geformuleerd: “die negatieve beslissing [lees: in conventie] zegt nog niets over het door [eiser] c.s. verlangde declaratoir hunnerzijds, als positieve beslissing”.

Deze klacht komt mij gegrond voor. De niet-ontvankelijkverklaring van de vordering in conventie betekent, in combinatie met het onherroepelijke vonnis van 24 oktober 1988, dat de eigendomspretentie van de erven [erflater D] niet is komen vaststaan en dat de erven [erflater D] de discussie in rechte over hun eigendomspretentie niet opnieuw kunnen voeren telkens wanneer zij de beschikking menen te hebben gekregen over nieuw bewijs van de afstamming. Het gewijsde houdt echter niet méér in dan de ontkenning van de eigendomspretentie van de erven [erflater D]. Zou de vordering in reconventie zich hebben beperkt tot het spiegelbeeld van de vordering in conventie9, dan zou de uitkomst van het geschil in conventie wellicht de gevolgtrekking hebben kunnen rechtvaardigen dat de vordering in reconventie overbodig is omdat in conventie reeds is vastgesteld wat de erven [erflater A] in reconventie hadden willen laten vaststellen. Een dergelijke situatie doet zich echter niet voor. De erven [erflater A] verlangen in reconventie niet slechts een ontkenning van de aanspraken van de erven [erflater D]: zij verlangen tevens dat de juistheid van hun eigen eigendomsaanspraken door de rechter wordt vastgesteld. Het belang dat zij daarbij hebben valt niet weg door het enkele feit dat de eigendomspretentie van de erven [erflater D] is afgewezen.

Gegrondbevinding van deze klacht leidt tot vernietiging van het bestreden vonnis, tenzij de bestreden beslissing standhoudt op een van de andere door het hof gebezigde gronden. Om die reden zullen ook de overige klachten worden besproken.

Subonderdeel 4.3 klaagt dat het hof in rov. 9.3 ten onrechte andere belangen dan die van de gedingvoerende partijen heeft betrokken in de beoordeling van de vraag of de erven [erflater A] belang hebben bij hun vordering. In het Nederlands-Antilliaanse recht ontbreekt een afzonderlijke regeling van de verklaring voor recht, zodat aansluiting kan worden gezocht bij het Nederlandse recht. Dit bepaalt in art. 3:302 BW-NL dat de rechter op vordering van een bij een rechtsverhouding onmiddellijk betrokken persoon een verklaring van recht uitspreekt omtrent die rechtsverhouding10. Daarnaast bepaalt art. 3:303 BW-NL dat zonder voldoende belang niemand een rechtsvordering toekomt. Bij de toetsing aan deze laatste norm wordt het belang van de eisende partij niet slechts afgewogen tegen het belang van de andere procespartij(en), maar kan ook rekening worden gehouden met de eisen van een behoorlijke procesvoering en het belang van de rechtspleging, waarop de rechter ambtshalve heeft te letten11. In zoverre mag een maatschappelijk belang in de afweging worden betrokken. De in het vorige subonderdeel besproken kwestie vormt hiervan een voorbeeld: indien een beslissing in conventie maakt dat een eiser in reconventie geen belang meer heeft bij zijn vordering, mag de rechter ambtshalve vaststellen dat de eis in reconventie geen behandeling meer behoeft bij gebrek aan belang.

Wat het hof hier gedaan heeft, is iets anders, namelijk uiting geven aan de vrees dat de erven [erflater A] de reconventionele verklaring voor recht, indien toegewezen, ook aan derden zullen willen voorhouden. De overweging van het hof moet worden gezien tegen de achtergrond van het pleidooi dat de erven [erflater A] in appèl hebben gehouden. Zo hebben zij gesproken over meer dan 250 woningen op de litigieuze terreinen en over onderhandelingen die de erven [erflater A] in verband met de verkaveling van de terreinen moeten voeren met de overheid, met particuliere bedrijven en met financiële instellingen (pleitnota blz. 10). Het hof, verwijzend naar “maatschappelijke overwegingen”, heeft blijkbaar voor ogen dat de erven [erflater A] aan de in reconventie gevraagde verklaring voor recht niet alleen jegens [verweerder] c.s., maar jegens allen een exclusief eigendomsrecht zullen willen ontlenen.

De klacht tegen deze beslissing komt mij gegrond voor. Door het vonnis van 24 oktober 1988 en de beslissing in conventie in het onderhavige geschil staat niet méér vast dan dat [verweerder] c.s. (de erven [erflater D]) niet met recht aanspraak op de eigendom maken. De erven [erflater A] hebben in dit geding gesteld dat de erven [erflater D] voortdurend bij derden twijfel zaaien over de juistheid van de eigendomspretentie van de erven [erflater A], zodat zij er belang bij hebben dat hun eigendomsrecht tegenover [verweerder] c.s. (de erven [erflater D]) positief wordt vastgesteld12. Met behulp van de in reconventie gevraagde verklaring voor recht, indien toegewezen, kunnen de erven [erflater A] ook tegenover derden de beweringen van de erven [erflater D] weerleggen. Dit lijkt mij een voldoende belang voor het verkrijgen van een verklaring voor recht. De vrees van het hof dat de belangen van derden-belangenhebbenden in de verdrukking komen lijkt mij niet terecht. Gezag van gewijsde heeft het vonnis slechts tussen de gedingvoerende partijen en hun eventuele rechtsopvolgers13. Daarnaast valt niet in te zien, waarom het gevaar dat de verklaring voor recht “een eigen leven kan gaan leiden” per se tot gevolg moet hebben dat de erven [erflater A] geen belang hebben bij het verkrijgen van een verklaring voor recht. Binnen de grenzen van het geschil staat het het hof immers vrij, de verklaring voor recht bij toewijzing zodanig te formuleren dat mogelijke misverstanden bij derden omtrent de reikwijdte van deze verklaring worden voorkómen.14

De slotsom van het voorgaande is dat ook rov. 9.3 de beslissing van het hof in reconventie niet kan dragen. Subonderdeel 4.4 bouwt voort op de voorgaande klacht. Nu deze gegrond bevonden is, behoeft subonderdeel 4.4 geen bespreking meer.

De subonderdelen 4.5 en 4.6 keren zich tegen rov. 9.4 (de overweging ten overvloede). Anders dan de erven [erflater D], baseren de erven [erflater A] hun eigendomspretentie in reconventie niet op hun afstamming van één van de vrijgemaakte slaven (al hebben zij wel van zulke afstamming gewag gemaakt15), maar op verkrijgende verjaring. De erven [erflater A] hebben gesteld dat zij eigenaar zijn omdat hun rechtsvoorganger, wijlen [erflater A], de grond gedurende meer dan 30 jaren te goeder trouw en ongestoord in zijn bezit heeft gehad16. [Erflater A] heeft het bezit door erfopvolging verkregen van zijn vader17; bij elkaar opgeteld heeft de familie [erflater A] naar haar zeggen meer dan 100 jaar het bezit te goeder trouw gehad. Vanuit die optiek was er voor de erven [erflater A] geen aanleiding de vordering in te stellen ten behoeve van enige gemeenschap van eigenaren waarvan zij, tezamen met andere afstammelingen van de vrijgemaakte slaven, deel zouden uitmaken18.

Het hof is van oordeel dat aan één van de vereisten voor verkrijgende verjaring, te weten: de eis van goede trouw, niet is voldaan. Art. 1982 BW-NA (= art. 2000 oud BW-NL) eist voor verkrijgende verjaring een bezit te goeder trouw. Volgens het hof kan geen sprake zijn van bezit te goeder trouw, omdat bekend was dat de plantage door de weduwe [..] is nagelaten aan de gezamenlijke vrijgemaakte slaven en de (rechtsvoorgangers van de) erven [erflater A] dit bovendien uit het plantageregister hebben kunnen opmaken. De erven [erflater A] zouden dus hoogstens mede-eigenaar kunnen zijn, maar hebben niet mogen menen dat zij met uitsluiting van anderen (waarbij het hof zal hebben gedacht aan de andere afstammelingen van de vrijgemaakte slaven) eigenaar van de terreinen zijn geworden.

De problematiek van de verkrijgende verjaring is in ander verband bij de Hoge Raad aan de orde geweest19. Voor verkrijging van eigendom van een onroerende zaak door verjaring is ingevolge art. 1982 lid 2 BW-NA vereist dat de verkrijger gedurende dertig jaar bezitter te goeder trouw is geweest. Met dit laatste wordt tot uitdrukking gebracht dat de bezitter zich als eigenaar beschouwt en zich ook redelijkerwijs als zodanig mag beschouwen (NJ 99, 301, rov. 3.5). In de bewoordingen van art. 588 oud BW-NL is een bezit te kwader trouw, wanneer de bezitter kennis draagt dat de zaak, welke hij bezit, aan hem niet in eigendom toebehoort. De goede trouw van de bezitter wordt voorondersteld; hij die kwade trouw beweert moet deze bewijzen (art. 1984 BW-NA (= art. 2002 oud BW-NL); zie ook art. 589/590 oud BW-NL). De erven [erflater A] hebben in feitelijke aanleg aangevoerd dat de vrijgemaakte slaven en hun nakomelingen reeds lang geleden zijn vertrokken van de plantage20, dat [erflater A] zich gedurende meer dan 30 jaren als heer en meester over de terreinen heeft gedragen (hetgeen o.m. blijkt uit het innen van huurpenningen) en dat niemand ooit eigendomsaanspraken tegen de familie [erflater A] heeft doen gelden, behalve dan [erflater D] en zijn erfgenamen. Het bezit van [erflater A] is in hun visie te goeder trouw geweest.

Of een bezit te goeder of te kwader trouw is, wordt voor de verjaring bepaald door het ogenblik waarop het bezit is aangevangen: zie art. 1985 BW-NA (= art. 2003 (oud) BW-NL)21. Uit de stellingen van de erven [erflater A]22 valt af te leiden dat in hun zienswijze het bezit van [erflater A] is aangevangen door erfopvolging na het overlijden van diens vader, [..], op 29 maart 1953. Op een bijzondere titel van aankomst is geen beroep gedaan, zodat onderzocht moet worden wat [erflater A] van zijn vader verkreeg: was vader [..] slechts houder voor een ander, dan heeft [erflater A] door vererving slechts het houderschap van de grond verkregen en niet het bezit (vgl. art. 1978 BW-NA = art. 1996 oud BW-NL). Volgens de erven was grootvader [..] zelf ook bezitter; over de wijze waarop de grootvader in het bezit van de grond zou zijn gekomen, hebben de erven [erflater A] zich bij gebrek aan wetenschap niet uitgelaten; zij hebben slechts gesteld dat de grootvader in of omstreeks 1926 op de grond een huis heeft gebouwd. Wordt vastgesteld dat [erflater A] het bezit (dus meer dan alleen houderschap) verkregen heeft, dan kan zonodig beroep worden gedaan op het wettelijk vermoeden dat het bezit te goeder trouw is geweest zolang kwade trouw niet is aangetoond. Onroerend goed is per definitie van iemand. Anders dan het hof kennelijk meent, staat deze regel m.i. niet bij voorbaat in de weg aan een verkrijging te goeder trouw door [erflater A] of diens vader. Begrijp ik het betoog van de erven [erflater A] goed, dan heeft dit de strekking dat van oudsher alleen de familie [erflater A] op de grond is blijven wonen, terwijl de andere vrijgemaakte slaven van de weduwe [..] stilzwijgend hiermee hebben ingestemd. Er kán sprake zijn geweest van een (stilzwijgende) boedelscheiding. Het feit dat algemeen bekend is dat de plantage door de weduwe [..] is nagelaten aan haar vrijgemaakte slaven en dat de grond in het plantageregister nog steeds ten name van de vrijgemaakte slaven staat behoeft m.i. aan bezitsverkrijging te goeder trouw niet in de weg te staan. Noch de erfstelling door de weduwe [..] noch de tenaamstelling in het plantageregister sluiten uit dat de grond nadien in andere handen is gekomen; een boedelscheiding bijv. behoeft niet in het plantageregister te zijn ingeschreven. Zelfs indien wordt aangenomen dat de eerste [..], die zich ging gedragen als ware hij eigenaar, niet te goeder trouw was op het ogenblik waarop het bezit een aanvang nam, geldt dat de Hoge Raad in NJ 1999, 301, rov. 3.4, overwoog dat niet is uitgesloten dat een bezitter, die op het tijdstip waarop hij het bezit verkreeg niet te goeder trouw was, op een later tijdstip ten aanzien van dat bezit alsnog te goeder trouw wordt met als gevolg dat vanaf dit laatste tijdstip de gevolgen gelden die de wet aan het bezit te goeder trouw verbindt. In het licht hiervan, mocht het hof m.i. niet zonder meer aannemen dat het bezit van [erflater A] niet te goeder trouw kan zijn geweest.

De slotsom is dat ook deze grond ten overvloede niet toereikend is om de bestreden beslissing in reconventie te dragen. Subonderdeel 4.7, dat voortbouwt op subonderdeel 4.6, behoeft derhalve geen bespreking meer.

De conclusie strekt tot niet-ontvankelijkverklaring van Chato Properties NV in haar cassatieberoep en voor het overige: tot vernietiging van het bestreden vonnis, voor zover gewezen in reconventie in de zaak H 230/98, en tot verwijzing naar de zaak naar het Gemeenschappelijk Hof van Justitie van de Nederlandse Antillen en Aruba ter verdere afdoening.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Blijkens de s.t. aan de zijde van [eiser] c.s. (sub 1.3), is genoemde [eiser 2] tijdens het geding in cassatie overleden. Zijn echtgenote en kinderen hebben zijn processuele positie in het geding overgenomen.