HR, 03-09-2004, nr. C03/018HR

De procedure tot verkrijging van een verblijfsvergunning asiel is geregeld in afdeling 5 van hoofdstuk 3 van het Vreemdelingenbesluit 2000 (Vb). Voor de 48-uursprocedure, ook wel aangeduid met AC-procedure1., zijn in deze afdeling enkele uitzonderingen opgenomen (zie bijv. art. 3.112 sub b). De procedure is verder uitgewerkt in de Vreemdelingencirculaire 2000 (Vc) en de latere aanvullingen daarop2..

Het chronologische verloop van de 48-uursprocedure is in grote lijnen als volgt4..

Een vreemdeling die een asielaanvraag wil indienen, meldt zich bij de vreemdelingendienst5.. De vreemdelingendienst verwijst hem, indien het een eerste asielaanvraag betreft, naar het AC Rijsbergen of het AC Zevenaar6.. Na aankomst op het aanmeldcentrum maakt de vreemdelingendienst aldaar een afspraak voor de asielzoeker en verwijst hem naar een tijdelijke noodvoorziening (C3/12-2 Vc).

Feitelijke opname in - en daarmee de start van - de asielprocedure vindt alleen plaats na afspraak. De 48-uursprocedure vangt aan op het moment dat de vreemdelingendienst begint met het eerste onderzoek (C3/12-1.3 Vc)7..

Voordat de asielaanvraag wordt ingediend wordt een aantal handelingen verricht zoals het vervaardigen van fotokopieën van aangetroffen bescheiden (paspoort, reisbiljetten etc.), het laten ondertekenen van een antecedentenverklaring en fouilleren (C3/12-2.3 Vc).

Na indiening van de aanvraag moet de asielzoeker zich beschikbaar houden op een daartoe aangewezen plaats, in de meeste gevallen het aanmeldcentrum (C3/12-2.5 Vc). Deze beschikbaarheidsverplichting is verder uitgewerkt in hoofdstuk A5/3 Vc en vindt zijn grondslag in art. 55 lid 1 Vw.

Het eerste gehoor vindt plaats in het AC en richt zich op vaststelling van de identiteit, nationaliteit en de reisroute van de asielzoeker (C3/12-1.3 en C3/12-2.4 Vc). De (rechts)bijstand verlener is bevoegd het gehoor als waarnemer bij te wonen, doch (de aanvang van) het gehoor mag daardoor niet worden opgehouden. De medewerker die dit eerste gehoor heeft afgenomen, maakt daarvan een verslag.

De asielaanvraag en het eerste gehoor worden gerekend tot de eerste fase. Aan het eind van die fase wordt bekeken welke zaken zich lenen voor nader horen in het AC, de zogenoemde 'procesbeslissing'. Bij de procesbeslissing is van doorslaggevend belang het antwoord op de vraag of zorgvuldig onderzoek binnen 48 uur mogelijk is. Er vindt op dat moment nog geen toetsing aan inhoudelijke criteria plaats8.. Indien de procesbeslissing inhoudt dat wordt onderzocht of verdere behandeling in het AC dient plaats te vinden, wordt dit door de IND9. meegedeeld bij de rechtsbijstand. De rechtsbijstandverlener kan de asielzoeker voorbereiden op een eventueel 'nader gehoor'. De asielzoeker heeft 2 procesuren de tijd om met de rechtshulpverlener het verslag van het eerste gehoor en overige onderzoeksresultaten uit de eerste fase na te bespreken, eventueel schriftelijk daarop te reageren en zich voor te bereiden op het nader gehoor. Op grond van deze bespreking wordt de rechtsbijstand(verlener) in de gelegenheid gesteld in essentie de asielmotieven weer te geven en uiteen te zetten waarom de zaak zich niet leent voor de 48-uursprocedure of het verzoek wellicht inwilligbaar is (C3/12-2.6 Vc).

Zaken die niet naar de tweede fase van het AC-traject gaan, worden verder behandeld in het opvang- en onderzoekscentrum (hierna ook: OC).

Wanneer een asielaanvraag mogelijk in aanmerking komt voor afhandeling binnen de 48-uursprocedure, wordt het nader gehoor in het aanmeldcentrum afgenomen. Dit richt zich voornamelijk op de beweegredenen voor het vertrek uit het land van herkomst en - indien daartoe aanleiding bestaat - de uitkomsten van het onderzoek naar de identiteit, nationaliteit en reisroute van de asielzoeker, alsmede de eventuele schriftelijke reactie daarop. De medewerker van de IND die het gehoor heeft afgenomen, maakt daarvan een verslag dat aan de asielzoeker en de rechtsbijstandverlener wordt uitgereikt (C3/12-1.4 en C3/12-2.7 Vc).

Indien de IND ook na het nader gehoor voornemens is de asielaanvraag in de 48-uursprocedure af te wijzen, wordt dit voornemen schriftelijk aan de vreemdeling meegedeeld (de 'voornemenprocedure'). De voornemenprocedure wordt genoemd in art. 3.117 lid 1 Vb en is nader uitgewerkt in C3/12-2.9 Vc.

Aan de hand van deze schets van de 48-uursprocedure kunnen vijf momenten worden aangewezen die deze procedure markeren. Dat zijn achtereenvolgens de indiening van de asielaanvraag, de aanvang van de 48-uursprocedure en het van kracht worden van de vrijheidsbeperkende maatregelen, de procesbeslissing, het moment waarop de IND zijn voornemen het verzoek af te wijzen kenbaar maakt en het moment waarop de uiteindelijke (afwijzende) beschikking wordt gegeven.

Zoals hiervoor geschetst, wordt aan het einde van de eerste fase van de procedure in het aanmeldcentrum beoordeeld welke zaken zich lenen voor het nader horen in het aanmeldcentrum (de procesbeslissing).

Feiten10. en procesverloop

In 1994 heeft verzoeker tot cassatie, de Staat, de 24-uursprocedure in de aanmeldcentra voor asielzoekers ingevoerd. Het doel daarvan was om aan de hand van het eerste en nader gehoor asielaanvragen, die totaal kansloos en ongegrond werden beoordeeld binnen de AC-procedure, binnen 24 uur af te ronden.

De Staat heeft in januari 1999 met de Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) afspraken gemaakt over het verlengen van de 24-uursprocedure naar een 48-uursprocedure.

De oprichters van verweerster in cassatie sub 111., de VAJN, hebben de NOvA in december 199812. bericht zich te distantiëren van de opstelling van de NOvA in het onder 2.2. genoemde overleg en zich niet aan bedoelde afspraken gebonden te achten. Voorts hebben zij de Staat daarvan op de hoogte gesteld en hem verzocht de 48-uursprocedure niet in te voeren.

Het TBV 1999/21 van 24 september 1999 betreft de algemene invoering van de 48-uurs procedure voor de periode 1 oktober 1999 tot en met 30 september 2001. Blijkens dat TBV is het doel van de aanmeldcentrumprocedure een indeling te maken van zaken in de volgende categorieën:

De uren van 22.00 uur tot 08.00 uur worden niet tot de proceduretijd van 48 uur gerekend. Voor het AC Zevenaar en AC Rijsbergen geldt een maximale wachttijd van vier uur, waarna de 48-uurs termijn automatisch aanvangt, en voor het AC Schiphol bedraagt de wachttijd in beginsel maximaal 6 uur. Voor het AC Schiphol geldt dat de 48-uurs procedure aanvangt op het moment dat de asielzoeker van de luchthaven wordt overgebracht naar het AC en daar is aangekomen.

Bij inleidende dagvaarding van 25 oktober 1999 heeft de VAJN de Staat in kort geding gedagvaard voor de President van de arrondissementsrechtbank te 's-Gravenhage en daarbij gevorderd de Staat te verbieden:

primair:

de AC-procedure van 24 uur naar 48 uur en nog langer te verlengen onder verbeurte van een dwangsom van ƒ 100.000,-- voor elke 24 uur die gedaagde nalaat aan deze veroordeling te voldoen, zolang geen grondslag in de wet is te vinden voor een AC-procedure die niet in strijd is met internationale regelingen en zolang geen overeenstemming is bereikt met de asielrechtshulpverleners, die de concrete rechtshulpverlening binnen de AC's hebben te bieden, inmiddels verenigd in en voorzover (brood-)nodig vertegenwoordigd door de VAJN;

subsidiair:

binnen de AC-procedure te beslissen op asielaanvragen indien in het voorliggende geval op grond van objectieve gegevens niet zonder (nader) onderzoek met zekerheid kan worden vastgesteld dat geen grond voor toelating aanwezig is; een en ander totdat in de bodemprocedure, waarin een verklaring voor recht wordt gevraagd dat de Wet Ongedocumenteerden en de AC-procedure strijdig zijn met internationaal recht, tot in laatste instantie zal zijn beslist;

meer subs.:

zolang geen introductie van het invoeren van een geïntensiveerd overleg op de werkvloer, geen overleg op landelijk niveau over de verschillende aspecten van het AC-criterium, evaluatie van de 48-uurs procedure op de AC's Zevenaar en Rijsbergen, overleg over het uitgangspunt dat in beginsel geen uitstel wordt gevraagd, overleg over het al dan niet gebruik van formats en maximale duur van de zgn. 1e fase en het zgn. nader gehoor heeft plaats gehad.

Bij incidentele conclusie tot voeging of tussenkomst heeft verweerder in cassatie sub 2, het NJCM, verzocht te worden toegelaten als gevoegde (tussenkomende) partij. Door de andere partijen is daartegen geen bezwaar gemaakt, waarna het NJCM in de procedure is gevoegd aan de zijde van de VAJN.

De Staat heeft verweer gevoerd en daarbij geconcludeerd tot niet-ontvankelijkverklaring van de VAJN in haar vorderingen, aangezien de door de VAJN aan de orde gestelde materie van vreemdelingenrechtelijke aard is en bij uitsluiting aan de bestuursrechter is opgedragen.

De president van de rechtbank heeft de VAJN en het NJCM bij vonnis in kort geding van 15 december 1999 niet ontvankelijk verklaard in hun vorderingen.

De VAJN en het NJCM zijn van dit vonnis in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof te 's-Gravenhage onder aanvoering van vier grieven.

Na pleidooi op 1 juli 2002 heeft het hof op 31 oktober 2002 bij eindarrest het vonnis van de president van de rechtbank vernietigd en opnieuw rechtdoende de Staat bevolen om binnen 30 dagen na de betekening van het arrest de verlenging van de AC-procedure op de land-AC's van 24 uur naar 48 uur ongedaan te maken13..

De Staat heeft tijdig14. cassatie ingesteld tegen de arresten van het hof van 28 maart 2002 en 31 oktober 2002. De VAJN is verschenen en heeft voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep ingesteld tegen het arrest van 28 maart 2002. Tegen het NJCM is verstek verleend15..

Bespreking van het principaal en het voorwaardelijk incidenteel cassatiemiddel

De eerste twee onderdelen van het principale middel en het voorwaardelijk incidentele cassatiemiddel handelen over dezelfde problematiek en liggen in elkaars verlengde. Ik behandel beide middelen daarom tezamen.

Ik stel vast dat hierin niet wordt opgekomen tegen de inhoudelijke beoordeling van de vorderingen van de VAJN en het NJCM in het eindarrest van het hof van 31 oktober 200216..

Het eerste en tweede onderdeel van het principale middel en het incidentele middel zijn gericht tegen de rechtsoverwegingen 3.2 en 3.3 van het tussenarrest, waarin het hof als volgt heeft geoordeeld:

Volgens het eerste onderdeel van het principale cassatiemiddel geeft het oordeel van het hof in rechtsoverweging 3.2 in twee opzichten blijk van een onjuiste rechtsopvatting.

Het onderdeel betoogt dat er slechts ruimte is voor de burgerlijke rechter om aanvullende rechtsbescherming te bieden indien een algemeen verbindend voorschrift directe werking heeft. Wanneer een algemeen verbindend voorschrift indirecte werking heeft, zoals de 48-uursprocedure, en dus werkt via een beschikking of een (feitelijke) handeling die met een beschikking wordt gelijkgesteld en waartegen een bestuursrechtelijke rechtsgang mogelijk is, is - aldus het middel - voor de burgerlijke rechter geen taak weggelegd. Als een individuele asielzoeker zelf geen mogelijkheden heeft om bij de burgerlijke rechter te klagen, dan heeft een vereniging die over hetzelfde belang procedeert die mogelijkheid ook niet. Het slot van rechtsoverweging 3.2 is dan ook onjuist, aldus de tweede klacht van het onderdeel.

Het tweede onderdeel van het principale cassatiemiddel betoogt dat wanneer een asielzoeker in het kader van de asielprocedure in een land-AC verblijft, dat geschiedt op basis van een aanwijzing op grond van art. 55 Vw, tegen welke aanwijzing wel beroep bij de bestuursrechter openstaat en dat het hof miskent dat art. 72 lid 3 Vw ook van toepassing is op de aanwijzing van art. 55 Vw.

Het voorwaardelijk incidenteel cassatiemiddel klaagt erover dat het hof in de rechtsoverwegingen 3.2 en 3.3 van het tussenarrest heeft miskend dat de VAJN (ook) uitdrukkelijk een (direct) eigen belang aan haar vorderingen ten grondslag heeft gelegd en reeds om die redenen in haar vorderingen ontvankelijk dient te worden verklaard. Voorzover het hof zich wel rekenschap heeft gegeven van dat eigen belang, maar dat eigen belang niet relevant heeft geoordeeld voor beantwoording van de vraag naar de ontvankelijkheid, is dat oordeel zonder nadere motivering onbegrijpelijk.

Vooropgesteld moet worden dat niet wordt opgekomen tegen het oordeel van het hof in rechtsoverweging 3.1 van het tussenarrest dat het geschil dient te worden beslist op basis van de op 1 april 2000 in werking getreden Vreemdelingenwet 2000.

Evenmin staat in cassatie ter discussie dat deze wet een wettelijke basis voor de 48-uursprocedure biedt en dat mitsdien de eerste pijler aan de vorderingen van de VAJN en NJCM is komen te ontvallen (tweede volzin rov. 3.2 tussenarrest).

Sinds het arrest van de Hoge Raad van 31 december 1915, NJ 1916, 407 (Guldemond/Noordwijkerhout)17. is de burgerlijke rechter steeds bevoegd kennis te nemen van een geschil tegen de overheid wanneer de vordering is gebaseerd op onrechtmatige daad18.. Niet beslissend is de aard van het geschil, maar de grondslag van de vordering die is ingesteld.

Of de eiser die stelt dat handelen van de overheid als een onrechtmatige daad moet worden aangemerkt, vervolgens bij de burgerlijke rechter ontvankelijk is in zijn vordering, moet worden beoordeeld aan de hand van het criterium of tegen het bestuursbesluit dan wel het feitelijk handelen dat met een bestuursbesluit gelijk kan worden gesteld19., voor de eiser een met voldoende waarborgen omklede administratieve rechtsgang heeft opengestaan20.. Wanneer dat zo is, is voor toetsing door de burgerlijke rechter geen plaats en dient de burgerlijke rechter zo deze rechtsgang niet is gebruikt, in geval de geldigheid van het besluit in het voor hem gevoerde geding in geschil is, in beginsel ervan uit te gaan dat het bestuursbesluit zowel wat haar wijze van tot stand komen als wat haar inhoud betreft in overeenstemming is met de desbetreffende wettelijke voorschriften en algemene rechtsbeginselen21.. In dit verband wordt ook wel gesproken van de 'leer van de formele rechtskracht'.

Zoals het hof in rechtsoverweging 3.2 van het tussenarrest terecht vooropstelt, staat bij de bestuursrechter geen rechtsgang open waarbij algemeen verbindende voorschriften kunnen worden aangevochten. Art. 8:2 Awb bepaalt immers dat geen beroep kan worden ingesteld tegen een besluit, inhoudende een algemeen verbindend voorschrift of een beleidsregel22.. Deze lacune in de rechtsbescherming is door de Hoge Raad in een aantal arresten opgevuld23.. Daarin heeft de Hoge Raad beslist dat de burgerlijke rechter, bij gebreke van een administratiefrechtelijke procedure, bevoegd is te oordelen over de rechtmatigheid van algemeen verbindende voorschriften.

Het systeem is aldus dat een eiser, die aan zijn vordering bij de burgerlijke rechter ten grondslag legt dat een algemeen verbindend voorschrift onrechtmatig is, in beginsel ontvankelijk is in zijn vordering. De burgerlijke rechter zal hem echter niet-ontvankelijk verklaren indien de (on)verbindendheid van het algemeen verbindend voorschrift ten aanzien van een individuele belanghebbende ook getoetst kan worden in een met voldoende waarborgen omgeven administratiefrechtelijke procedure24..

De Hoge Raad heeft in zijn arrest van 11 oktober 1996, NJ 1997, 165 m.nt. MS (Leenders/Ubbergen)25. een uitzondering op deze regel aanvaard.

In dat arrest overwoog de Hoge Raad dat zolang de beslechting van een geschil omtrent de (on)verbindendheid van een algemeen verbindend voorschrift niet aan de bestuursrechter is opgedragen, de eisen van een doeltreffende rechtsbescherming tegen de overheid meebrengen dat de burger dit geschil kan voorleggen aan de burgerlijke rechter26.. Hieraan staat de mogelijkheid van indirecte toetsing bij beroep tegen een uitvoeringsbeschikking of wanneer strafvervolging wordt ingesteld, niet in de weg27.. De Hoge Raad heeft dienaangaande overwogen:

Uit de motivering van de Hoge Raad blijkt dat de regel dat de burgerlijke rechter de onrechtmatigheid van een algemeen verbindend voorschrift mag toetsen, zelfs wanneer het algemeen verbindend voorschrift indirect door de bestuursrechter kan worden getoetst, niet onverkort toepasbaar is. De regel was in het geval van Leenders toepasbaar omdat die zich zware dwangmiddelen moest laten welgevallen, alvorens hij bij de bestuursrechter de onverbindendheid van het algemeen verbindend voorschrift zou kunnen inroepen.

Ik meen dat de eisen van een doeltreffende rechtsbescherming in de onderhavige zaak niet tot het maken van een soortgelijke uitzondering op de formele rechtskracht aanleiding geven.

Door toepassing van de 48-uursprocedure wordt de asielzoeker niet onmiddellijk in zijn rechtspositie getroffen29.. Net zoals de zogeheten 'procesbeslissing' na het eerste gehoor geen rechtsgevolgen voor de asielzoeker met zich brengt30., brengt ook de eerste beslissing om hem de 48-uursprocedure te laten doorlopen geen rechtsgevolgen mee. Dat betekent dat de asielzoeker zich niet, zoals Leenders, ernstige maatregelen moet laten welgevallen alvorens hij in een administratiefrechtelijke procedure de onverbindendheid van de 48-uursprocedure ter discussie kan stellen.

Wel wordt de asielzoeker in zijn rechten geraakt wanneer hij te maken krijgt met de vrijheidsbeperkende maatregelen en wanneer hij de afwijzende beschikking op zijn asielaanvraag krijgt uitgereikt. Er moet dan ook beoordeeld worden of op die momenten een met voldoende waarborgen omklede administratieve rechtsgang voor de asielzoeker open staat. Indien dat niet zo is, zal de burgerlijke rechter hem in zijn vordering die is gebaseerd op onrechtmatige daad, ontvankelijk moeten verklaren.

De VAJN en het NJCM betogen31. dat de 'vrijheidsbeperkende' maatregelen waarmee de asielzoeker tijdens de 48-uursprocedure wordt geconfronteerd, in werkelijkheid op 'vrijheidsbeneming' neerkomen en daarmee een wettelijke grondslag ontberen.

De kern van dit betoog van de VAJN en het NJCM is ook aan de orde gesteld in een procedure van een individuele asielzoeker bij de bestuursrechter te Den Haag35..

Naar het oordeel van deze rechter biedt art. 55 Vw een wettelijke basis voor de aanwijzing dat een vreemdeling zich beschikbaar moet houden in verband met het onderzoek naar de inwilligbaarheid van de aanvraag om een verblijfsvergunning en is het verblijf in een land-AC op zichzelf niet als vrijheidsbeneming aan te merken.

Weliswaar staat tegen het oordeel van de bestuursrechter in deze geen hoger beroep open36., maar dat betekent niet dat geen sprake is van een met voldoende waarborgen omgeven administratiefrechtelijke procedure. Art. 6 EVRM vereist immers niet dat ter controle van een rechterlijke uitspraak in alle gevallen hoger beroep openstaat37.. Overigens wordt dit in cassatie ook niet betwist.

Uit het vorenstaande vloeit voort dat voor de individuele asielzoeker een met voldoende waarborgen omgeven administratiefrechtelijke procedure ter beschikking staat, en dat hij derhalve bij de burgerlijke rechter in zijn vordering niet-ontvankelijk is38..

Resteert de vraag of de VAJN als vereniging ontvankelijk is.

Ik onderscheid hier twee gevallen, die samenhangen met de interpretatie van de rechtsoverwegingen 3.2 en 3.3 in het tussenarrest van het hof.

Heeft het hof in rechtsoverweging 3.2 de ontvankelijkheid van de VAJN en het NJCM beoordeeld

Voor de eerste interpretatie pleit de beperkte lezing die het hof geeft aan de vordering van de VAJN en het NJCM in de rechtsoverwegingen 3.2, 3.3 (met name in de eerste zin) en rechtsoverweging 4.1 van het tussenarrest. Het lijkt er op dat het hof blijkens die rechtsoverwegingen de ontvankelijkheid slechts heeft beoordeeld op basis van de gestelde onrechtmatige detentie.

In dat geval treedt de VAJN in de onderhavige zaak op voor de belangen van de asielzoekers - in cassatie staat niet ter discussie dat de VAJN bevoegd is in rechte voor hen op te komen - en dient zij niet-ontvankelijk worden verklaard.

In zijn arrest van 3 april 1987, NJ 1987, 744 m.nt. WHH (Iusta Causa)39. heeft de Hoge Raad geoordeeld dat indien een bepaalde rechtsgang (bij de burgerlijke rechter) niet openstaat voor de leden van de belangenvereniging, de belangenvereniging evenmin ontvankelijk is40..

Voor de tweede lezing kan worden gewezen op de derde alinea van rechtsoverweging 2.1 van het tussenarrest waarin het hof het volgende heeft overwogen:

Ik houd het ervoor dat het hof, mede gelet op het feit dat het in zijn eindarrest alle bezwaren die de VAJN en het NJCM tegen de 48-uursprocedure hebben aangevoerd, bespreekt, waaronder de stelling dat tijdens de 48-uursprocedure geen adequate rechtshulp kan worden geboden (rov. 5.5), de ontvankelijkheid van de VAJN en het NJCM mede op die stelling heeft gebaseerd, de tweede lezing dus.

Of de VAJN en het NJCM dan daadwerkelijk ontvankelijk zijn in hun vorderingen bij de burgerlijke rechter, hangt vervolgens weer samen met het antwoord op de vraag of voor een individuele asielrecht hulpverlener een met voldoende waarborgen omgeven rechtsgang bij de bestuursrechter openstaat.

Lange tijd heeft onzekerheid bestaan over de vraag of anderen dan de vreemdeling zelf bij de bestuursrechter rechtsmiddelen zouden kunnen instellen. In de literatuur werd over het algemeen aangenomen dat dat niet het geval is, gelet op de formulering van art. 70 lid 1 Vw die een beperking van de kring van beroepsgerechtigden zou suggereren. Bovendien was de vreemdelingenrechtspraak onder de oude vreemdelingenwet zeer terughoudend waar het ging om het erkennen van (rechts)personen als belanghebbende. Over het algemeen werd alleen de vreemdeling zelf als belanghebbende beschouwd en werden zelfs de partner of kinderen van de vreemdeling niet als belanghebbende aangemerkt. Men nam derhalve aan dat ook de vreemdelingenwet 2000 wat betreft het begrip "belanghebbende" afweek van art. 1:2 Awb.

Aangezien een voorwaarde voor succes bij het instellen van bezwaar of (administratie) beroep is dat degene die het instelt kan worden aangemerkt als belanghebbende (hoofdstuk 6-8 Awb), werd eveneens aangenomen dat, zoals gezegd, de mogelijkheid voor anderen dan de vreemdeling zelf om beroep in te stellen, niet bestond41..

De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State heeft in zijn uitspraak van 8 oktober 2003, JV 2003, 510 m.nt. BKO42. als volgt beslist:

Het derde onderdeel van het principaal cassatiemiddel behoeft bij deze stand van zaken geen bespreking.

Overigens zijn partijen het er terecht over eens dat het hof in zijn eindarrest van 31 oktober 2002 ten onrechte zijn beslissing in het tussenarrest omtrent de ontvankelijkheid als een bindende eindbeslissing heeft aangemerkt.

Ik kom derhalve tot de slotsom dat de eerste twee onderdelen van het principaal cassatiemiddel terecht zijn voorgesteld en dat het voorwaardelijk incidenteel cassatiemiddel faalt.

Conclusie in het principaal en in het voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep

in het principaal cassatieberoep: tot vernietiging van de arresten van het gerechtshof te 's-Gravenhage van 28 maart 2002 en van 31 oktober 2002 en tot bekrachtiging van het vonnis van de president van de arrondissementsrechtbank te 's-Gravenhage van 15 december 1999;

in het voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep: tot verwerping.