HR, 28-05-2004, nr. C03/055HR

Partijen strijden over de vraag of een werknemer die ten tijde van het dienstverband arbeidsongeschikt is geraakt, maar wiens WAO-uitkering eerst na afloop van het dienstverband is ingegaan, op grond van het tussen partijen geldende WAO-aanvullingreglement recht heeft op aanvulling door de voormalige werkgever van de WAO(-vervolg-)uitkering.

Of de door de rechtbank bij de beoordeling van het reglement toegepaste 'objectieve' maatstaf in dit geval de juiste is, kan m.i. in deze zaak in het midden blijven. Ook bij toepassing van die maatstaf (en dus: zonder toepassing van de zgn. 'Haviltex'-maatstaf) is de motiveringsklacht tegen het afwijzend oordeel van rechtbank m.i. gegrond.

[Eiser] (geboren op [geboortedatum] 1951) is in 1978 als productiemedewerker in dienst getreden van de rechtsvoorgangster van Allied. In 1994 was hij in dienst van Allied.

In de loop van 1994 is tussen partijen een conflictsituatie ontstaan die ertoe geleid heeft dat eiser op 20 mei 1994 op staande voet is ontslagen. Allied heeft onder dagtekening van 24 juni 1994 bij het kantongerecht te Emmen een verzoek ingediend tot voorwaardelijke ontbinding van de arbeidsovereenkomst. Nadat dit verzoek op 28 juni 1994 behandeld was heeft [eisers] gemachtigde bericht dat partijen op 28 juni 1994 zijn overeengekomen dat de arbeidsovereenkomst met ingang van 1 juli 1994 kan worden ontbonden onder toekenning van een vergoeding aan [eiser].

Bij beschikking van 29 juni 1994 is de arbeidsovereenkomst ontbonden onder toekenning van een vergoeding aan [eiser] ten laste van Allied van f 65.470,40.

[Eiser] heeft zich op 29 juni 1994 ziek gemeld. Vanaf die datum tot 28 juni 1995 heeft hij een Ziektewetuitkering ontvangen. Nadien heeft hij een loondervinguitkering in de zin van de WAO ontvangen. Vanaf 28 december 1996 heeft [eiser] nog slechts recht op een vervolguitkering in de zin van de WAO.

Allied heeft in de loop van het dienstverband een WAO-aanvullingreglement vastgesteld, in werking getreden op 1 april 1994, en onder meer inhoudende:2.

Artikel 1.

In dit reglement wordt verstaan onder deelnemer: de werknemer die overeenkomstig de bepalingen van dit reglement opgenomen is in de onderhavige regeling.

Artikel 3.

Als deelnemer aan deze regeling wordt opgenomen elke werknemer die

Artikel 6.

Inleidende opmerkingen

Het middel, dat geheel op de uitleg van het onderhavige WAO-aanvullingreglement ziet, moet worden beoordeeld tegen de volgende achtergronden.

Status reglement

Bij het onderhavige WAO-aanvullingreglement van Allied van 1994 gaat het om een reglement als bedoeld in art. 7:613 (oud) BW.4. Sinds 1998 bevat het Burgerlijk Wetboek niet langer een regeling voor het reglement (welke regeling volgens de toenmalige regering in de praktijk nog nauwelijks betekenis had5.).

Een reglement als het onderhavige Allied-reglement van 1994 onderscheidt zich van een CAO, doordat de vakbonden niet bij de totstandkoming ervan betrokken zijn.6.

Ingevolge art. VIII van de wet van 14 februari 1998, Stb. 1998, 107 zijn arbeidsreglementen in de zin van artt. 7:613-613c (oud) van rechtswege geïncorporeerd in de arbeidsovereenkomst.

Zowel partijen als de kantonrechter en de rechtbank zijn ervan uitgegaan dat het onderhavige reglement moet worden uitgelegd overeenkomstig de maatstaven voor de uitleg van CAO's. Op de vraag of zulks een juist uitgangspunt is, of niet, of dat die vraag in het midden kan blijven, kom ik hieronder nog terug.

Jurisprudentie Hoge Raad met betrekking tot uitleg van CAO's

Volgens rechtspraak van de Hoge Raad, ingezet met de arresten van 17 september 1993, NJ 1994, 173 (Gerritse/HAS) en 24 september 1993 (Hol en FNV/EIM), NJ 1994, 174, gelden voor de uitleg van CAO's andere maatstaven dan voor de uitleg van 'gewone' overeenkomsten. Volgens de Hoge Raad geldt, als verwoord in een arrest van 31 mei 2002, voor de uitleg van de bepalingen van een CAO:

Deze uitlegmethode pleegt in de literatuur aangeduid te worden als de 'objectieve methode', of met sterk gelijkende aanduidingen als 'objectief-tekstueel'. Men zou ook kunnen spreken van een 'objectieve aannemelijkheidsmaatstaf', een aanduiding die ik hierna ook wel zal gebruiken.

De maatstaf is door de Hoge Raad niet alleen aanvaard voor CAO's, maar ook ten aanzien van een sociaal plan8., een perceelsomschrijving in een notariële leveringsakte9. en een beding in een trustakte voor een obligatielening10..

Deze maatstaf is niét aanvaard ten aanzien van de uitleg van algemene voorwaarden11., van de aan de verpanding van auteursrecht op software ten grondslag liggende titel12. of van een overeenkomst van achterstelling13.: daar kan dus nog met alle 'Haviltex'-omstandigheden rekening worden gehouden.

Du Perron (noot onder HR 20 september 2002, NJ 2002, 610 (ING/Muller)) en A-G Spier (conclusie (onder 3.20.3) voor HR 16 mei 2003, NJ 2003, 470 (London/ Noordhollandsche)) achten voor de toepasselijkheid van de 'objectieve methode' beslissend of sprake is van een overeenkomst die naar haar aard bestemd is om ook een groot aantal anderen ('toetredingspartijen') dan de oorspronkelijke 'ontstaanspartijen' op uniforme wijze te verbinden.

Voor ontvangst getekend arbeidsreglement

De Hoge Raad heeft zich in 2002 uitgesproken over de uitleg van een door de werkgever opgesteld, en door de werknemer voor ontvangst getekend (arbeids)reglement. In HR 18 oktober 2002, NJ 2003, 258 m.nt. MMM (Pieterse/Nationale Nederlanden) oordeelde de Hoge Raad dat een pensioenreglement en een op grond daarvan gesloten collectieve verzekering ter aanvulling van het 'WAO-gat' voor naar het buitenland uitgezonden werknemers, aan de hand van de Haviltex-maatstaf moest worden uitgelegd. Het ging in die zaak om een uitgezonden werknemer, die tijdens zijn verblijf in het buitenland als gevolg van een ongeluk arbeidsongeschikt werd. De dienstbetrekking tussen partijen werd gedurende de wachttijd van 52 weken (art. 19 lid 1 WAO) beëindigd. Het hof had het betreffende pensioenreglement aldus uitgelegd, dat geen aanspraak op een uitkering (aanvulling) krachtens de op grond van het reglement gesloten verzekering kon ontstaan op een moment gelegen na beëindiging van het deelnemerschap van de betrokkene aan het reglement. De Hoge Raad vernietigde 's hofs arrest, o.m. overwegende:

Commentatoren gaan ervan uit dat voor de keuze van uw Raad om in even genoemd arrest (Pieterse/NN) de zgn. Haviltex-maatstaf van toepassing te doen zijn op de uitleg van zowel de collectieve verzekeringsovereenkomst als van het pensioenreglement, de volgende overweging doorslaggevend is geweest:

In die zin de verklaring van Mendel in zijn noot onder het arrest. Sagel is dezelfde mening toegedaan. Sagel toont zich in zoverre minder gelukkig met het arrest, nu volgens hem materieel sprake is van een eenzijdig vastgestelde gestandaardiseerde collectieve regeling, waarop de werknemer geen invloed heeft gehad, waarover niet is onderhandeld en bij de totstandkoming waarvan de werknemer niet betrokken is geweest.14. Sagel relativeert een en ander vervolgens, waar hij stelt dat in gevallen waarin geen overleg heeft plaatsgevonden, ook bij toepasselijkheid van het Haviltexcriterium geen rekening zal kunnen worden gehouden met subjectieve bedoelingen en verwachtingen van de werkgever, omdat deze immers niet zijn geopenbaard en er aldus bij de werknemer ook geen verwachtingen zijn gewekt. Omwille van een uniforme uitleg (voor enerzijds de werknemers ten aanzien van wie door de werkgever wel en anderzijds hen ten aanzien van wie geen verwachtingen zijn gewekt) pleit hij niettemin ook voor eenzijdig opgestelde arbeidsregelingen voor de objectief-tekstuele uitleg.15.

Du Perron plaatst in zijn noot onder HR 18 oktober 2002, NJ 2003, 503 (mr. Buter c.s./Besix) bij het arrest Pieterse/NN de volgende relativerende kanttekening:

Beoordelingsmaatstaf in casu

Wat de onderhavige zaak betreft, is Allied van mening dat op het reglement de objectieve uitlegmethode toepasselijk is, omdat het een reglement betreft dat naar zijn aard bestemd is om een groot aantal toetredingspartijen op uniforme wijze te verbinden. Volgens haar onderscheidt de onderhavige zaak zich van de Pieterse/NN-casus, doordat het personeel van Allied in 1998, toen reglementen als deze van rechtswege in de arbeidsovereenkomst zijn geïncorporeerd16. niet voor de ontvangst van het reglement zal hebben getekend en niet zal hebben verklaard van de inhoud ervan te hebben kennisgenomen.17.

Of (tegen de achtergrond van het arrest Pieterse/NN) voor de uitleg van het onderhavige Allied-reglement de Haviltex-maatstaf, of de objectieve aannemelijkheidsmaatstaf heeft te gelden, kan m.i., zoals hierna te motiveren, in de onderhavige zaak in het midden blijven, gezien de aard van de omstandigheden waarop door [eiser] een beroep is gedaan. Die omstandigheden kunnen namelijk bij beide uitlegmaatstaven een rol spelen.

Daarmee is de kernvraag in dit geval dus niet de relevante maatstaf, maar de vraag of de rechtbank (in navolging van de kantonrechter) de relevante omstandigheden (voldoende gemotiveerd) in haar uitleg heeft betrokken.

Het middel bestaat uit vijf onderdelen, die zich in vérgaande mate voor gezamenlijke behandeling lenen. Onderdeel 2 (onderdeel 1 bevat slechts een inleiding) klaagt dat de rechtbank bij de door haar gegeven uitleg van het reglement ten onrechte slechts heeft gekeken naar de bewoordingen van het reglement, gelezen in het licht van de gehele tekst. Volgens het onderdeel heeft de rechtbank miskend dat daarbij tevens de achterliggende bedoelingen van belang zijn, al dan niet blijkend uit de schriftelijke toelichting. Daardoor heeft de rechtbank voorbijgezien aan de bedoelingen van partijen, dat het reglement een regeling vormt voor hen die aanspraak krijgen op een WAO-uitkering, aldus het onderdeel. Onderdeel 3 komt erop neer dat de rechtbank heeft miskend dat, gelet op het in onderdeel 2 gestelde, niet de datum waarop het recht op een WAO-uitkering ontstaat beslissend is, maar of sprake was van een dienstbetrekking op het moment dat de arbeidsongeschiktheid (ziekte) ontstond. Onderdeel 4 voegt daaraan toe dat het reglement - dat geen onderscheid maakt tussen werknemers en gewezen werknemers - ertoe strekt een voorziening te bieden voor hen die ten tijde van de eerste ziektedag werknemer zijn, terwijl vaststaat dat [eiser] tijdens het dienstverband ziek is geworden. Volgens onderdeel 5, dat geen zelfstandige klacht bevat, is het bestreden oordeel dus onjuist, danwel onvoldoende gemotiveerd.

Bij de door de rechtbank gegeven uitleg van het onderhavige reglement gaat het om een feitelijk oordeel. Dienaangaande kan in cassatie slechts worden getoetst of de rechtbank de juiste maatstaf heeft gehanteerd, en of zij haar oordeel voldoende (begrijpelijk) heeft gemotiveerd.

Zoals blijkt uit hetgeen hiervoor onder 3.7-3.8 is vermeld, is discussie mogelijk over de vraag of de rechtbank, door uitdrukkelijk de objectieve uitlegmaatstaf aan te halen, van de juiste rechtsopvatting is uitgegaan. Maar de vraag welke uitlegmaatstaf voor het onderhavige reglement geldt, kan m.i., als gezegd, in deze zaak in het midden blijven. Ik licht dat als volgt toe.

Het verschil tussen de Haviltexmaatstaf en de objectieve aannemelijkheidsmaatstaf is erin gelegen of de rechter wel of niet 'Haviltex'-omstandigheden (ten deze bestaande in tussen de daadwerkelijk onderhandelende partijen aanwezige, maar voor (gebonden) derden niet kenbare verklaringen of verwachtingen, oftewel bedoelingen/verwachtingen voor zover die niet uit het geheel de tekst en de toelichting kenbaar zijn), in zijn oordeel mag betrekken. Welnu, voor zover het middel zou klagen dat de rechtbank ten onrechte niet op door [eiser] gestelde Haviltex-omstandigheden zou zijn ingegaan, voldoet het m.i. niet aan de aan een cassatiemiddel te stellen eisen (407 lid 2 Rv). Het middel geeft immers niet aan welke buiten de tekst van het reglement gelegen verklaringen en gedragingen van Allied, bij [eiser] het gerechtvaardigd vertrouwen zouden hebben mogen opwekken dat ook in een geval als het onderhavige recht op WAO-aanvulling zou bestaan, terwijl dit allerminst luce clarius is, noch uit de gedingstukken blijkt. Hierbij moet worden bedacht dat de rechter niet is gehouden om andere dan de door partijen naar voren gebrachte gezichtspunten bij zijn uitleg te betrekken.18.

Mocht het middel het door [eiser] in feitelijke instanties gedane beroep op de PAS-Info-brochure op het oog hebben, dan gaat het daarbij om een objectieve bron (een gepubliceerde toelichting)19.. Voor een motiveringsklacht over miskenning van de inhoud van die brochure heeft [eiser] de Haviltex-maatstaf niet nodig: zo'n klacht kan ook bij toetsing aan de 'objectieve maatstaf' aan de orde komen. In zoverre mist [eiser] dus (ook nog) belang bij de even bedoelde rechtsklacht.

Bij toetsing aan de objectieve maatstaf kan (net als bij toetsing aan de Haviltex-maatstaf) op het eerste gezicht twijfel bestaan of rechtbank, met de kantonrechter, terzake van de gehanteerde maatstaf mogelijk ten onrechte de objectief kenbare strekking van de regeling als gezichtspunt bij de uitleg heeft uitgesloten.20. De kantonrechter had in zijn rov. 4.4 nl. overwogen dat argumenten 'die tot een teleologische uitleg leiden' bij de door hem gehanteerde (objectieve) uitlegmaatstaf geen rol kunnen spelen, waarbij de rechtbank zich blijkens rov. 5.3 van haar vonnis aansluit. Ik acht dit niet juist. Niet alleen volgens 'Haviltex', maar ook bij hantering van de objectieve uitlegmaatstaf dient de strekking van het reglement een rol te kunnen spelen, indien deze uit de bewoordingen van de collectieve regeling of de toelichting volgt.21.

In casu blijkt reeds uit de bewoordingen van het onderhavige reglement het doel om het WAO-gat aan te vullen (art. 5 lid 1 van het reglement). Ook het wettelijk systeem van de WAO, waarop de regeling immers een aanvulling vormt, kan worden aangemerkt als een objectief, bij de uitleg te betrekken, gezichtspunt.22. Dit klemt temeer, waar zo'n reglement minder sterk is uitgewerkt, en dus meer ruimte voor aanvullende uitleg aan de hand van de WAO laat.

Uit rov. 5.3 van het bestreden vonnis, in verbinding met r.ovv. 4.6 en 4.7 van het vonnis van de kantonrechter blijkt intussen dat beide gerechten voor twee ankers zijn gaan liggen. De kantonrechter gaat in de genoemde (ten overvloede gegeven) overwegingen namelijk alsnog in op de 'teleologische' argumenten van [eiser], en de rechtbank sluit zich in rov. 5.3 uitdrukkelijk bij deze overwegingen aan. Aldus heeft de rechtbank (ook al gaat het om ten overvloede gegeven overwegingen) toch mede het 'teleologische' gezichtspunt in haar oordeel betrokken. Voorzover het middel erover klaagt dat de rechtbank dit heeft verzuimd, mist het feitelijke grondslag.

Het middel behelst ook een motiveringsklacht. Het klaagt dat de door de rechtbank gegeven uitleg, gelet op de 'teleologische' stellingen van [eiser] en de omstandigheid dat het reglement geen onderscheid maakt tussen werknemers en gewezen werknemers, ontoereikend is gemotiveerd.

De vraag kan even worden gesteld of deze motiveringsklacht niet reeds strandt op art. 407 lid 2 Rv. Het middel verwijst in nogal vergaand algemene termen naar de gedingstukken en daarin betrokken stellingen, zonder verwijzing naar specifieke vindplaatsen.

Ik ga er evenwel van uit dat het middel (gelet op het kernachtige, overzichtelijke debat van partijen) in dit geval niettemin voldoende duidelijk is.23. Ook is mij niet gebleken dat de wederpartij niet heeft begrepen wat de inhoud is van de argumenten van [eiser], waarop het middel doelt.

De rechtbank heeft zich, als gezegd, in rov. 5.3 aangesloten bij r.ovv. 4.6 en 4.7 van de kantonrechter, waarin deze heeft gerespondeerd op de 'teleologische' stellingen van [eiser]. De overwegingen van de kantonrechter komen, kort weergegeven, erop neer:

Blijkens rov. 5.3 van het bestreden vonnis in verbinding met rov. 4.4 van het vonnis van de kantonrechter, heeft de rechtbank ook de (in het middel genoemde) stelling van [eiser] dat het reglement geen onderscheid maakt tussen werknemers en gewezen werknemers onder ogen gezien, maar heeft zij geoordeeld dat die omstandigheid de lezing van Allied ondersteunt.

De klacht dat de rechtbank haar oordeel in het licht van het doel van de regeling (aanvulling van het 'WAO-gat'24.) en het wettelijk systeem onvoldoende gemotiveerd heeft, is m.i. gegrond.

De door de rechtbank (en de kantonrechter) gegeven uitleg aan het begrip 'deelnemer/werknemer' zou, aangenomen dat dit begrip in het gehele reglement een uniforme betekenis heeft, inhouden dat voor een recht op aanvulling ook vereist is dat op het moment dat de vervolguitkering ingaat nog sprake is van een dienstverband (zie art. 6 lid 1 reglement), en (mogelijk) zelfs dat alleen een recht op aanvulling bestaat gedurende het voorbestaan van het dienstverband.25. Deze uitleg is, gelet op het navolgende, m.i. zodanig onaannemelijk, dat de rechtbank haar oordeel op dit punt nader had moeten motiveren.

In dit opzicht volgt deze zaak het spoor van de meer genoemde zaak Pieterse/NN. In die zaak heeft de Hoge Raad verwezen naar de uiteenzetting van A-G Bakels over de vraag aan welke voorwaarden in het systeem van de WAO een aanspraak op WAO is gebonden. Uit die conclusie citeer ik de volgende, ook hier van belang zijnde, passages:26., 27.

De Hoge Raad overwoog vervolgens:

Wij kunnen dus uitgaan van de volgende 'actes éclairés'. De WAO stelt noch op het moment van ingaan (aan het einde van de wachttijd) van de WAO-uitkering, noch daarna (bijvoorbeeld op het moment dat de vervolguitkering ingaat) de eis dat degene die daarop aanspraak maakt als 'werknemer' in de zin van art. 3 WAO 'verzekerde' is. Met andere woorden: ook 'gewezen werknemers', mits zij 'verzekerde'/'werknemer' (art. 16 jo. art. 3 WAO) waren op de eerste ziektedag en mits zij aan de overige vereisten (met name het doorlopen van de wachttijd) voldoen, hebben aanspraak op een WAO-uitkering.

Keren wij terug naar de onderhavige zaak, dan kan allereerst worden vastgesteld (zie hiervoor, nr. 2.4) dat [eiser] verzekerde ('werknemer' in de zin van art. 16 jo. art. 3 WAO) was op het moment waarop hij ziek werd, waarna, na het verloop van de wachttijd van 52 weken, achtereenvolgens zijn WAO-loondervingsuitkering en WAO-vervolguitkering zijn ingegaan. Vaststaat dan ook dat [eiser] aan de door de WAO gestelde voorwaarden heeft voldaan. De door de rechtbank (met omhelzing van de kantonrechter) gegeven uitleg aan het reglement, dat WAO-aanvulling alleen wordt gegeven wanneer sprake is van een dienstverband op het moment waarop de WAO-uitkering ingaat, staat met dit stelsel minst genomen op gespannen voet. Daar komt bij dat het hier gaat om een aanvulling op de WAO-vervolguitkering (een aanvulling in verband met het 'WAO-gat'). Het moment dat zo'n WAO-vervolguitkering ingaat, kan - afhankelijk van de leeftijd van de werknemer - maximaal zes jaar na het ingaan van de loondervingsuitkering liggen (art. 21a WAO). In veel (misschien wel: de meeste) gevallen zal dan (althans op enigerlei moment gedurende de arbeidsongeschiktheid) geen sprake meer zijn van een dienstverband. Hierbij dient nog in aanmerking genomen te worden dat een verzoek om een ontslagvergunning na twee jaar ziekte in de meeste gevallen wordt toegewezen.(34) Tenslotte blijkt uit het onderhavige reglement dat dit uitdrukkelijk voorziet in een (langdurig) recht op aanvulling - tot de pensioendatum - (zie art. 6 lid 2 reglement).

M.i. maakt de door de rechtbank gegeven uitleg het reglement goeddeels zinledig, gezien het objectief kenbare doel daarvan en het systeem van de WAO. Ik acht die uitleg dan ook zodanig (objectief) onaannemelijk, dat deze nadere motivering behoefde, die evenwel ontbreekt.

Ik moet hierbij opmerken dat dezerzijds niet uitgesloten kan worden dat geen volledige WAO-aanvulling voor de duur van de arbeidsongeschiktheid is overeengekomen, maar het oordeel dat daarvan sprake is dient dan m.i. wel, gelet op de strekking van het reglement en het wettelijk stelsel, (begrijpelijk) te worden gemotiveerd.

De door de rechtbank van de kantonrechter overgenomen overwegingen ten overvloede, die in de kern erop neerkomen dat ook de door [eiser] voorgestane uitleg nadere afgrenzingsvragen oproepen en dat hij bij ontslag een beroep op het kennelijk onredelijk karakter daarvan kon doen, volstaan hiertoe naar mijn mening niet.

Mijn conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden vonnis met verwijzing van de zaak naar het gerechtshof te Leeuwarden.

De procureur-generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G