HR, 02-04-2004, nr. C02/306HR

Verweerder in cassatie (verder: [verweerder]) is sinds 1 juli 1992 bij een rechtsvoorganger van eiseres tot cassatie (verder: Arriva) in loondienst werkzaam als ambulancechauffeur. Op de arbeidsovereenkomst is van toepassing de CAO voor het personeel in de ambulancezorg.

In de periode 1996 tot en met 1999 zijn achtereenvolgens van toepassing geweest de CAO's aangegaan voor de periodes:

Art. 12 van de CAO 1996/1998 en art. 3.2 van de CAO 1998/1999 luiden - voorzover van belang als volgt:

Art. 3.2 van de CAO 1999 luidt als volgt:

Het middel is opgebouwd uit twee onderdelen en richt zich tegen de navolgende overwegingen:

Onderdeel 1 dat zich richt tegen de rechtsoverwegingen 4.1 tot en met 4.3 klaagt dat de rechtbank is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting, althans een onjuiste uitleg heeft gegeven aan genoemde CAO-bepalingen. De rechtbank heeft een onjuiste toepassing gegeven aan de door de Hoge Raad gegeven uitlegregel (HR 17 september 1993, NJ 1994, 173). Met name miskent de rechtbank dat genoemde uitlegregel niet met zich brengt dat bij het bepalen van inhoud en strekking van een CAO-bepaling onder alle omstandigheden alleen gelet mag worden op de letterlijke (grammaticale) betekenis van de bewoordingen, doch dat bij de uitleg ook betekenis kan worden toegekend aan - kort gezegd - kenbare bedoelingen van partijen die bij de totstandkoming van de overeenkomst waren betrokken (HR 28 juni 2002, RvdW 2002, 117). De overweging van de rechtbank in rechtsoverweging 4.2, dat het feit, dat met haar uitleg de bedoeling van de CAO-partijen niet overeenstemt, aan de (geldigheid van) die uitleg niet kan afdoen, rust dan ook op een onjuiste interpretatie van toepassing van genoemde juriprudentiële regel. Dat wreekt zich ook in rechtsoverweging 4.3. Voorts klaagt het onderdeel dat de rechtbank heeft miskend dat genoemde CAO-bepalingen voor meer dan één uitleg vatbaar zijn en zij heeft ten onrechte in het geheel geen rekening gehouden met de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties van de bedoelde CAO-bepalingen zouden leiden (vgl. HR 31 mei 2002, RvdW 2002, 91), aldus het onderdeel. Ten slotte bevat het onderdeel een motiveringsklacht.

Onderdeel 2 komt op tegen de zojuist geciteerde rechtsoverweging 4.4 en betoogt dat het oordeel van de rechtbank onbegrijpelijk is omdat zij - samengevat weergegeven - is voorbijgegaan aan het betoog van Arriva dat de door [verweerder] verdedigde uitleg van de betrokken CAO-bepaling indruist tegen het systeem dat alle betrokken CAO-partijen steeds voor ogen heeft gestaan, het systeem van vergelijkbare CAO's, de logica, datgene wat in Nederland algemeen als gebruikelijk en billijk wordt ervaren alsmede met het systeem dat Arriva en alle andere ambulancediensten tot nu toe hebben toegepast, nu vaststaat dat de door [verweerder] verdedigde uitleg met zich brengt dat de werknemer voor een doordeweekse feestdag niet met een vergoeding van 250% - conform de uitleg van CAO-partijen - doch maar liefst met een vergoeding van 350% van het dagloon wordt gecompenseerd. Voorts klaagt het onderdeel met twee deelklachten over de motivering van rechtsoverweging 4.4.

Inleiding

Uitleg van CAO-bepalingen geschiedt volgens de regel die de Hoge Raad heeft geformuleerd in de arresten HR 17 september 1993, NJ 1994, 173 en HR 24 september 1993, NJ 1994, 174. De Hoge Raad stelde in eerstgenoemd arrest voorop dat aan de werknemers en werkgever op wie een CAO van toepassing is in het algemeen geen andere gegevens ter beschikking dan haar tekst en de eventueel daaraan toegevoegde schriftelijke toelichting. Dit brengt mee - zo vervolgt de Hoge Raad - dat voor de uitleg van de bepalingen van een CAO, de bewoordingen daarvan, gelezen in het licht van de gehele tekst van die overeenkomst, in beginsel van doorslaggevende betekenis zijn. Deze uitlegregel is herhaald in HR 26 mei 2000, NJ 2000, 473.3. In zijn conclusie voor dit arrest schreef A-G Bakels dat een CAO dient te worden uitgelegd overeenkomstig hetgeen naar objectieve maatstaven uit de bewoordingen daarvan volgt. Daarbij dient te worden gelet op gezichtspunten als (i) de formuleringen die elders in dat stuk worden gebruikt en hetgeen dienaangaande in de bedrijfstak gebruikelijk is, (ii) het wettelijk systeem en (iii) de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden. Van grammaticale uitleg als exclusieve of eerst, dan wel in beginsel, in aanmerking komende methode behoort geen sprake te zijn: de grammaticale uitleg vindt, als steeds, plaats naast andere uitlegmethoden, aldus Bakels (nrs 2.8 en 2.9).

In het arrest HR 31 mei 2002, NJ 2003, 110 herhaalde de Hoge Raad de hiervóór weergegeven regel voor uitleg van CAO-bepalingen en voegde daaraan toe dat het daarbij niet aankomt op de bedoelingen van de partijen bij de CAO, voorzover deze niet uit de CAO-bepalingen en de toelichting kenbaar zijn, maar op de betekenis die naar objectieve maatstaven volgt uit de bewoordingen waarin de CAO en de toelichting zijn gesteld. Bij deze uitleg kan onder meer acht worden geslagen op de elders in de CAO gebruikte formuleringen en op de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden, aldus de Hoge Raad (rov. 3.6).4. Vervolgens verduidelijkte de Hoge Raad in HR 28 juni 2002, NJ 2003, 111 dat de uitlegregel niet betekent dat bij het bepalen van inhoud en strekking van een CAO-bepaling onder alle omstandigheden alleen gelet mag worden op de letterlijke (grammaticale) betekenis van de bewoordingen.5. Indien de objectieve bedoeling van de partijen bij de CAO naar objectieve maatstaven volgt uit de CAO-bepalingen (en eventuele toelichting) kan ook daaraan bij de uitleg betekenis worden toegekend. In zijn noot onder deze arresten schrijft Heerma van Voss dat in de nu geldende objectieve uitleg in beginsel ook historische, systematische, teleologische en sociologische interpretaties mogelijk zijn; interpretatie in slechts in zoverre beperkt dat voorkennis van partijen uit de onderhandelingen geen rol mogen spelen.6.

De Hoge Raad heeft de zojuist weergegeven uitlegregel herhaald in HR 14 februari 2003, NJ 2003, 301 rov. 3.6 en HR 11 april 2003, NJ 2003, 430. In laatstgenoemd arrest heeft de Hoge Raad nog aangetekend dat niet als regel kan worden aanvaard dat minder duidelijke CAO-teksten dienen te worden uitgelegd in het voordeel van degene wiens positie de CAO beoogt te beschermen.

Van Slooten en Heerma van Voss hebben naar aanleiding van de arresten van 31 mei 2002 en 28 juni 2002 de regel bij de uitleg van CAO's aldus samengevat dat wel met de bedoeling van partijen rekening mag worden gehouden, zolang deze maar herleidbaar is tot de tekst. Indien die bedoeling immers (ruim opgevat) tot de tekst herleidbaar is, kan er gesproken worden over een objectieve uitleg. Volgens deze schrijvers zijn arbeidsrechtjuristen dankzij deze arresten verlost van de verstikkende grammaticale interpretatiemethode en mag ieder argument bij de uitleg van CAO's weer in stelling worden gebracht, behalve wanneer dat uitsluitend gestoeld kan worden op een niet voor beide partijen kenbare partij bedoeling.7.

Een uitgebreide analyse van de rechtspraak van de Hoge Raad omtrent de uitleg van een CAO is te vinden in de artikelen van E. Verhulp, De uitleg van CAO-bepalingen, ArA 2003/1, blz. 4 e.v. en van S.F. Sagel, De objectief-tekstuele uitleg van CAO-bepalingen: betekenis en reikwijdte (I), ArbeidsRecht 2003/11, blz. 12 e.v. Verhulp pleit voor uitbreiding van de grammaticale uitlegregel door CAO-bepalingen mede naar hun kennelijke strekking en maatschappelijke betekenis uit te leggen. Sagel komt in zijn artikel tot de conclusie dat het er bij de objectief-tekstuele uitlegmaatstaf om gaat vast te stellen welke betekenis naar objectieve maatstaven - dat wil zeggen: op grond van interpretatiefactoren die op het moment dat de CAO geldt, redelijkerwijs kenbaar zijn voor de aan de CAO voor de aan de CAO onderworpen werknemers en werkgevers - uit de tekst van de CAO volgt. Met interpretatiefactoren die voor de aan de CAO onderworpen werknemers niet kenbaar zijn mag geen rekening worden gehouden (blz. 23 en 24). Hij verwerpt de mening van Loonstra8. dat teksten uit latere CAO's mogen worden gebruikt om tot de correcte, meest objectief redelijke uitleg van een CAO-bepaling te komen (blz. 17).

Met betrekking tot de uitleg van algemeen verbindend verklaarde CAO's wijs ik nog op de conclusie van A-G De Vries Lentsch-Kostense rolnr. C02/219 (Stichting Pensioenfonds DSM-Chemie/Fox) die aantekent dat bij deze CAO's zich de bijzonderheid voordoet dat deze moeten worden beschouwd als recht in de zin van art. 79 RO (art. 99 (oud) RO), hetgeen reeds dwingt tot een objectieve uitleg.

De CAO voor het personeel in de ambulancezorg 1997/1998 is (deels) algemeen verbindend verklaard bij besluit van 27 maart 1997 (Bijvoegsel Stcrt. d.d. 1 april 1997, nr. 62).9. De algemeen verbindend verklaring gold van 3 april 1997 tot en met 31 maart 1998 en omvatte o.a. de artikelen 2 sub l, 12, 17 en 24. De CAO voor de periode 1 april 1998 tot en met 31 maart 1999 alsmede de CAO voor het tijdvak 1 april 1999 tot en met 31 december 1999 zijn niet algemeen verbindend verklaard. Eerstgenoemde CAO is op grond van de AVV-verklaring recht in de zin van art. 79 RO. De gelijkluidende bepalingen uit de twee opvolgende CAO's moeten bij de beoordeling van de juistheid van de uitleg ervan in cassatie als recht in de zin van art. 79 RO worden beschouwd10..

Uitleg: bedoeling

De rechtbank heeft - in cassatie onbestreden - vastgesteld dat de bedoeling van de CAO-partijen niet overeenstemt met een uitleg volgens welke een werknemer die op een doordeweekse feestdag werkt - naast loon - aanspraak kan maken op een afzonderlijke vergoeding van de op die dag gewerkte uren (rov. 4.2). Het is volgens de rechtbank niet de bedoeling geweest ook nog de gewerkte uren vergoed te krijgen.

Anders dan de rechtbank oordeelt kan de bedoeling van de CAO-partijen aan die uitleg wèl afdoen. Deze bedoeling moet echter wel naar objectieve maatstaven volgen uit de bewoordingen van de CAO-bepalingen en van de eventueel daarbij behorende schriftelijke toelichting.

De vraag of CAO-partijen voor ogen heeft gestaan dat een werknemer die op een doordeweekse feestdag werkt zowel loon ontvangt als de gewerkte uren vergoed krijgt, zou eventueel bevestigend beantwoord kunnen worden op grond van de opbouw van de CAO. Voor de duidelijkheid bespreek ik slechts de CAO 1999, maar voor de andere CAO's geldt m.m. hetzelfde. Hoofdstuk 3 (met daarin art. 3.2 dat inzet van het geding is) is getiteld "Vergoedingen, toeslagen en overuren" en volgt op het algemene Hoofdstuk 2 "Aanstelling, functies en lonen", waarin enige bepalingen omtrent inschaling en berekening van loon zijn opgenomen en het algemene Hoofdstuk 1 "algemene bepalingen" waarin in een definitieartikel (art. 1.2, sub m) is opgenomen dat op de in dat artikel omschreven feestdagen loon wordt doorbetaald. De redenering zou dan zijn dat de uitbetaling van gewerkte uren van art. 3.2 een - in een speciale regeling opgenomen - aanvulling vormt op het loon dat sowieso - volgens het definitieartikel - op feestdagen wordt betaald.11. Erg overtuigend is een dergelijke redenering n.m.m. niet. In art. 1.2 ("definities") gaat het veeleer om het bepalen van wat feestdagen zijn dan om de vaststelling dat loon betaald moet worden. Het komt mij weinig aannemelijk over dat aan een definitieartikel een bepaald recht kan worden ontleend. In hoofdstuk 2 gaat het met name om functie-indeling en niet om het betalen van loon. Het volgt uit deze opbouw dan ook bepaald niet dwingend dat partijen in art. 3.2 een aanvulling op het reguliere loon over een feestdag hebben beoogd te regelen. Veel waarschijnlijker is het dat in Hoofdstuk 3 het recht op vergoeding bij uitsluiting is geregeld. Ik merk terzijde op - partijen hebben hier geen punt van gemaakt - dat uit art. 1.2 sub m niet volgt dat (in afwijking van het wettelijk systeem12.) op feestdagen loon moet worden doorbetaald; voor algemeen erkende christelijke feestdagen staat het er eenvoudigweg niet en voor nationale feestdagen zou dit slechts gelden voor dagen die als zodanig door de overheid zijn aangewezen.

De conclusie is dat er uiteenlopende tekstinterpretaties van de betrokken CAO mogelijk zijn waarbij ik wel aanteken dat ik de uitleg die ertoe leidt dat vergoeding van de op een doordeweekse feestdag gewerkte uren plaatsvindt bovenop betaling van het reguliere loon en ook nog aanspraak gemaakt kan worden op een onregelmatigheidstoeslag zwak vind. Wat is naar objectieve maatstaven de juiste uitleg?

Uitleg: aannemelijkheid rechtsgevolgen

Zoals hiervoor reeds is aangegeven, kan bij de beantwoording van deze vraag acht worden geslagen op de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden13..

De door de rechtbank gegeven uitleg leidt tot het rechtsgevolg dat [verweerder] - kort gezegd - twee maal salaris krijgt over de gewerkte feestdag: het reguliere loon èn de gewerkte uren van art. 12 (CAO 1996/1998) resp. art. 3.2 CAO (1999). Daarnaast ontvangt hij een vervangende vrije dag en onregelmatigheidstoeslag die is gekoppeld aan het aantal op een feestdag gewerkte uren (art. 17 (CAO 1996/1998) resp. art. 3.7 (CAO 1999)).

Dit rechtsgevolg is weinig aannemelijk; veeleer ligt voor de hand dat [verweerder] tegenover het werk op de feestdag, waarvoor hij salaris en onregelmatigheidstoeslag ontvangt, een vervangende vrije dag krijgt. Hem komt dan naast salaris, evenals een werknemer die op de feestdag vrij was, enige tijd later een vrije dag toe terwijl het nadeel van werken op de feestdag (terwijl vele werknemers die dag vrij waren) met geld in de vorm van onregelmatigheidstoeslag wordt gecompenseerd. Deze uitleg komt neer op een redelijke en voor een ieder begrijpelijke compensatie voor het werken op een doordeweekse feestdag. Opmerkelijk is bovendien nog dat deze uitleg vanaf 1 januari 2000 met instemming van de vakbond wordt gevolgd.

Onderdeel 1

Het voorgaande voert tot de slotsom dat de rechtsklacht van onderdeel 1 terecht is voorgesteld. De rechtbank heeft in rechtsoverweging 4.1 weliswaar de door de Hoge Raad voorgeschreven uitlegregel voor CAO's vooropgesteld, maar zij heeft deze n.m.m. onjuist toegepast14.. Zij heeft in rechtsoverweging 4.2 op een te weinig royale wijze invulling gegeven aan de uitleg van een CAO naar objectieve maatstaven en is teveel blijven steken in een woordelijke uitleg van de betrokken CAO. Een te woordelijke uitleg van een CAO is met name bezwaarlijk, wanneer er uiteenlopende interpretaties van de betreffende CAO mogelijk zijn. De rechtbank heeft met name ten onrechte geen rekening gehouden met hetgeen inmiddels wordt genoemd de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden15.. Wanneer zij de betrokken CAO meer naar objectieve maatstaven had uitgelegd, komt het mij aannemelijk voor dat de rechtbank tot de door Arriva bepleite uitleg zou zijn gekomen. Arriva heeft m.i. op een duidelijke wijze in grief 1 en 2 van haar conclusie in hoger beroep bezwaar gemaakt tegen al te woordelijke uitleg van de betrokken CAO.

De motiveringsklacht van het onderdeel is eveneens terecht voorgesteld. De rechtbank heeft in rechtsoverweging 4.2 (tweede alinea) - kennelijk teneinde toepassing te geven aan de regel dat de bewoordingen in het licht van de gehele tekst van de CAO moeten worden gelezen - verwezen naar de structuur en de overige bepalingen en vervolgens geconcludeerd dat de van toepassing zijnde artikelen "niet anders [kunnen] worden geduid dan nevengeschikt en mitsdien complementair". Uit die overweging volgt onvoldoende duidelijk op grond waarvan de structuur en de overige bepalingen tot dat oordeel zouden moeten leiden. Het oordeel van de rechtbank spreekt niet voor zich, zoals ik hiervoor heb aangegeven.

Onderdeel 2

Onderdeel 2 bevat een motiveringsklacht. De rechtbank heeft in rechtsoverweging 4.4 naar aanleiding van een daartoe strekkend verweer van Arriva onderzocht of het resultaat waartoe de rechtbank aan de hand van haar uitleg van de aan de orde zijnde CAO-bepalingen is gekomen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is (art. 6 lid 2 BW). Zij gaat van niet-onaanvaardbaarheid uit waarbij zij onder meer overweegt dat de omstandigheid dat de werknemer die op een doordeweekse feestdag - in tegenstelling tot een collega die vrij is - werkt als "extra" het loon ontvangt over de gewerkte uren en een onregelmatigheidstoeslag niet ongebruikelijk en onredelijk voorkomt. Het middelonderdeel acht deze beslissing onvoldoende gemotiveerd. Ik meen dat het middel doel treft. M.i. heeft de rechtbank in rechtsoverweging 4.4 onvoldoende kenbaar het betoog van Arriva verdisconteerd dat te vinden is in onderdeel 15 van de conclusie van eis in hoger beroep en waarin Arriva op een aantal factoren heeft gewezen die naar haar inzicht de door [verweerder] voorgestane uitleg van de CAO ongebruikelijk en onredelijk doen zijn.

De conclusie strekt tot vernietiging van het vonnis van de rechtbank Groningen en verwijzing van de zaak naar het gerechtshof te Leeuwarden ter verdere behandeling.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G