4.4 Het 'eigen beursje'

Op grond van artikel 245 lid 1 Rv kan ook de advocaat in zeer beperkte gevallen persoonlijk in de kosten veroordeeld worden. Het moet dan gaan om een niet-bestaande of niet-rechtsgeldig verschenen partij die door die advocaat in het geding vertegenwoordigd werd. Voor dit onderzoek is deze huidige smalle basis voor een veroordeling van de advocaat in 'de eigen beurs' van klein belang, al zou het vertegenwoordigen van een niet-bestaande partij meestal als onnodig vertragend en kostenverhogend kunnen worden aangemerkt.1 Interessanter is het afgeschafte ' eigen beursje' van artikel 58 (oud) Rv, aangevuld met de artikelen 17 en 96 (oud) Rv. Artikel 58 (oud) Rv luidde vanaf de laatste wijziging in 1992 tot de afschaffing in 2002 als volgt:

De veroordeling betrof niet alleen de kosten van de partij met het gelijk, maar ook die van de partij met het ongelijk, meestal de eigen cliënt.2 De artikelen 17 en 96 (oud) Rv waren afgeleiden van artikel 58 (oud) Rv, met specifieke betrekking op respectievelijk nietig verklaarde exploten en nietige proceshandelingen. Overigens werd de maatregel in de periode vlak voor de afschaffing al zelden meer toegepast. Haardt stelde in 1945 er nog het volgende over:

Dit staat in schril contrast met de constatering van Snijders, Ynzonides & Meijer in 1997 dat een rechtshulpverlener het 'wel heel bont' moet maken om een eigen beursje te krijgen.4 Die ommekeer is met name het gevolg van een uitspraak uit 1989, toen de Hoge Raad rekening hield met de toegenomen invloed van artikel 6 EVRM en bepaalde dat de advocaat, procureur of deurwaarder pas in de kosten mag worden veroordeeld nadat hij hierover is gehoord, waarbij de beslissing bovendien openstaat voor appel.5 Dit recht op wederhoor en op hoger beroep bestond voorheen niet.6 Ook in dit arrest werd door A-G Leijten nog gesproken van een vrij veelvuldige toepassing,7 maar Vranken voorspelde in de noot reeds dat deze nieuw toegekende rechten tot een sterke vermindering van de toepassing van het eigen beursje zou leiden. Deze voorspelling is uitgekomen. Vrankens aanvullende kanttekening dat de groei van het tuchtrecht het rechterlijk toezicht op fouten van advocaten overbodig maakte, heeft uiteindelijk ook bij de afschaffing een belangrijke rol gespeeld.8

Met de afschaffing al in zicht scherpte de Hoge Raad de eisen voor toepassing van het eigen beursje in 1997 nog eens aan.9 Hij oordeelde dat het eigen beursje er slechts was om de cliënt van de desbetreffende advocaat te vrijwaren van een veroordeling in de proceskosten in gevallen waarin die veroordeling misplaatst zou zijn. De Hoge Raad voegde daar expliciet aan toe dat de bevoegdheid niet is gegeven in het belang van de wederpartij. In de noot bij het arrest wijst Vranken er op dat dit een rigoureuze draai is:

De daadwerkelijke afschaffing volgde pas vijf jaar later, maar met dit arrest deed de Hoge Raad het eigen beursje als instrument tegen onnodig vertragend en/of kostenverhogend procesgedrag praktisch al de das om.

Ondanks de plausibele redenen voor afschaffing, wordt dit rechterlijke instrument nog steeds wel eens gemist, als signaal dat grote verzuimen niet onbestraft mogen blijven en als alternatief voor een aparte tucht- en/of aansprakelijkheidsprocedure jegens de advocaat.11 Vooralsnog is deze mogelijke prikkel tegen verstorend procesgedrag echter niet meer beschikbaar en gezien de laatste (korte) parlementaire discussie hierover zal dit voorlopig ook niet veranderen. Bij de behandeling van het wetsvoorstel voor een nieuw griffierechtenstelsel vroeg de CDA-fractie naar de mogelijkheden voor herinvoering. Zij kreeg daarop als antwoord dat voorontevreden cliënten andere wegen zijn om de eigen advocaat aan te spreken en dat het oude eigen beursje niet vaak werd toegepast vanwege de procedurele verwikkelingen daarbij.12 De rechter kan de cliënt daarbij wel op die andere wegen wijzen, zoals het Hof Leeuwarden in een uitspraak in een familiezaak expliciet deed:

Ook nu het eigen beursje momenteel niet tot het instrumentarium van de rechter behoort en er (al dan niet terecht) in de Nederlandse rechtswetenschap en politiek weinig animo is voor herinvoering, kan een bespreking ervan in een onderzoek over kostenprikkels niet ontbreken. Dit geldt des te meer gezien het feit dat veel buitenlandse rechtsstelsels de figuur nog wel kennen. In hoofdstuk 6 zal de persoonlijke veroordeling van de advocaat in de kosten in het buitenland aan bod komen; eerder wordt er in de interviewstudie onder rechters ook al aandacht aan besteed (hoofdstuk 5). Die studie gaf namelijk de kans om met een aanvullende vraag te achterhalen of de geïnterviewde rechters zelf voor of tegen herinvoering van het eigen beursje zijn en met name welke argumenten zij daarbij geven. Op de wenselijkheid van herinvoering wordt, ten slotte, in hoofdstuk 8 ingegaan.