HR, 12-06-2012, nr. 10/02714

Ter terechtzitting in hoger beroep werd verzoeker bijgestaan door de raadsman van zijn keuze, mr. R.D.A. van Boom. De verdediging heeft een aantal verzoeken tot het horen van getuigen gedaan, waarvan een aantal door het hof zijn toegewezen. Het hof heeft daarbij bepaald dat de getuigen door de rechter-commissaris gehoord zouden worden. Verzoeker heeft van meet af aan kenbaar gemaakt zelf de getuigen te willen ondervragen. In verband met de geplande getuigenverhoren heeft de raadsman een brief van verzoeker naar de rechter-commissaris verzonden, waarin verzoeker (uitvoerig) gemotiveerd heeft verzocht bij de getuigenverhoren aanwezig te mogen zijn. De rechter-commissaris heeft dat verzoek geweigerd. Hierop heeft verzoeker zijn raadsman tijdelijk ontheven van zijn functie omdat verzoeker de getuigen zelf wilde horen. De raadsman heeft hieromtrent zowel de rechter-commissaris als het hof bericht.

Op 11 december 2009 stond een zitting gepland, op welke zitting een aantal getuigen zou worden gehoord. De raadsman heeft voorafgaand aan die zitting een faxbericht naar de voorzitter van de strafkamer verzonden, inhoudende — voor zover hier van belang — dat verzoeker ervoor gekozen heeft om 11 december 2009 zonder raadsman ter terechtzitting te verschijnen. Op die terechtzitting bleek echter dat het hof een andere samenstelling had. Hieromtrent was op voorhand geen mededeling gedaan aan de verdediging. Nadat de voorzitter de werkafspraken heeft herhaald, stelt het hof de rechtsbijstand van de verdachte aan de orde. De voorzitter vraagt de verdachte ‘of hij welbewust tijdelijk zijn raadsman heeft ontheven van diens taken en daarmee welbewust heeft afgezien van rechtsbijstand door zijn raadsman.’ Ingevolge van het arrest van 17 november 2009 van Uw Raad (LJN AZ1702) had het hof echter ‘zich ervan moeten vergewissen dat de afstand van de rechtsbijstand ondubbelzinnig, desbewust en vrijwillig is gedaan (r.o. 3.4)’ en had het hof ‘eerst en vooral onder ogen te zien of sprake was van een desbewuste afstand van de verdachte van zijn recht op rechtsbijstand en in dat opzicht een indringende toets aan te leggen en in dat verband de verdachte in overweging te geven al dan niet in overleg met de raadsman en zo nodig na onderbreking of schorsing van de behandeling, zich te beraden omtrent de gevolgen van de door hem ingehouden proceshouding, opdat hij zijn standpunt op enig moment zou kunnen herzien (r.o. 3.5).’ Het hof heeft echter nagelaten verzoeker in overweging te geven om contact op te nemen met zijn raadsman. Nadat het hof verzoeker nogmaals heeft gevraagd of hij welbewust afstand heeft gedaan van de aanwezigheid van zijn raasman, deelt verzoeker mede: ‘dat hij vanwege de andere samenstelling van het hof zijn raadsman er toch bij aanwezig wil hebben en de getuigenverhoren dus geen doorgang kunnen vinden.’ In plaats van dat het hof hierop het onderzoek onderbreekt teneinde verzoeker contact op te laten nemen met zijn raadsman, neemt de voorzitter tijdens de onderbreking zelf contact op met de raadsman en dat zonder overleg of zelfs maar kennisgeving aan de verdachte. Pas nadat de raadsman tijdens het telefoongesprek de voorzitter uitdrukkelijk heeft medegedeeld dat hij zijn cliënt wilde spreken, heeft de voorzitter verzoeker in de gelegenheid gesteld met zijn raadsman te spreken.

Na hervatting van het onderzoek en derhalve na consultatie met zijn raadsman deelt de verdachte onder meer mede dat niet kan worden verder gegaan met het onderzoek ter terechtzitting en de getuigenverhoren zonder rechtsbijstand van zijn raadsman. De voorzitter deelt echter mede dat de zitting wordt voortgezet zonder raadsman. Hierop doet verzoeker een wrakingsverzoek, welk verzoek wordt afgewezen. Na hervatting van het onderzoek deelt de verdachte mede dat hij rechtsbijstand van zijn raadsman wil, van welke mededeling hij akte vraagt. De voorzitter deelt hierop mede dat het punt van rechtsbijstand reeds besproken en afgehandeld is.

Tijdens deze terechtzitting heeft verzoeker diverse malen, na consultatie met zijn raadsman, expliciet en ondubbelzinnig verzocht om bijstand van zijn raadsman. Om in de woorden van voornoemd arrest van Uw Raad te spreken, hij heeft zich beraden en zijn kennelijk standpunt herzien. Desondanks heeft de voorzitter verzoeker die gelegenheid niet geboden. Dat is onder meer in strijd met artikel 28, tweede lid Sv.

Ter terechtzitting van 29 januari 2010 is het onderzoek voortgezet. Na enkele aanloopperikelen omtrent het vervoer van verzoeker doet de voorzitter enkele mededelingen, waar onder dat hij buiten de afwezigheid van verzoeker en zonder diens kennisname contact heeft opgenomen met de raadsman. Kort daarop doet zich een incident voor, waarna verzoeker werd overmeesterd en afgevoerd. Na 18 minuten achtte het hof zich kennelijk alweer onverminderd in staat om het onderzoek ter terechtzitting voort te zetten. Verzoeker wenste echter niet meer verder te gaan zonder zijn raadsman, maar werd daartoe verplicht. Uit het proces-verbaal van de terechtzitting blijkt dat verzoeker vervolgens begon te schreeuwen en bleef daar mee doorgaan.

Na afloop van de terechtzitting heeft de raadsman van verzoeker het hof een brief geschreven, kort gezegd inhoudende een verzoek om hem per omgaande te berichten of de voltallige samenstelling bereid is zich te verschonen in verband met het geweldsincident dat zich op 29 januari 2010 heeft voorgedaan. Vanwege het uitblijven van een reactie doet de raadsman vervolgens op 4 februari 2010 een wrakingsverzoek. Op 11 februari 2010 ontvangt de raadsman de beslissing op het verschoningsverzoek van de raadsheren, die zij kennelijk hadden ingediend. De raadsheren voelden zich niet meer vrij deze zaak verder te behandelen. Het verschoningsverzoek is toegewezen.

Op 18 februari 2010 hebben de raadsheren van de betreffende strafkamer een klacht ingediend tegen de raadsman van verzoeker, waarvan hij op 1 maart 2010 in kennis is gesteld door de waarnemend Deken. In deze klacht staat bij de inleiding onder meer vermeld: ‘De zaak tegen de heer [verzoeker] zal verder worden behandeld door een andere kamer van ons hof, zodat wij ons vrij voelen thans een klacht tegen mr. Van Boom in te dienen.’ De klacht heeft kort gezegd betrekking op het optreden van de raadsman en zijn afwezigheid ter zitting, waarbij deze samenstelling van het hof meent dat de raadsman door zijn gedrag het vertrouwen in zijn beroepsuitoefening en/of de advocatuur heeft geschaad. De raadsman heeft de Deken om 1 april 2010 verzocht om uitstel van de klachtprocedure tot na de behandeling van de onderhavige strafzaak, waarbij de raadsman heeft gewezen op het zogeheten ‘chillingeffect’. Na afwijzing van het verzoek heeft de raadsman na ampel beraad met zijn cliënt de raadsman vervolgens de verdediging neergelegd.

De raadsman kon niet anders dan de verdediging neerleggen vanwege het ‘chilling effect’, waarover het EHRM op 28 oktober 2003 in de zaak van Steur tegen Nederland een aantal overwegingen heeft gewijd. Prof. Taru Spronken heeft deze uitspraak in het Advocatenblad 4 van12 maart 2004 (p. 172 e.v.) besproken. Haar bijdrage houdt in voor zover hier van belang:

Omdat de behandeling van de zaak door een andere kamer van het hof zou worden behandeld, voelden de raadsheren zich vrij een klacht tegen de raadsman in te dienen. Zij hebben daarbij echter uit het oog verloren dat de zaak voor verzoeker en zijn raadsman nog niet was afgehandeld. Het is niet uit te sluiten dat de raadsheren die de zaak verder zouden behandelen op de hoogte zouden worden gebracht van de aard en de inhoud van de klacht. De raadsman is door die klacht in diskrediet is gebracht en afgeleid van de verdediging. Er was sprake van een dreiging met een tuchtrechtelijke sanctie, die betrekking had op het optreden van de raadsman in deze zaak. De raadsman was derhalve niet meer vrij onbevangen in deze zaak op adequate en partijdige wijze de verdediging in deze zaak voort te zetten.

Het hof heeft gemeend een klacht tegen de raadsman in te dienen. Doordat het hof dat echter hangende de strafzaak van verzoeker heeft gedaan, heeft het hof verzoeker hiermee de raadsman van zijn keuze ontnomen.

Nadat mr. R.D.A. van Boom de verdediging heeft moeten neerleggen, heeft verzoeker mr. M.L. Plas verzocht hem bij de behandeling van het hoger beroep verder bijgestaan. Bij brief van 21 april 2010 heeft mr. M.L. Plas zich bij het gerechtshof als raadsvrouw gesteld, in welke brief voorts het volgende staat vermeld:

Op 21 mei 2010 heeft de raadsvrouw zich per brief tot het hof gewend. Deze brief houdt in, voor zover hier van belang:

Op 26 mei 2010 heeft de raadsvrouw toch een preliminair verweer gevoerd, ondanks dat niet alle aspecten die aan de niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie ten grondslag gelegd kunnen worden, met name die met betrekking tot de geheimhoudersgesprekken, daarbij niet goed waren toegelicht en/of gemotiveerd. Dat de raadsvrouw een aantal aspecten naar haar eigen maatstaven nog onvoldoende had gemotiveerd blijkt ook uit het proces-verbaal van die terechtzitting. Naar aanleiding van de verbazing van de advocaat-generaal over het voeren van het verweer heeft de raadsvrouw immers onder meer medegedeeld: ‘Verder heb ik, in tegenstelling tot hetgeen ik daaromtrent in mijn brief van 21 mei 2010 heb vermeld, alsnog gemeend preliminaire verweren te kunnen voeren. In verband met de korte voorbereidingstijd ben ik evenwel niet in staat geweest deze verweren noch de nadere onderzoekswensen uitgebreid te motiveren, met name wat betreft de aanhouding van mijn cliënt naar aanleiding van het geheimhoudersgesprek van 5 oktober 2006.’

Aan het eind van de zittingsdag — om 17:00 uur — heeft de voorzitter besloten om — alvorens tot de bespreking van eventuele onderzoekswensen over te gaan, kort de feiten met verzoeker te bespreken (‘ik hoor u nogmaals zeggen dat wij nu eerst kort de feiten zullen bespreken’, p. 10 bovenaan). De stukken van het dossier zijn niet voorgehouden, de bijzitters, de advocaat-generaal en de raadsvrouw hebben niet de gelegenheid gekregen verzoeker vragen over de feiten te stellen. Vervolgens deelt de voorzitter mede dat de verdachte kennelijk uiterlijk om 18:15 uur met transport zal worden vervoerd, en dan:

Zoals uit het proces-verbaal van de terechtzitting blijkt had de raadsvrouw vakantie. Deze vakantie duurde van 31 mei tot en met 11 juni. Teneinde een voortvarende behandeling van de zaak niet in de weg te staan, heeft de raadsvrouw ingestemd met een voortgezette behandeling op 9 juni 2010. Zij heeft daartoe de eerste twee dagen van haar vakantie gebruikt om de onderzoekswensen op te stellen, te motiveren en met haar cliënt te bespreken, die op 1 juni 2010 naar het hof en de AG gefaxt, en is vervolgens op 2 juni 2010 naar het buitenland vertrokken om — ook weer eerder dan gepland — op 8 juni in de avond terug te komen teneinde de zitting van 9 juni 2010 te kunnen bijwonen.

Op 9 juni 2010 worden de onderzoekswensen door de raadsvrouw toegelicht, waarop door de advocaat-generaal een gemotiveerde reactie wordt gegeven. Het hof wijst alle verzoeken in één adem af. De advocaat-generaal krijgt het woord voor requisitoir. Vervolgens houdt het proces-verbaal het volgende in:

Het hof heeft het verzoek om aanhouding van de zaak teneinde het pleidooi voor te bereiden afgewezen, met name omdat het hof een voortvarende behandeling van de zaak van groot belang acht en de zaak in hoger beroep al jaren voortduurt. Het hof heeft in dit verband verwezen naar het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Het hof heeft daarbij echter uit het oog verloren dat een voortvarende behandeling niet ten koste mag gaan van een eerlijk en een zorgvuldig proces en van de andere rechten van een verdachte die het EVRM en het Wetboek van Strafvordering aan een verdachte bieden, waaronder het recht om te beschikken over de tijd en faciliteiten die nodig zijn voor de voorbereiding van de verdediging en om daarbij bijstand te hebben van een advocaat. Voorts heeft het hof uit het oog verloren dat het onderzoek ter terechtzitting op 26 mei 2010 opnieuw is aangevangen, alsmede dat de raadsvrouw de zaak zeer recent heeft overgenomen, waarbij het niet aan de verdediging is te wijten dat zulks noodzakelijk was.

Het hof heeft ter rechtvaardiging van zijn afwijzing aangegeven dat de raadsvrouw zich al op 21 april 2010 had gesteld en derhalve voldoende voorbereiding had, temeer dat zij [medeverdachte 1] al had bijgestaan, alsmede dat uit het proces-verbaal van 26 mei 2010 niet kon worden afgeleid dat de raadsvrouw niet zou hoeven pleiten. Deze overwegingen kunnen de afwijzing van het verzoek om aanhouding echter niet dragen, gelet op het volgende.

Cliënt wordt verdacht van een ernstig strafbaar feit. In eerste aanleg is hij veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van negen jaren. Na een wijziging tenlastelegging in hoger beroep was volgens de advocaat-generaal een veroordeling mogelijk wegens moord. Hij heeft 16 jaren gevangenisstraf geëist. Cliënt is een ontkennende verdachte en zijn belangen zijn bijzonder groot. Voorts betreft het een zeer omvangrijk en complex dossier, dat — mede gezien de procespositie van verzoeker — intensieve bestudering op detail vergt. Dat is des te meer nodig nu de hoofdverdachte in deze zaak, [medeverdachte 2], telkens wisselende verklaringen heeft afgelegd en dat minst genomen suggestieve vragen aan hem zijn gesteld (zie hiervoor ook Rechtbank Dordrecht 8 april 2010, LJN MB0703). Weliswaar heeft de raadsvrouw de medeverdachte [medeverdachte 1] in diens zaak bij de rechtbank Dordrecht bijgestaan en kent zij uit dien hoofde het dossier, maar zij heeft zich daarbij uitsluitend gericht op de verdediging van [medeverdachte 1] en niet op die van verzoeker. Bovendien zijn er in de zaak van verzoeker veel meer verklaringen in het dossier die, net als die van [medeverdachte 2], intensieve bestudering vergen. Bovendien speelt in onderhavige zaak, in tegenstelling tot die van [medeverdachte 1], een aantal kwesties mee betreffende het vooronderzoek, onder meer betreffende geheimhoudersgesprekken. De omstandigheid dat de raadsvrouw [medeverdachte 1] heeft bijgestaan, maakt derhalve niet dat het dossier ten behoeve van verzoeker niet meer hoefde te worden bestudeerd en dat zonder enige verdere voorbereiding kon worden gepleit.

Voorts is van belang dat de raadsvrouw zich weliswaar op 21 april 2010 heeft gesteld, maar dat zij niet al die tijd tot aan de zitting heeft kunnen gebruiken voor de voorbereiding van onderhavige zaak, aangezien de overname van de zaak onverwacht kwam en er nog andere zittingen gepland stonden, alsmede omdat zij niet al die tijd de beschikking had over het dossier. Bovendien moest de raadsvrouw vooreerst de (nadere) onderzoekswensen formuleren, motiveren en met verzoeker bespreken. Bij brief van 21 mei 2010 heeft de raadsvrouw het hof van het een en ander in kennis gesteld en daarbij aangegeven dat zij niet in staat was om ter terechtzitting van 26 mei 2010 de onderzoekswensen te kunnen toelichten.

Ter terechtzitting van 26 mei 2010 heeft de raadsvrouw wederom te kennen gegeven dat zij de onderzoekswensen nog niet had kunnen formuleren en bespreken met haar cliënt. Om een voortvarende behandeling niet in de weg te staan, heeft de raadsvrouw een deel van haar vakantie gebruikt om dat te doen, zodat de onderzoekswensen op 9 juni 2010 konden worden toegelicht. Bij toekenning van één of meerdere verzoeken kon de uitvoering daarvan wellicht in de zomer plaatsvinden, zodat in september de zaak kon worden voortgezet en afgedaan. Het hof was hiervan op de hoogte, aangezien de raadsvrouw duidelijk te kennen heeft gegeven op vakantie te gaan, en zich zelfs afvroeg of ze wel voldoende tijd zou hebben de onderzoekswensen te formuleren. De raadsvrouw heeft voorts aangegeven dat zij de perikelen rondom de geheimhoudersgesprekken nog niet had uitgewerkt, zodat het hof wist dat haar pleidooi in ieder geval in zoverre niet gereed was en dat dit op 9 juni 2010 niet anders zou zijn, aangezien zij op vakantie zou gaan.

Ook voor het overige heeft de raadsvrouw nergens uit kunnen afleiden dat van haar verwacht werd om op 9 juni 2010 te gaan pleiten. De zaak was op 26 mei 2010 immers nog niet (volledig) inhoudelijk behandeld. Nog daargelaten dat de raadsvrouw niet hoefde te verwachten dat het hof alle onderzoekswensen in één ademteug zou afwijzen en het zelfs in de lijn der verwachtingen lag dat een aantal wensen wel degelijk zou worden toegewezen, was het dossier niet voorgehouden, was verzoeker door de voorzitter slechts kort over de feiten ondervraagd en waren de andere raadsheren, de advocaat-generaal en de raadsvrouw niet in de gelegenheid gesteld om de verdachte vragen te stellen. Was de raadsvrouw op de hoogte geweest dat de zaak zou worden afgedaan, had zij nooit ingestemd met de voorgestelde zittingsdatum.

Op grond van het voorgaande is het oordeel van het hof dat de raadsvrouw ruimschoots voldoende gelegenheid heeft gehad zich adequaat voor te bereiden op het pleidooi onbegrijpelijk. Het hof had derhalve het aanhoudingsverzoek dienen te honoreren. In dit verband merkt verzoeker nog op dat de tijd die het hof aan de raadsvrouw gunde haar pleidooi voor te bereiden — van 15:00 uur tot 16:30 uur — volstrekt onvoldoende is een pleidooi in een dergelijke omvangrijke zaak voor te bereiden. Voorts leent deze zaak zich er ook niet voor om ‘uit het hoofd pleiten’, maar vergt die een gedegen pleitnota. Maar ook al zou het zo zijn dat het hof terecht van mening zou zijn dat de voorbereidingstijd voldoende was, dan nog staat vast dat de raadsvrouw niet in staat was om op die dag haar pleidooi te houden en dat het hof dat wist. De raadsvrouw heeft dat bij brief en op beide zittingsdagen duidelijk te kennen gegeven. Voorts heeft ze aan haar verzoek om aanhouding aangegeven zich genoodzaakt te zien de verdediging neer te leggen indien en voor zover van haar verwacht werd dat zij zou gaan pleiten zonder voorbereiding. Nu op het hof een positieve verplichting ligt te zorgen dat een verdachte wordt voorzien van rechtsbijstand en de belangen van een behoorlijke rechtspleging dat in onderhavige zaak ook eisten, had het hof de raadsvrouw de gelegenheid moeten geven het pleidooi voor te bereiden, teneinde te voorkomen dat verzoeker geen rechtsbijstand (meer) zou hebben. Verzoeker ziet tot slot ook niet in waarom het hof de verdediging de verzochte maand teneinde het pleidooi voor te bereiden niet heeft gegund. Het argument dat het hof een voortvarende behandeling voorstaat weegt niet op tegen het recht van een verdachte zich te kunnen verdedigen. Bovendien overtuigt dit argument niet, nu het hof na het wijzen van het arrest de als redelijkheid te beoordelen termijn voor het inzenden van de stukken van het geding aan Uw Raad fors heeft overschreden.

Nadat het hof de raadsvrouw geen gelegenheid wilde geven een pleidooi voor te bereiden, heeft het hof de zaak voortgezet. Het hof oordeelde dat dit mogelijk was, gelet op de uitspraak van Uw Raad van 21 oktober 2008 (NJ 2008, 563). Deze vergelijking gaat echter niet op. In tegenstelling tot de casus in voornoemd arrest gaat het hier immers niet om de enkele mededeling van de raadsvrouw dat zij verdachte niet langer ter terechtzitting bijstaat. Integendeel, de raadsvrouw heeft duidelijk te kennen gegeven de verdachte te willen bijstaan, maar dat zonder voorbereiding niet op adequate en effectieve wijze te kunnen doen. Datzelfde geldt voor verzoeker. Hij wilde door deze raadsvrouw worden bijgestaan, maar niet dat een en ander zonder voorbereiding zou geschieden. Bovendien gaat het hof eraan voorbij dat Uw Raad bij arrest van 17 november 2009 (LJN BI2315) nog eens het belang van rechtsbijstand heeft benadrukt. Zelfs als verzoeker afstand zou hebben gedaan van zijn recht op rechtsbijstand (wat niet het geval is) had het hof ‘eerst en vooral onder ogen te zien of sprake was van een desbewuste afstand van het recht op rechtsbijstand’ en daartoe ‘een dringende toets aan te leggen en verdachte in overweging te geven (…) zo nodig na onderbreking of schorsing van de behandeling, zich te beraden omtrent de gevolgen van de door hem ingenomen proceshouding, opdat hij zijn standpunt op enig moment zou kunnen herzien’ en het hof had zich dienen te vergewissen ‘dat de afstand van rechtsbijstand ondubbelzinnig, desbewust en vrijwillig is gedaan.’

Verzoeker heeft geen afstand gedaan van zijn recht op rechtsbijstand. Sterker nog, hij heeft na de hervatting van het onderzoek verzocht om contact op te nemen met een advocaat. Het hof heeft dat verzoek onder verwijzing naar voornoemd arrest van 21 oktober 2008 afgewezen, daarbij aangevend dat de verdachte zelf als eerste mededeelde dat zijn raadsvrouw de verdediging neerlegde. Die mededeling hield echter geen afstand van rechtsbijstand in, maar juist een aanspraak op goede rechtsbijstand en die kon op dat moment niet worden gegeven. Vervolgens heeft verzoeker wederom te kennen gegeven dat hij contact op wil nemen met een advocaat en deelt hij mede — na de mededeling dat dit niet meer aan de orde is — dat hij daar onder protest staat. Het hof had derhalve hetzij de raadsvrouw de gelegenheid moeten geven haar pleidooi voor te bereiden, hetzij op de voet van artikel 41 Sv een last tot toevoeging aan een andere raadsman dienen te verstrekken.

Tot slot heeft het hof verzoeker zelf niet de gelegenheid gegeven alles wat hij tot zijn verdediging wilde aanvoeren naar voren te brengen. Verzoeker is begonnen het woord tot verdediging te voeren, waarbij hij heeft betoogd dat het openbaar ministerie niet-ontvankelijk in de vervolging moest te worden verklaard. Verzoeker had het verweer in zoverre nog niet afgerond — hij had in ieder geval de overschrijding van de redelijke termijn nog willen aanvoeren — toen hij door de voorzitter daarin werd afgekapt en zich op de inhoud moest richten. Dit blijkt ook uit het proces-verbaal van de terechtzitting (p. 25), inhoudende: ‘De voorzitter deelt vervolgens mede dat het hof de strekking en het doel van verdachtes betoog tot nu toe voldoende duidelijk is geworden en verzoekt de verdachte zijn betoog weliswaar voort te zetten, doch gaarne met betrekking tot de mogelijke inhoudelijke bezwaren die hij tegen het hem onder 1 en 2 tenlastegelegde heeft.’ Verzoeker heeft met betrekking tot de inhoudelijke bezwaren evenmin alles naar voren kunnen brengen wat hij tot zijn verdediging wilde aanvoeren. Hij werd hangende zijn verweer onderbroken door de voorzitter: ‘Ik hoor de voorzitter zeggen dat hij uit mijn verhaal begrijpt dat ik grote problemen heb met de totstandkoming van de verklaringen van de personen die een grote rol spelen in dit dossier. Dat klopt.’ Vervolgens werd het onderzoek ter terechtzitting onderbroken, waarna verzoeker niet meer in de gelegenheid is gesteld zijn pleidooi voort te zetten.

Concluderend kan worden vastgesteld dat het hof verzoeker niet in de gelegenheid heeft gesteld contact op te nemen met zijn raadsman op de momenten dat hij dat verzocht. Het hof heeft verzoeker onthouden van de raadsman van zijn voorkeur. Nadat verzoeker zich tot een andere raadsvrouw heeft gewend, heeft het hof deze geen tijd en gelegenheid willen geven die nodig waren voor de voorbereiding van de verdediging van verzoeker en heeft het hof verzoeker rechtsbijstand in het geheel ontnomen door hem te verhinderen contact op te nemen met een advocaat en de zaak af te doen zonder rechtsbijstand. Het arrest kan mitsdien niet in stand blijven.

De verdediging heeft op 30 januari 2008 het hof verzocht tot het horen van onder meer de getuigen [betrokkene 1], [betrokkene 2], [betrokkene 3], [betrokkene 4], verbalisant [betrokkene 5] en mr. Koorn, officier van justitie. Ter terechtzitting van 25 maart 2008 heeft het hof het verzoek tot het horen van [betrokkene 1], [betrokkene 2], [betrokkene 3], [betrokkene 4] en [betrokkene 5] toegewezen en hiertoe de zaak verwezen naar de rechter-commissaris. Op 6 januari 2009 heeft het hof het verzoek tot het horen van mr. Koorn toegewezen en (mede) hiertoe de zaak verwezen naar de rechter-commissaris.

Eerst op 10 maart 2009 stonden het horen van voornoemde getuigen bij de rechter-commissaris gepland. Verzoeker wilde in de gelegenheid worden gesteld de getuigen zelf te horen. Op 4 maart 2009 heeft de raadsman per telefax een brief van verzoeker aan de rechter-commissaris verzonden waarin verzoeker uitvoerig gemotiveerd heeft verzocht bij de verhoren aanwezig te mogen zijn. De rechter-commissaris heeft dat verzoek geweigerd. Vervolgens heeft verzoeker zijn raadsman tijdelijk ontheven van zijn functie en hem verboden om naar het verhoor te gaan omdat hij zelf de verhoren wilde doen. De raadsman heeft hierop, voorafgaand aan het verhoor, contact met de rechter-commissaris opgenomen en hem medegedeeld dat hij ontheven was van zijn taak en dat hij niet zou verschijnen en dat verzoeker zelf zijn ondervragingsrecht wilde uitoefenen. De rechter-commissaris volhardde in zijn weigering verzoeker in de gelegenheid te stellen zelfvragen te stellen. Op de dag van het verhoor heeft verzoeker zelf de rechter-commissaris gebeld en hem verzocht transport voor hem te regelen zodat hij bij de verhoren aanwezig kon zijn, welk verzoek is afgewezen. Op de geplande verhoordag zijn alleen de getuigen [betrokkene 2], [betrokkene 3] en [betrokkene 5] verschenen. De rechter-commissaris heeft deze getuigen ambtshalve een aantal vragen gesteld.

Ter terechtzitting van 12 mei 2009 heeft verzoeker een en ander aan het hof voorgelegd. Het proces-verbaal houdt in, voorzover hier van belang:

Nadien heeft het hof besloten ook het horen van Koorn, [betrokkene 4] en [medeverdachte 1] ter terechtzitting te horen.

Het hof heeft het verzoek tot het horen van de getuigen [betrokkene 5], [betrokkene 2] en [betrokkene 3] toegewezen. De verdediging heeft zijn ondervragingsrecht ten aanzien van deze getuigen echter niet uitgeoefend en verzoeker is daartoe ook niet in de gelegenheid gesteld. Weliswaar is de raadsman van verzoeker uitgenodigd om bij die verhoren aanwezig te zijn, maar verzoeker heeft op voorhand duidelijk verzocht om bij die verhoren aanwezig te mogen zijn. Artikel 6, derde lid aanhef en onder d EVRM geeft een verdachte het recht een getuige te ondervragen of te doen ondervragen. Blijkens de redactie van het artikel heeft de verdachte derhalve ook het recht de getuigen zelf te ondervragen. Nu noch gesteld noch gebleken is dat er sprake is van bijzondere omstandigheden die een confrontatie van verzoeker met de getuigen in de weg zouden staan, zou er niets aan in de weg hoeven staan verzoeker in de gelegenheid te stellen de getuigen zelf te ondervragen.

Op 26 mei 2010 is het onderzoek ter terechtzitting opnieuw aangevangen. De raadsvrouw heeft toen onder meer aangevoerd dat de verdediging ten aanzien van deze drie getuigen geen gebruik heeft kunnen maken van zijn ondervragingsrecht. Bij brief van 1 juni 2010 heeft de raadsvrouw verzocht twee van deze getuigen, [betrokkene 5] en [betrokkene 3] als getuige alsnog te horen, welke verzoeken ter terechtzitting van 9 juni 2010 nader zijn toegelicht. Het hof heeft deze verzoeken afgewezen omdat daar de noodzaak niet toe niet is gebleken, waarbij het hof deze afwijzing niet heeft gemotiveerd. Voor zover Uw Raad ondanks mijn brief van 7 april 2011 er toch van uitgaat dat het hof de afwijzing van het verzoek wel nader heeft gemotiveerd op de wijze zoals vermeld op pagina 15 van het proces-verbaal, geldt dat deze motivering de afwijzing van de verzoeken niet kan dragen. Immers, op grond van artikel 322, vierde lid Wetboek van Strafvordering (Sv) blijven beslissingen inzake het horen of de oproeping van getuigen uit hoofde van artikel 287 of artikel 288 in stand indien het onderzoek ter terechtzitting opnieuw wordt aangevangen. Nu het hof op 25 maart 2008 ten aanzien van deze getuigen heeft geoordeeld dat het verdedingsbelang bij de beoordeling van de noodzaak wordt betrokken, moet het ervoor worden gehouden dat de beslissing van 25 maart 2008 tot het horen van deze getuigen in stand is gebleven. Nu verzoeker geen gebruik heeft kunnen maken van zijn ondervragingsrecht en geen afstand van deze getuigen heeft gedaan, had het hof de verdediging derhalve in de gelegenheid moeten stellen deze getuigen alsnog te horen. Daarbij geldt — zoals op 26 mei 2010 is aangevoerd — dat verzoeker ten onrechte niet in de gelegenheid is gesteld bij het verhoor bij de rechter-commissaris aanwezig te zijn en vragen te stellen, zodat het andersluidend oordeel van het hof onbegrijpelijk is, alsmede dat het hof in de vorige samenstelling het ondervragingsrecht van een verdachte heeft miskend.

Met betrekking tot de getuige Koorn geldt dat verzoeker op 11 december 2009 in de gelegenheid is gesteld deze getuige te horen. Verzoeker is daarbij echter een aantal keer onderbroken en gecorrigeerd door de voorzitter en ‘Als de verdachte vraagt waarom de nog niet geplande aanhouding van de verdachte eerder plaatsvond, wijst de voorzitter de verdachte erop dat deze vraag reeds gesteld en beantwoord is en de getuige niet nogmaals op de vraag hoeft te reageren. Hierop deelt de verdachte mede dat hij u weet waarom het verhoor achter gesloten deuren moest plaatsvinden, dat hij er mee stopt en vertrekt.’ De gestelde vraag was echter nog niet beantwoord. Weliswaar had de getuige al het een en ander over de aanhouding van verzoeker verklaard, maar dat was in strijd met ter zake opgestelde processen-verbaal en bovendien was de vraag waarom de aanhouding ‘nu meteen’, te weten 5 minuten na een geheimhoudersgesprek, plaatsvond, nog steeds niet beantwoord. De voorzitter heeft derhalve ten onrechte de beantwoording van deze vraag belet. De verdediging heeft ten aanzien van deze getuige haar verdedigingsrecht dan ook niet volledig kunnen uitoefenen. Zij heeft geen afstand gedaan van deze getuige. Het proces-verbaal vermeldt weliswaar: ‘De voorzitter stelt vast dat afstand wordt gedaan van de getuige’, maar de voorzitter kan dat niet vaststellen. Het al dan niet afstand doen is een beslissing van de verdediging, die expliciet en weloverwogen dient te worden gedaan, wil dat als zodanig kunnen worden opgevat. Dat is hier niet aan de orde, en kan uit het ongenoegen van verzoeker dat de beantwoording van de vragen die hij had omtrent de geheimhoudersgesprekken en de aanhouding werden belet, alsmede dat het onderzoek ter terechtzitting achter gesloten deuren plaatsvond ook niet worden afgeleid. Voorts dient in dit geval te gelden dat het vaststellen dat een verdachte afstand doet van een getuige van invloed kan zijn op de uitkomst van de procedure, zodat niet de voorzitter maar het hof zou zijn aangewezen een dergelijke vaststelling te doen, indien en voor zover dat al mogelijk zou zijn.

Bij brief van 1 juni 2010 heeft de raadsvrouw het hof verzocht mr. Koorn als getuige te horen, welk verzoek op 9 juni 2010 nader is toegelicht. Het hof heeft dit verzoek zonder motivering als zijnde niet noodzakelijk afgewezen. Voor zover Uw Raad toch uitgaat van de motivering op pagina 14 van het proces-verbaal geldt dat deze motivering de afwijzing van het verzoek niet kan dragen. Het hof heeft immers ten onrechte geoordeeld dat verzoeker geen beroep toekomt door de toewijzing van het verzoek door het hof in een andere samenstelling omdat de verdediging afstand van de getuige zou hebben gedaan. De verdediging heeft echter geen afstand van de getuige gedaan, hetgeen ter terechtzitting van 26 mei 2010 ook al was aangevoerd. Ook overigens is het oordeel dat het horen van deze getuige niet noodzakelijk is onbegrijpelijk, nu de beantwoording van de vragen omtrent de geheimhoudersgesprekken en de aanhouding van de verdachte noodzakelijk is ter beantwoording van de vragen van artikel 348 Sv en daaromtrent — ondanks diverse processen-verbaal, memo's en het horen van de OvJ — nog steeds geen duidelijkheid is verschaft hoe een en ander daadwerkelijk is geschied, te meer daar er vele tegenstrijdigheden zitten bij de beantwoording van de wel beantwoorde vragen.

De getuigen [betrokkene 1] en [betrokkene 4], tot slot, waren opgeroepen voor de terechtzitting van 11 december 2009, alwaar zij niet waren verschenen. Verzoeker heeft medegedeeld geen afstand van deze getuigen te doen. Op de volgende terechtzitting, 29 januari 2010, waren deze getuigen aanwezig om te worden gehoord. Het proces-verbaal van die terechtzitting houdt in, voor zover hier van belang:

Uit het voorgaande blijkt onmiskenbaar dat verzoeker in een hevige gemoedsbeweging verkeerde en feitelijk buiten zinnen was. Het hof heeft hierin echter geen reden gezien het onderzoek te onderbreken, bijvoorbeeld om verzoeker in de gelegenheid te stellen contact met zijn raadsman op te nemen, noch zag de voorzitter hierin aanleiding om verzoeker bij wijze van ordemaatregel tijdelijk te verwijderen. Het hof besloot door te gaan met een verdachte die feitelijk buiten zinnen was. De vraag daarbij is of verzoeker de vragen van de voorzitter of hij de getuigen wilde horen wel heeft gehoord. Vast staat dat de verdachte niet heeft gereageerd en dat hij zich niet heeft uitgelaten over het al dan niet horen van getuigen. Op grond van artikel 287, tweede lid Sv, worden de verschenen getuigen gehoord, tenzij daarvan wordt afgezien met toestemming van de officier van justitie en de verdachte. De verdachte heeft geen toestemming gegeven af te zien van het horen van de getuigen, zodat het hof hetzij de getuigen zelf had moeten horen, hetzij de verdachte op een later moment, nadat hij was gekalmeerd, opnieuw in de gelegenheid moeten stellen zich uit te laten of hij de getuigen wilde horen.

Blijkens het proces-verbaal heeft het hof begrepen dat de verdachte afstand doet van de getuige. Het proces-verbaal van de zitting meldt evenwel niet dat de voorzitter met de overige raadsheren van het hof heeft beraadslaagd alvorens hij namens het hof sprak. Dat had echter wel gemoeten nu dit ‘begrijpen’ van invloed kan zijn op de rest van de procedure. Voorts kan het hof niet ‘begrijpen’ dat een verdachte afstand doet van het horen van getuigen en kan dat in het onderhavig geval ook niet worden afgeleid uit hetgeen ter terechtzitting is voorgevallen.

Bij brief van 1 juni 2010 heeft de raadsman het hof verzocht deze getuigen alsnog te horen, welk verzoek ter terechtzitting van 9 juni 2010 nader is toegewezen. Het hof heeft deze verzoeken zonder nadere motivering afgewezen als zijnde niet noodzakelijk. Voor zover Uw Raad toch uitgaat van de motivering op pagina 14 van het proces-verbaal geldt dat deze motivering de afwijzing van het verzoek niet kan dragen. Het hof heeft immers ten onrechte geoordeeld dat verzoeker geen beroep toekomt door de toewijzing van het verzoek door het hof in een andere samenstelling omdat de verdediging afstand van de getuige zou hebben gedaan. De verdediging heeft echter geen afstand van de getuige gedaan, hetgeen ter terechtzitting van 26 mei 2010 ook al was aangevoerd.

Op grond van het voorgaande heeft verzoeker ten onrechte van het hof niet de gelegenheid gekregen ten aanzien van zes hier genoemde getuigen zijn ondervragingsrecht uit te oefenen.

De raadsman van verzoeker heeft de verdachte in eerste aanleg niet bijgestaan. Bij brief van 30 januari 2008 heeft hij onderzoekswensen opgegeven. Op dat moment was hij nog niet in het bezit gesteld van het uitgewerkte vonnis; deze ontving hij eerst op 21 maart 2008. Ter terechtzitting van 25 maart 2008 heeft het hof voorgesteld op die dag alleen de verzoeken tot het horen van getuigen te behandelen. De raadsman heeft die verzoeken vervolgens toegelicht, waarbij hij gemotiveerd en onder verwijzing naar het arrest van Uw Raad van 19 juni 2007 (LJN AZ1702) heeft aangevoerd dat op die verzoeken het verdedigingscriterium dient te worden toegepast.

Het hof heeft ten aanzien van het van toepassing zijnde criterium — voor zover hier van belang — het volgende overwogen:

Het hof wijst vervolgens een het verzoek tot het horen van een aantal getuigen af, en overweegt dan:

Op latere terechtzittingen heeft de raadsman het van toepassing zijnde criterium nog een aantal maal aan de orde gesteld, maar het hof is niet op de beslissing teruggekomen. Op latere terechtzittingen zijn de overige verzoeken behandeld. Bij brieven van 2 en 4 juni 2008 en 29 augustus 2008 heeft de raadsman een aantal nadere onderzoekswensen geformuleerd, die deels een herhaling en deels een aanvulling betroffen van de eerder gedane onderzoekswensen en deels waren opgekomen naar aanleiding van de door het openbaar ministerie gevoegde stukken en overige wensen.

Bij brief van 1 juni 2010 heeft de raadsvrouw van verzoeker de onderzoekswensen van de verdediging opgegeven, welke ter terechtzitting van 9 juni 2010 zijn toegelicht. Een aantal van die wensen betreft een herhaling van de eerder door de verdediging gedane verzoeken. Voor wat betreft de getuigen betreffen dit, behoudens degene die het hof in de vorige samenstelling al waren toegewezen, [betrokkene 6], mevrouw [betrokkene 7] en de beheerder van de tapkamer. De raadsvrouw heeft daarbij betoogd dat voor deze getuigen het verdedigingscriterium van toepassing is, aangezien reeds op 30 januari 2008 is verzocht tot het horen van deze getuigen en het hof die verzoeken met toepassing van het verkeerde criterium heeft afgewezen.

Het hof heeft de verzoeken tot het horen van de getuigen afgewezen, omdat de noodzaak daartoe niet zou zijn gebleken. Het hof heeft geen overweging gewijd aan het van toepassing zijnde criterium.

Uw Raad heeft bij arrest van 19 juni 2007 (LJN AZ1702) een aantal algemene regels gegeven die betrekking heeft op het van toepassing zijnde criterium bij de beoordeling van getuigenverzoeken die niet bij appelschriftuur zijn opgegeven. Uw Raad heeft geoordeeld dat onder sommige omstandigheden niet van de verdediging kan worden gevergd getuigen reeds bij appelschriftuur op te geven. Daarvan is onder meer sprake indien de uitwerking van het vonnis niet binnen de voor de appelschriftuur gestelde termijn voor de verdachte beschikbaar is. Ook kunnen zich gevallen voordoen waarin het horen van getuigen is opgekomen door onvoorziene ontwikkelingen die na bedoelde termijn zijn voorgevallen. In dergelijke gevallen brengt de eis van een eerlijke procesvoering met zich dat het Hof bij gebruikmaking van de voorgeschreven toepassing van het ‘noodzaakcriterium’ genoemde omstandigheden bij de beoordeling betrekt. Uw Raad heeft geoordeeld dat dit kan betekenen dat de concrete toepassing van het noodzakelijkheidscriterium niet wezenlijk verschilt van wat met de toepassing van het criterium van het verdedigingsbelang wordt beoogd.

Het hof heeft bij de beoordeling van de getuigenverzoeken het verdedigingsbelang betrokken bij de verzoeken tot het horen van de getuigen die de rechtbank voor het bewijs heeft gebezigd. Het hof heeft dat echter niet gedaan ten aanzien de overige getuigen. Zulks ten onrechte, aangezien Uw Raad in voornoemd arrest geen onderscheid maakt tussen getuigen die de rechtbank wel en de getuigen die de rechtbank niet voor het bewijs heeft gebruikt. Bovendien miskent het hof door het maken van dat onderscheid dat de verdediging in hoger beroep geen gelegenheid meer zou krijgen om bijvoorbeeld getuigen te horen die ontlastend (kunnen) zijn, dan wel van belang zijn om de betrouwbaarheid te toetsen van de getuigen die door de rechtbank voor het bewijs zijn gebruikt. In het onderhavige geval komt daar nog bij dat de verdediging de getuigen heeft opgegeven toen het uitgewerkte vonnis nog niet beschikbaar was, zodat de verdediging niet kon weten welke getuigen de rechtbank wel en welke getuigen de rechtbank niet voor het bewijs heeft gebezigd.

Op grond van het voorgaande had het hof bij de verzoeken tot het horen van de getuigen die op 30 januari 2008 zijn opgegeven het verdedigingsbelang bij de beoordeling van de verzoeken dienen te betrekken. Datzelfde geldt voor de getuigen die zijn opgekomen naar aanleiding van de stukken die door het openbaar ministerie hangende de procedure in hoger beroep zijn betrokken. Het hof heeft derhalve de verkeerde maatstaf toegepast.

Het hof heeft op 9 juni 2010 op een herhaald verzoek van de verdediging dat verzoek ongemotiveerd afgewezen als zijnde niet noodzakelijk. Het hof heeft daarmee ten onrechte niet onderkend dat het hof in de vorige samenstelling het verkeerde criterium had toegepast en dat het hof dat in de nieuwe samenstelling had kunnen herstellen door alsnog de verzoeken te beoordelen met inachtneming van het verdedigingsbelang.

De overige verzoeken betreffen geen verzoeken tot het horen van getuigen, doch — kort samengevat — tot het voegen van stukken. Het hof heeft op een aantal verzoeken geen beslissing hoeven nemen omdat het openbaar ministerie voor voeging daarvan zorg zou dragen. De overige verzoeken zijn allemaal afgewezen met de motivering ‘er zijn vele wegen die naar Ameide leiden’ (raadsvrouw: niet vanuit Utrecht), ‘niet herhaald’, ‘gelet op het standpunt van het openbaar ministerie’, ‘het enkele feit dat een mobiele telefoon op een bepaald moment op een bepaalde plaats wordt aangestraald betekent niet dat een bepaalde persoon daar ook is’ (raadsvrouw: maar die telefoon wel en daar kan een getuige over worden gevraagd), ‘niet onderbouwd’, enz, waarbij het hof telkens het noodzaakcriterium heeft toegepast. Bij verzoeken tot het voegen van stukken is echter niet het noodzaakcriterium van toepassing, maar gaat het om de vraag of die stukken relevant zijn. Het hof heeft dat niet onderkend. Voorts heeft het hof de afwijzing van de verzoeken niet, althans niet naar de eisen der wet met redenen omkleed. Met betrekking tot de afwijzingsgrond ‘niet herhaald’ heeft het hof verzoeken die op 30 januari 2008 zijn gedaan, afgewezen omdat die niet herhaald zijn in latere brieven. De latere brieven betroffen echter een aanvulling op de eerder gedane verzoeken en geen vervanging. Het hof had derhalve ook op die verzoeken expliciet een beslissing dienen te nemen.

Nadat het onderzoek opnieuw is aangevangen heeft de raadsvrouw bij brief van 1 juni 2010 een aantal eerdere verzoeken herhaald, waaronder verzoeken van 30 januari 2008, en een aantal nieuwe verzoeken gedaan. Het hof heeft alle verzoeken in één adem afgedaan als zijnde niet noodzakelijk. Het hof heeft de afwijzing van de verzoeken niet gemotiveerd.

Voor zover Uw Raad ondanks mijn brief van 7 april 2011 wel uitgaat van de motivering zoals vermeld in het proces-verbaal van 9 juni 2010 geldt dat die motivering van het hof de afwijzing van de meeste verzoeken niet kan dragen. Ook bij deze verzoeken gaat het niet om het noodzaakcriterium, maar of het relevant is. Hierbij is van belang dat verzoeker een ontkennende verdachte is en dat hij zijn onschuld wil aantonen, alsmede dat de verklaringen van [medeverdachte 2] voor verzoeker zeer belastend zijn. Die verklaringen zijn echter op essentiële punten onderling tegenstrijdig, alsmede strijdig met de verklaringen van andere getuigen en van vele objectieve bewijsmiddelen. Voorts betreffen met name de eerste verklaringen van [medeverdachte 2] een zeer korte puntsgewijze samenvatting van het verhoor. Zo is bijvoorbeeld een verhoor van 4,5 uur weergegeven op slechts één A-viertje. Dat roept op zichzelf al vragen op. Daar komt bij dat alle stukken die later op verzoek van de verdediging in het dossier zijn gevoegd ontlastend voor verzoeker zijn, dan wel in ieder geval aantonen dat [medeverdachte 2] op essentiële punten heeft gelogen. De meeste verzoeken die door de verdediging zijn gedaan hebben dan ook de strekking de betrouwbaarheid van de verklaringen van [medeverdachte 2] te toetsen.

Het hof heeft vorenstaande niet onderkend door te stellen dat de verzoeken niet noodzakelijk en/of niet van belang zijn voor enige in deze zaak te nemen beslissing. Verzoeker noemt enkele voorbeelden van motiveringen die de afwijzing van de verzoeken niet kunnen dragen. Met betrekking tot de verzoeken 5 en 6 staat in het proces-verbaal vermeldt: ‘Het lag op de weg van de verdediging om aan te geven op welke punten zij de verklaringen van [medeverdachte 2] onbetrouwbaar acht.’ Het kan echter onmogelijk van de verdediging ter onderbouwing van onderhavig verzoek worden gevergd dat zij alle punten aangeeft waarop zij de verklaring van [medeverdachte 2] onbetrouwbaar acht, aangezien hij zoveel verklaringen heeft afgelegd, waarin hij telkens zijn verklaring wijzigt. Dat zou een ellenlang betoog worden. De verdediging heeft ter onderbouwing van het verzoek echter wel aangegeven dat het in ieder geval om een door [medeverdachte 2] gesteld telefoongesprek tussen hem en verzoeker gaat, terwijl dat telefoongesprek nimmer heeft plaatsgevonden. Met betrekking tot de verzoeken onder 15 en 16 staat vermeld dat het zou gaan om een ‘fishing expedition’. Dat is echter geenszins het geval, zoals blijkt uit de stukken van het dossier. Er is DNA van een onbekende aangetroffen en er zijn aanwijzingen in het dossier dat iemand anders dan verzoeker bij het feit is betrokken en ook wie dat mogelijk zou kunnen zijn.

Op grond van het voorgaande heeft het hof derhalve bij de beoordeling van de verzoeken deels het verkeerde criterium toegepast. Voor het overige heeft het hof de verzoeken niet dan wel niet naar behoren gemotiveerd.

Verzoeker heeft ter terechtzitting in hoger beroep aangevoerd dat er in het vooronderzoek diverse vormverzuimen zijn begaan, die hetzij op zichzelf, hetzij in onderling verband en samenhang beschouwd de consequentie dienen te hebben dat het openbaar ministerie niet-ontvankelijk in de vervolging wordt verklaard, aangezien doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van verzoeker aan diens recht op een eerlijk proces is tekortgedaan. Verzoeker heeft hiertoe — kort gezegd — het volgende aangevoerd:

Verzoeker verwijst voor dit middel naar hetgeen in mijn brief van 7 april 2011 staat vermeld. Voor het geval Uw Raad toch uitgaat van hetgeen in proces-verbaal staat vermeld geldt het volgende. Op pagina 30 van het proces-verbaal staat — voor zover hier van belang — het volgende:

Ingevolge artikel 311, vierde lid, Sv wordt een verdachte de gelegenheid gelaten om het laatst te spreken. Het hof heeft verzoeker die gelegenheid echter niet gegeven. De voorzitter kan niet constateren dat een verdachte de gelegenheid tot het laatste woord heeft gehad, hij moet hem die gelegenheid geven. Dat is niet gebeurd. De omstandigheid dat verzoeker volgens dit proces-verbaal geen bezwaar heeft gemaakt tegen de constatering maakt dat niet anders. Verzoeker werd niet bijgestaan door een raadsman en kon niet weten dat hij bezwaar kon maken. De voorzitter had verzoeker, indachtig meergenoemd arrest van Uw Raad van 17 november 2009, op die mogelijkheid moeten wijzen.

Het hof heeft bewezen verklaard dat verzoeker en/of zijn mededader(s) het slachtoffer met een hard voorwerp tegen het hoofd of rug, althans tegen het lichaam heeft geslagen. Het hof heeft voor dit onderdeel gebruik gemaakt van de verklaring van [medeverdachte 2], afgelegd ter terechtzitting in hoger beroep van 11 december 2009, inhoudende: ‘[verzoeker] heeft [slachtoffer] met een pistool geslagen. Hij sloeg daarmee op de rug, de bovenkant van de nek en het achterhoofd van [slachtoffer].’, alsmede van de verklaring van [medeverdachte 2] van 30 november 2006, inhoudende: ‘[verzoeker] was [slachtoffer] met de achterkant van die revolver, met de kolf, aan het slaan op zijn rug en op zijn kop.’

Uit het sectieverslag van dr. Maes, patholoog, van 24 juli 2006, het verslag niet-natuurlijke dood van 23 juli 2006 en het aanvullend rapport van 16 januari 2007, beide van H. Venrooy, forensisch arts, blijkt echter dat er geen letsels aan het achterhoofd objectief zijn vastgesteld. Laatstgenoemd rapport houdt — voor zover hier van belang in:

Voorts is er geen bloed op de revolver aangetroffen. [medeverdachte 2] heeft dus gelogen tegen de verbalisanten toen hij zei dat verzoeker [slachtoffer] heeft geslagen met de kolf van een pistool. Op grond hiervan is de bewezenverklaring in zoverre niet naar de eisen der wet met redenen omkleed, althans is het oordeel van hof dat [slachtoffer] met een hard voorwerp is geslagen — zonder nadere motivering die ontbreekt — onbegrijpelijk.

Het hof heeft voorts bewezen geacht dat verzoeker en/of zijn mededader(s) [slachtoffer] opzettelijk hebben gedood. Het hof heeft evenwel omtrent het opzet niets overwogen, terwijl het opzet op de dood niet uit de bewijsmiddelen blijkt. Uit de bewijsmiddelen blijkt dat [medeverdachte 2] en zijn mededader(s) het opzet had op diefstal van geld en niet op de dood van [slachtoffer]. Voorts kan uit de omstandigheden waarin [slachtoffer] werd achtergelaten niet worden afgeleid dan dat het niet anders kan zijn dan dat [slachtoffer] als gevolg daarvan zou komen te overlijden en dat de daders dat gevolg op de koop toe hebben genomen. Hiertoe geldt het volgende.

Uit het sectieverslag (b.m. 22) blijkt dat er geen anatomische doodsoorzaak is vastgesteld. Als doodsoorzaak kunnen in aanmerking komen een plots opgetreden hartritmestoornis, positionele asfyxie als gevolg van het op de buik liggen, dan wel een combinatie van deze twee mogelijke oorzaken. Voorts blijkt uit het rapport van drs. J. Huijbregst, entomoloog, dat er sprake was van een minimaal postmortaal interval van 2 tot 4 dagen. Nu uit de diverse verklaringen kan worden aangenomen dat de inbraak heeft plaatsgevonden in de nacht van 17 op 18 juli 2006 en het lichaam van [slachtoffer] op 22 juli 2006 is gevonden, leefde [slachtoffer] naar alle waarschijnlijkheid nog toen de mannen zijn vertrokken.

De vraag is of er sprake is van opzet op de dood door [slachtoffer] op de buik liggend en vastgebonden met tie-rips achter te laten met de gordijnen dicht, terwijl hij daarvoor was geslagen. Zoals uit het sectierapport blijkt heeft het slaan geen invloed op de dood gehad. Uit het dossier blijkt niet dat [slachtoffer] bewusteloos is geraakt door het slaan. Integendeel, nadat [medeverdachte 2] hem had geslagen heeft [slachtoffer] nog gesproken. Voorts zijn de omstandigheden waaronder [slachtoffer] is achtergelaten niet zodanig dat hij niet meer kon bewegen. Weliswaar was hij vastgebonden, maar doordat de handen aan elkaar en de voeten aan elkaar waren vastgebonden en niet ook onderling weer aan elkaar, is het zeer goed mogelijk om om te draaien en zelfs nog te bewegen. [slachtoffer] kon ook nog schreeuwen. Onder deze omstandigheden kan niet worden gezegd dat het niet anders kan dan dat [slachtoffer] zou komen te overlijden. Dat de gordijnen dicht waren, maakt dat niet anders. Integendeel, door een kier in de gordijnen was te zien dat de televisie aanstond en het licht aan was. Dat valt op, evenals het feit dat iemand overdag de overgordijnen dichthoud.

Op grond hiervan is het oordeel van het hof dat er sprake was van opzet op de dood en dat het feit derhalve kan worden gekwalificeerd als doodslag — zonder nadere motivering die ontbreekt — onbegrijpelijk. De bewezenverklaring is derhalve ook in zoverre niet naar de eisen der wet met redenen omkleed.