HR, 08-06-2018, nr. 17/02417

Het cassatiemiddel valt uiteen in vier onderdelen, gericht tegen rov. 4.2 tot en met 4.6. De onderdelen worden voorafgegaan door een “algemene klacht” (blz. 3, bovenaan), die gelijkluidend is aan onderdeel 2 en hierna in samenhang met dat onderdeel wordt besproken.

Onderdeel 1, dat de verst gaande strekking heeft, klaagt dat het hof heeft miskend dat de in art. 332 lid 1 Rv neergelegde appelgrens geen toepassing vindt in executiegeschillen als het onderhavige, dat wil zeggen: in executie-kort gedingen in de zin van art. 438 lid 2 Rv. Het onderdeel wijst in dit verband op de bijzondere aard van deze procedure, op doel en strekking van de daarin gevorderde voorzieningen bij voorraad en op de absolute bevoegdheid van (de voorzieningenrechter in) de rechtbank in executiegeschillen. Voorts doet het middelonderdeel een beroep op HR 13 april 1984, ECLI:NL:HR:1984:AG4794, NJ 1984/566 m.nt. W.H. Heemskerk, waaruit het onderdeel afleidt dat uitspraken van (de voorzieningenrechter in) de rechtbank in executiegeschillen steeds appellabel zijn. Aldus doet zich, volgens de klacht, de in art. 332 lid 1 Rv bedoelde uitzonderingssituatie voor dat “de wet anders bepaalt” (vgl. art. 705 Rv).

Alvorens de klacht te bespreken, maak ik enkele opmerkingen van algemene aard over de in art. 438 Rv neergelegde regeling voor executiegeschillen en over de in art. 332 lid 1 Rv opgenomen appelgrens.

Art. 438 Rv geeft een regeling voor geschillen die in verband met de tenuitvoerlegging van vonnissen kunnen rijzen. Volgens art. 438 lid 1 Rv is steeds de rechtbank absoluut bevoegd om over zulke geschillen te oordelen, ook al is het te executeren vonnis gewezen door een kantonrechter, een gerechtshof of de Hoge Raad.8.Wat betreft de relatieve bevoegdheid, geeft art. 438 lid 1 Rv de eiser een aantal keuzemogelijkheden.9.Art. 438 lid 2, eerste volzin, Rv bepaalt dat executiegeschillen, ter verkrijging van een voorziening bij voorraad, ook kunnen worden gebracht in kort geding voor de voorzieningenrechter van de volgens het eerste lid bevoegde rechtbank.10.In de praktijk is dit de meest gebruikelijke route, aangezien executiegeschillen naar hun aard veelal spoedeisend zijn.11.Art. 438 lid 2 Rv kent aan de voorzieningenrechter, in aanvulling op zijn algemene bevoegdheden ingevolge art. 254 Rv, een aantal bijzondere bevoegdheden toe. Daartoe behoort de bevoegdheid om een constitutief vonnis te wijzen (namelijk schorsing van de executie of opheffing van een beslag).12.Kenmerkend voor executiegeschillen is dat uitsluitend de executie ter beoordeling voorligt en niet de executoriale titel (de in de hoofdzaak toegewezen vordering).13.De executierechter kan slechts de staking van de executie bevelen indien de executant, kort samengevat, misbruik maakt van zijn executiebevoegdheid.14.

Wat betreft de appelgrens: art. 332 Rv geeft een algemene regeling van de gevallen waarin hoger beroep mogelijk is in dagvaardingszaken.15.Partijen kunnen hoger beroep instellen tenzij de vordering waarover de rechter in eerste aanleg had te beslissen niet meer beloopt dan € 1.750,- of, in geval van een vordering van onbepaalde waarde, duidelijke aanwijzingen bestaan dat de vordering geen hogere waarde vertegenwoordigt dan € 1.750,- tenzij de wet anders bepaalt (lid 1). Indien de zaak meer dan één vordering tussen dezelfde partijen betreft, is het totale beloop of de totale waarde van deze vorderingen beslissend voor de toepassing van de appelgrens (lid 2). De appelgrens geldt ook in kort geding, in die zin dat de appellabiliteit van een kortgedingvonnis dient te worden afgeleid uit de regels die toepasselijk zouden zijn indien de desbetreffende vordering in een bodemprocedure zou zijn ingesteld.16.De appelgrens geldt ook voor zogenoemde ‘aard’-vorderingen in de zin van art. 93 Rv, d.w.z. voor vorderingen die, ongeacht hun waarde, tot de bevoegdheid van de kantonrechter behoren.17.

De ratio van de appelgrens is, dat geen hoger beroep behoort open te staan in zaken waarvan het betrekkelijk geringe financiële belang niet opweegt tegen de tijd en kosten die gemoeid zijn met de behandeling van de zaak in hoger beroep. In de vakliteratuur is betoogd dat de appelgrens niet slechts ertoe strekt het gerechtelijke apparaat te ontzien, maar ook de procespartijen beoogt te beschermen tegen onnodige (proces)kosten.18.Gelet op dit laatste, wordt de genoemde ratio mede in verband gebracht met het door art. 6 EVRM beschermde recht op toegang tot de rechter (het ‘toegankelijkheidsbeginsel’). Daarachter steekt de gedachte dat het vooruitzicht van een procedure in twee feitelijke instanties over een relatief kleine vordering rechtzoekenden zou kunnen ontmoedigen om zo’n procedure te voeren.19.Tegen deze achtergrond pleiten verscheidene auteurs voor een aanzienlijke verhoging van de appelgrens.20.Daarbij wijzen zij erop dat de in art. 93 Rv neergelegde competentiegrens van de kantonrechter, waarmee de appelgrens vroeger globaal gelijke tred hield, in 2011 substantieel is verhoogd (tot € 25.000,-)21.zonder een evenredige verhoging van de appelgrens.22.

De uit art. 332 lid 1 Rv voortvloeiende uitsluiting van hoger beroep in zaken met een (te) gering financieel belang kan niet worden doorbroken met een beroep op de doorbrekingsgronden die hoger beroep mogelijk maken waar dat in bijzondere wetsbepalingen is uitgesloten.23.Dit laat onverlet dat van vonnissen waartegen ingevolge art. 332 lid 1 Rv geen hoger beroep kan worden ingesteld, op grond van art. 78 e.v. RO cassatieberoep openstaat. Voor zover het gaat om kantonrechtervonnissen, gelden daarbij de beperkingen van art. 80 lid 1 RO, met dien verstande dat de Hoge Raad, gelet op art. 6 EVRM, ook de schending van fundamentele rechtsbeginselen als grond voor cassatie van kantonrechtervonnissen aanvaardt.24.

Na deze algemene opmerkingen keer ik terug naar het middelonderdeel. De daarin verdedigde rechtsopvatting dat in executiegeschillen in kort geding de appelgrens niet geldt en dus steeds hoger beroep kan worden ingesteld, ongeacht de waarde of het beloop van de vordering, kan mijns inziens niet als juist worden aanvaard. Art. 332 lid 1 Rv geldt voor alle vonnissen van de burgerlijke rechter en laat slechts een uitzondering toe indien de wet ‘anders bepaalt’. Van zo’n wettelijke uitzondering is hier geen sprake.25.De wettelijke regeling van executiegeschillen in art. 438 Rv en de “eigen aard van het executiegeschil” waarop zij berust26., bieden geen aanknopingspunt voor het maken van zo’n uitzondering. Voor zover het onderdeel op de gedachte berust dat vanwege het spoedeisende karakter van executiegeschillen in kort geding en/of het voorlopige karakter van de daarin getroffen voorzieningen27., een grotere kans op fouten en (dus) een grotere behoefte aan de mogelijkheid van hoger beroep bestaat, faalt het omdat die gedachte al in 1981 (voor kort gedingen in het algemeen) door de Hoge Raad is verworpen.28.Voor zover het middelonderdeel een uitzondering op de appelgrens bepleit met een beroep op de absolute bevoegdheid van (de voorzieningenrechter in) de rechtbank om te oordelen over executiegeschillen, ook ten aanzien van kantonrechtervonnissen, faalt het omdat het onderscheid tussen kantonzaken en niet-kantonzaken – anders dan onder het tot 1 januari 2002 geldende procesrecht – naar huidig recht niet van invloed is op de appellabiliteit.29.

De in het middelonderdeel verdedigde rechtsopvatting is ook niet aanvaard in HR 13 april 1984, NJ 1984/566 m.nt. W.H. Heemskerk. Het ging in die zaak om de invordering bij dwangbevel van een opgelegde heffing. De heffingsdebiteur, genaamd Vriend, was daartegen in verzet gekomen bij de rechtbank op de voet van art. 127 lid 4 van de Wet op de Bedrijfsorganisatie. Na afwijzing van zijn vordering stelde deze rechtstreeks cassatieberoep in, kennelijk indachtig de appelgrens voor vonnissen van de kantonrechter die toen was neergelegd in art. 38 (oud) RO.30.De Hoge Raad verklaarde de heffingsdebiteur niet ontvankelijk in zijn cassatieberoep omdat op grond van het toenmalige art. 54 (oud) RO voor vonnissen van de rechtbank geen appelgrens gold en de beslagdebiteur dus hoger beroep had kunnen instellen. De Hoge Raad overwoog, voor zover van belang:

“Vonnissen van rechtbanken, in eerste aanleg gewezen, zijn vatbaar voor hoger beroep, tenzij het tegendeel uit de wet voortvloeit. Ten aanzien van vonnissen gewezen op een verzet als bedoeld in art. 127 lid 4 vloeit zodanige uitsluiting voort noch uit dit artikel noch uit enige andere wettelijke bepaling. Art. 38 Wet RO, op welk artikel Vriend zich bij pleidooi heeft beroepen, is te dezen niet van toepassing, nu niet de Ktr. maar de Rb. op het verzet beslist.

Tegen het vonnis van de Rb. stond derhalve hoger beroep open, zodat Vriend in zijn cassatieberoep niet kan worden ontvangen.” (rov. 3)

Anders dan het middelonderdeel veronderstelt, behelst het arrest niet de regel dat in executiegeschillen steeds appel openstaat. Het arrest leert slechts dat bij gebreke van een wettelijke uitsluiting of beperking van appel – zoals eertijds onder het regime van art. 54 RO (oud) – hoger beroep kan worden ingesteld. De slotsom is dat onderdeel 1 faalt.

Onderdeel 2 klaagt, evenals de “algemene klacht” die aan de onderdelen voorafgaat, dat het hof in rov. 4.3 de ingestelde vorderingen tot opheffing van het beslag, tot restitutie en tot het geven van een verbod van verdere beslagen ten onrechte heeft gelijkgesteld met de vordering van Univé ten bedrage van € 790,80, waarvoor het beslag was gelegd. Volgens het middelonderdeel moet onder “de vordering waarover de rechter in eerste aanleg had te beslissen” (in de zin van art. 332 lid 1 Rv) niet de vordering van de executant (hier: Univé), maar de vordering van de geëxecuteerde (hier: de schuldenaar) worden verstaan. Het onderdeel tekent hierbij aan dat de door het beslag getroffen zorgtoeslag van de schuldenaar in 2016 € 998 bedroeg, dus meer dan de vordering van Univé van € 790,80.

De klacht mist feitelijke grondslag. Op zichzelf is juist dat de in een executiegeschil ingestelde vordering van de geëxecuteerde een hogere waarde kan vertegenwoordigen dan de vordering van de executant.31.Het hof heeft dit niet miskend. Het hof is in rov. 4.3 “met partijen” ervan uitgegaan dat de vorderingen tot opheffing van het beslag, tot restitutie en tot verbod van verdere beslagen tezamen dezelfde waarde vertegenwoordigen als de vordering van Univé ad € 790,80. Tegen de vaststelling dat partijen zijn uitgegaan van een gelijkschakeling van de waarde van de opheffingsvordering met nevenvorderingen en de vordering waarvoor het beslag was gelegd, richt het middel geen klacht. Het onderdeel faalt omdat het hof de waarde van de vorderingen heeft mogen bepalen met inachtneming van de desbetreffende stellingen van partijen.

Overigens was de vaststelling van het hof dat partijen zijn uitgegaan van deze gelijkschakeling begrijpelijk in het licht van de uitlatingen van partijen ter comparitie. In antwoord op een door het hof gestelde vraag naar het financiële belang van de zaak sprak de advocaat van de schuldenaar over “€ 797,- als zijnde het belang van opheffingsvordering” (proces-verbaal, blz. 4). Wat betreft de in eerste aanleg ingestelde vordering tot restitutie van ten onrechte geïncasseerde zorgtoeslagen, stond tussen partijen vast dat de waarde daarvan nihil was, omdat de schuldenaar zijn zorgtoeslag onmiddellijk na de beslaglegging had stopgezet en daarom geen zorgtoeslagen aan Univé waren uitgekeerd.32.Wat betreft de mogelijkheid van een herleving van het beslag door het opnieuw aanvragen van zorgtoeslag, verklaarde de advocaat van de schuldenaar dat een eventueel daaruit voortvloeiende toename van het financiële belang geen onderdeel uitmaakte van de vordering (proces-verbaal, blz. 2). Over de waarde van de nevenvordering tot verbod van verdere beslaglegging heeft de advocaat van de schuldenaar in het geheel geen uitspraken gedaan. Wel refereerde zij aan de niet-toegelaten eisvermeerdering in eerste aanleg en aan de proceskosten, waarvan de waarde echter niet meetelt voor de appelgrens.33.

Tegen deze achtergrond heeft het hof inderdaad “met partijen” tot uitgangspunt kunnen nemen dat de vorderingen tot opheffing van het beslag, tot restitutie en tot verbod van verdere beslagen tezamen dezelfde waarde vertegenwoordigen als de vordering van Univé ad € 790,80. Voor zover het onderdeel zich erop beroept dat de door het beslag getroffen zorgtoeslag in 2016 € 998 bedroeg, faalt het bij gebrek aan belang. Ook met inachtneming van dat hogere bedrag is de waarde van de vorderingen immers onder de appelgrens gelegen (€ 998 + € 500 = € 1.498). Onderdeel 2 faalt.

Onderdeel 3 is geschreven voor het geval dat het hof de door de schuldenaar ingestelde vorderingen tot opheffing van het beslag, tot restitutie en tot het geven van een verbod van verdere beslagen heeft beschouwd als vorderingen van onbepaalde waarde in de zin van art. 332 lid 1 Rv. In dat geval heeft het hof volgens de klacht miskend dat deze vorderingen ‘aard’-vorderingen en geen ‘waarde’-vorderingen zijn, en dat van een vonnis in kort geding over aardvorderingen als deze steeds hoger beroep openstaat. Het onderdeel verwijst in dit verband naar art. 705 in verbinding met art. 254 e.v. Rv.

De klacht mist feitelijke grondslag. Het hof heeft immers, in navolging van partijen, tot uitgangspunt genomen dat de opheffingsvordering en de daaruit voortvloeiende nevenvorderingen een bepaalde waarde vertegenwoordigen, namelijk dezelfde als de vordering van Univé ad € 790,80. Overigens lijkt het onderdeel de in art. 332 lid 1 Rv neergelegde criteria voor appellabiliteit (vorderingen van bepaalde waarde tegenover vorderingen van onbepaalde waarde) ten onrechte op één lijn te stellen met de in art. 93 Rv neergelegde criteria voor bevoegdheid van de kantonrechter (‘waarde’-vorderingen tegenover ‘aard’-vorderingen). Ik memoreer in dit verband dat de appelgrens ook geldt voor aardvorderingen (zie alinea 2.5 hiervoor) en dat het onderscheid tussen kantonzaken en niet-kantonzaken naar huidig recht niet (meer) van invloed is op de appellabiliteit (zie alinea 2.8).

Voor zover het onderdeel betoogt dat in executiegeschillen als het onderhavige steeds hoger beroep openstaat, bouwt het kennelijk voort op onderdeel 1 en de in dat kader verdedigde, hierboven onjuist bevonden rechtsopvatting. Volledigheidshalve merk ik nog op dat art. 705 Rv in deze zaak toepassing mist, omdat het hier niet gaat om (de opheffing van) een conservatoir beslag.

Onderdeel 4.a richt een voortbouwende klacht tegen rov. 4.5 (slot), waar het hof concludeert dat geen hoger beroep openstaat. Deze klacht mist zelfstandige betekenis en behoeft geen afzonderlijke bespreking.

Onderdeel 4.b klaagt dat het hof in rov. 4.6 ten onrechte heeft geoordeeld dat tegen het vonnis van de voorzieningenrechter ingevolge art. 80 lid 1 RO cassatieberoep openstond. Volgens het onderdeel was dat niet het geval, nu het bestreden vonnis niet door een kantonrechter (in de zin van art. 80 lid 1 RO) is gewezen, maar door de voorzieningenrechter in de rechtbank (in de zin van art. 438 lid 2 Rv). Verder betoogt het middelonderdeel dat de uitspraak van het hof een “rechtens ontoelaatbare, met het (systeem van) beslag- en executierecht strijdige, en maatschappelijk onaanvaardbare uitkomst” heeft omdat bij executoriale beslagen ter zake van vorderingen onder de appelgrens de geëxecuteerde steeds de mogelijkheid wordt ontnomen om hoger beroep in te stellen.34.

De klacht mist feitelijke grondslag. Het hof respondeert in rov. 4.6 op een zijdelingse opmerking van de advocaat van de schuldenaar ter comparitie, over een eventueel beroep op doorbrekingsgronden.35.In dat kader overweegt het hof:

“Voor zover [de schuldenaar] heeft bedoeld zich te beroepen op schending van fundamentele rechtsbeginselen, is dat geen grond voor doorbreking van de appelgrens van artikel 332 lid 1 Rechtsvordering. Omdat in een cassatieberoep op de voet van art. 80 lid 1 RO ruimte wordt geboden voor klachten over schending van fundamentele rechtsbeginselen acht de Hoge Raad in een geval als het onderhavige niet onaanvaardbaar dat tegen een beslissing in een zaak met een waarde gelegen onder de appelgrens geen hoger beroep kan worden ingesteld (vgl. Hoge Raad 16 maart 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ1490).”

Deze overwegingen staan in de sleutel van HR 16 maart 2007, reeds aangehaald, NJ 2007/637, waarnaar het hof verwijst. In die zaak ging het om een niet-appellabel vonnis van een kantonrechter, waarvan (slechts) binnen de grenzen van art. 80 lid 1 RO cassatieberoep openstond. Vandaar dat het hof refereert aan “een cassatieberoep op de voet van art. 80 lid 1 RO”. Anders dan het onderdeel veronderstelt, ligt hierin niet het oordeel besloten dat ook in de onderhavige zaak (slechts) op de beperkte gronden van art. 80 lid 1 RO cassatieberoep had kunnen worden ingesteld. Bovendien faalt het onderdeel bij gebrek aan belang, omdat het hof met juistheid heeft overwogen dat de appelgrens niet kan worden doorbroken en de verwijzing naar art. 80 lid 1 RO niet dragend is voor dat oordeel.

Voor zover het onderdeel nog klaagt over de onjuiste en/of onwenselijke uitkomst van het bestreden arrest, breng ik in herinnering dat de appelgrens mede in het teken staat van de toegankelijkheid en betaalbaarheid van de rechtspraak, en in verband daarmee steun geniet (zie alinea 2.6 hiervoor). Zo beschouwd, is de door het hof bereikte slotsom dat in deze zaak, vanwege het (te) geringe financiële belang, geen hoger beroep openstaat, in overeenstemming met het wettelijke stelsel en ook maatschappelijk aanvaardbaar.

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

plv