HR, 10-06-2011, nr. 10/03357

Partijen zijn op 13 juli 2001 te Zoetermeer (Nederland) gehuwd. Uit hun huwelijk zijn geen kinderen geboren. Bij beschikking van de rechtbank 's‑Gravenhage van 2 januari 2008 is de echtscheiding tussen partijen uitgesproken, welke beschikking op 10 april 2008 is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand.1.

In de echtscheidingsbeschikking is bepaald dat de man met ingang van de dag dat de echtscheidingsbeschikking zal zijn ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand tot 1 september 2008 aan de vrouw een bedrag van € 1.740 per maand voor haar levensonderhoud zal uitkeren. Met ingang van 1 september 2008 heeft de rechtbank dit bedrag op nihil bepaald.

Bij inleidend verzoekschrift van 29 augustus 2008 heeft de vrouw de rechtbank te 's‑Gravenhage verzocht — met wijziging van de beschikking van 2 januari 2008 — te bepalen dat de man met ingang van 1 september 2008 aan de vrouw voor haar levensonderhoud een bedrag zal dienen te betalen van € 1.740 per maand.

De man heeft het verzoek van de vrouw bestreden.

Na de op 6 januari 2009 gehouden mondelinge behandeling van de zaak heeft de rechtbank bij beschikking van 3 februari 2009 — met wijziging in zoverre van de beschikking van 2 januari 2008 — de door de man met ingang van 1 september 2008 te betalen uitkering tot levensonderhoud van de vrouw bepaald op € 1.740 per maand.

De man is tegen de beschikking van de rechtbank in hoger beroep gekomen, onder aanvoering van vijf grieven. Daarbij heeft de man het hof verzocht de beschikking van de rechtbank te vernietigen en opnieuw beschikkende, het verzoek van de vrouw alsnog af te wijzen.

De vrouw heeft op 19 augustus 2009 een verweerschrift in hoger beroep ingediend en daarbij diverse stukken overgelegd.

Op 4 maart 2010 heeft de vrouw aanvullende stukken bij het hof ingediend.

Het hof heeft de zaak op 19 maart 20102. ter terechtzitting behandeld in aanwezigheid van de man, de vrouw en hun advocaten. Bij die gelegenheid heeft ook de man nadere stukken ingediend en voorts zijn beroep met betrekking tot de behoefte van de vrouw gewijzigd in die zin dat hij thans verzoekt de behoefte jaarlijks met 10% af te bouwen, totdat de levensstandaard in Georgia (Verenigde Staten), die naar zijn mening 25% lager ligt dan de Nederlandse, is bereikt.3.

Bij beschikking van 28 april 2010 heeft het hof de beschikking van de rechtbank vernietigd en opnieuw beschikkende, het inleidend verzoek van de vrouw alsnog afgewezen en daarbij bepaald dat de vrouw niet is gehouden terug te betalen hetgeen ter uitvoering van de vernietigde beschikking is betaald of verhaald.

De vrouw heeft tegen de beschikking van het hof (tijdig) beroep in cassatie ingesteld. De man is in cassatie niet verschenen.4.

Het cassatieberoep bevat drie middelen.

Middel 1 klaagt dat het hof buiten de rechtsstrijd is getreden door na de vaststelling van het ter terechtzitting gewijzigde beroep van de man in rov. 2 en in rov. 8 t/m 12 te onderzoeken of de vrouw verwijtbaar heeft gehandeld door niet volledig in haar levensonderhoud te voorzien.

Het middel berust op een verkeerde lezing van de beschikking van het hof. Het hof heeft in rov. 2 vooropgesteld dat de man ter terechtzitting zijn beroep met betrekking tot de behoefte van de vrouw heeft gewijzigd in die zin dat hij thans verzoekt de behoefte jaarlijks met 10% af te bouwen totdat de volgens de man 25% lager liggende levensstandaard in Georgia is bereikt. Blijkens rov. 6 heeft het hof het gewijzigde verzoek van de man opgevat als een wijziging van het in zijn eerste grief ingenomen standpunt dat de behoefte van de vrouw door de rechtbank ten onrechte is vastgesteld op € 3.073 per maand, omdat de vrouw geen beroep had gedaan op de 60% norm en de behoefte niet had onderbouwd. Het hof is van oordeel dat de man deze stelling heeft laten varen en daarvoor in de plaats heeft gesteld dat de behoefte van de vrouw jaarlijks met 10% dient te worden afgebouwd totdat het lagere peil van de levensstandaard in Georgia is bereikt. Het hof heeft deze gewijzigde stellingname van de man in rov. 7 gepasseerd en is — aldus met afwijzing van de eerste, gewijzigde grief van de man — uitgegaan van de door de rechtbank vastgestelde behoefte van € 3.073 per maand.

Dat het hof het inleidende verzoek van de vrouw alsnog heeft afgewezen houdt geen verband met de eerste en tweede grief van de man ten aanzien van de behoefte van de vrouw, maar ligt besloten in de volgens het hof slagende derde en vierde grief van de man met betrekking tot de inspanningen van de vrouw om een andere, beter betaalde baan te vinden en haar verdiencapaciteit. In rov. 9 heeft het hof immers ten aanzien van de derde en vierde grief van de man overwogen dat de vrouw onvoldoende heeft onderbouwd dat zij voldoende inspanningen heeft verricht om binnen de door de rechtbank gestelde termijn (dan wel daarna) een andere, beter betaalde baan te vinden. Als gevolg daarvan heeft het hof de omstandigheid dat de vrouw nog steeds niet volledig in haar eigen levensonderhoud voorziet voor haar rekening en risico gelaten. Op grond hiervan heeft het hof de beschikking van de rechtbank vernietigd en het inleidend verzoek van de vrouw alsnog afgewezen. Daarmee is het hof gebleven binnen de grenzen van de rechtsstrijd, zodat het middel faalt.

Middel 2 keert zich met twee onderdelen tegen rov. 5, waarin het hof heeft overwogen:

Het proces-verbaal van de zitting dienaangaande luidt als volgt:

Middel 2a klaagt dat het oordeel van het hof, dat de door de vrouw overgelegde stukken niet eenvoudig leesbaar zijn, in het licht van die stukken en van een groot aantal rechterlijke uitspraken zonder nadere toelichting, die ontbreekt, onbegrijpelijk is.

Uit het procesdossier blijkt de volgende feitelijke gang van zaken met betrekking tot de in het geding gebrachte Engelstalige (en door het hof terzijde gelegde) stukken. De vrouw heeft in hoger beroep bij haar verweerschrift diverse (ongenummerde) stukken overgelegd, waaronder — kort samengevat — uitdraaien van internetpagina's met betrekking tot de werkgelegenheid binnen het onderwijs in de staat Georgia, in het bijzonder de Savannah-Chatham County Public School, en een uitdraai van een interpagina inzake een ‘job posting’ overzicht. De inhoud van deze Engelstalige stukken heeft de vrouw in haar verweerschrift (op p. 3) kort aangeduid. Daarnaast heeft de vrouw de in eerste aanleg overgelegde stukken, waaronder een huurcontract, een overeenkomst van geldlening en andere rekeningoverzichten, eveneens grotendeels in de Engelse taal gesteld, nogmaals in het geding gebracht. Bij brief van 4 maart 2010 heeft de vrouw nog tweemaandelijkse salarisspecificaties, een jaaropgave van 2009 en ‘enkele stukken c.q. e-mails inzake de verslechtering van de financiën in het scholendistrict, de rijzende werkloosheid in Georgia en het snijden in het budget van het onderwijs in Georgia’ in het geding gebracht, telkens met een kopie aan de raadsman van de man. Ook deze stukken zijn in het Engels gesteld. Van zijn kant heeft de man bij de mondelinge behandeling op 19 maart 2010 Engelstalige stukken afkomstig van het Department of Labour van de staat Georgia in het geding gebracht. Ten aanzien van deze bij de pleitnota van de man gevoegde stukken heeft het hof ter zitting meegedeeld dat deze niet zullen worden geraadpleegd, omdat deze in het Engels zijn gesteld, omvangrijk en niet eenvoudig te doorgronden zijn en een vertaling ontbreekt. Dit oordeel heeft het hof ook van toepassing verklaard op de door de vrouw overgelegde stukken, met uitzondering van de door haar overgelegde salarisspecificaties.

Het in deze zaak van toepassing zijnde Procesreglement verzoekschriftprocedures familiezaken gerechtshoven5. bepaalt in art. 1.4.3 dat nog tot uiterlijk tien dagen voorafgaand aan de mondelinge behandeling stukken kunnen worden overgelegd. Op nadien overgelegde stukken alsmede op stukken waarvan tijdens de mondelinge behandeling is gebleken dat zij niet door iedere overige belanghebbende zijn ontvangen en tegen overlegging waarvan bezwaar is gemaakt, wordt geen acht geslagen, tenzij het hof anders beslist. Met betrekking tot omvangrijke stukken geldt dat deze als in strijd met de goede procesorde buiten beschouwing kunnen worden gelaten wanneer deze zonder noodzaak op of vlak voor de tiende kalenderdag voorafgaand aan de mondelinge behandeling worden overgelegd. Na afloop van de mondelinge behandeling kunnen geen stukken meer worden overgelegd, tenzij het hof tijdens de mondelinge behandeling daartoe de gelegenheid heeft gegeven (art. 1.4.6). Met betrekking tot in een vreemde taal gestelde stukken bevat het procesreglement de volgende bepaling:

De beslissing van het hof dat het alleen acht slaat op de overgelegde salarisspecificaties van de vrouw past binnen deze bepaling. De salarisspecificatie bevat immers, evenals een huwelijks- en geboorteakte, een opmaak volgens een bepaald stramien, waardoor het stuk naar zijn aard ook in een veelgesproken vreemde taal eenvoudig leesbaar is. Het hof heeft kennelijk gemeend dat dit niet zonder meer geldt voor de overige overgelegde Engelstalige stukken. Het in art. 1.1.7 besloten liggende criterium, dat volgens een min of meer in standaardopmaak opgestelde Engels-, Frans- of Duitstalige tekst eenvoudig leesbaar is, is voor de praktijk handzaam om te bepalen of een in het geding te brengen stuk vergezeld dient te gaan van een Nederlandse vertaling. Zoals door het hof ter zitting al was aangegeven, heeft het hof blijkens rov. 5 van zijn beschikking de overige stukken terzijde gelegd op de grond dat deze niet van een zo eenvoudige aard zijn dat vertaling in het Nederlands achterwege had kunnen blijven. In aanmerking genomen dat de hier bedoelde stukken niet volgens een bepaalde standaardopmaak zijn opgesteld en ook anderszins niet uitblinken in overzichtelijkheid bij gebreke van bijvoorbeeld een inhoudsopgave, titel en verdere indeling met (sub)kopjes, stond het het hof vrij als feitenrechter te beslissen dat op deze stukken geen acht zal worden geslagen. Dat oordeel is in het licht van art. 1.1.7 van het genoemde Procesreglement niet onbegrijpelijk, zodat middelonderdeel 2a faalt.

Middelonderdeel 2b klaagt dat het hof op drie punten de goede procesorde heeft geschonden door

Ten aanzien van dit onderdeel geldt het volgende. Geen regel van procesrecht verplichtte het hof de vrouw onmiddellijk na de ontvangst van de door haar in het geding gebrachte stukken te berichten dat het hof deze stukken ‘niet eenvoudig leesbaar acht’ en dat daarvan een vertaling in het Nederlands noodzakelijk was. Evenmin is sprake van een verrassingsbeslissing, nu de mondelinge behandeling in het algemeen de gelegenheid vormt de kwestie of de overgelegde stukken eenvoudig leesbaar zijn aan de orde te stellen en te beoordelen, zoals het hof ook heeft gedaan naar aanleiding van de door de man bij zijn pleitnota gevoegde stukken. Uit het proces-verbaal van de zitting van 19 maart 2010 noch uit de uitspraak van 28 april 2010 blijkt dat het hof partijen in de gelegenheid heeft gesteld zich over deze kwestie uit te laten. De stelling van de vrouw dat het hof aldus in strijd met de goede procesorde heeft gehandeld, snijdt naar mijn mening geen hout. Het had op de weg van de vrouw gelegen, gelet op de van haar en haar raadsman te verwachten assertiviteit ter zitting6., een al dan niet beëdigde vertaling van de overgelegde stukken aan te bieden of het hof te verzoeken toe te staan daarvan een toelichting in het Nederlands te mogen geven en deze op te nemen in het proces-verbaal van de zitting. Van de zijde van de vrouw is een dergelijk aanbod respectievelijk verzoek niet gedaan.

Weliswaar geldt dat de rechter op binnen de geldende termijn overgelegde stukken bij de beoordeling acht dient te slaan, maar hierop kan een uitzondering worden gemaakt, wanneer

Uit het proces-verbaal van de zitting van 19 maart 2010 blijkt dat het hof de door de vrouw reeds op 19 augustus 2009 overgelegde Engelstalige stukken buiten beschouwing heeft gelaten, omdat ook deze ‘omvangrijk en niet eenvoudig te doorgronden’ zijn, hetgeen in rov. 5 van de bestreden beschikking is herhaald. De aard en omvang van de stukken vormden voor het hof reden om deze buiten beschouwing te laten bij gebreke van een Nederlandse vertaling. Daarbij zal ongetwijfeld de procesefficiëntie, die aan art. 1.1.7 van het genoemde Procesreglement ten grondslag ligt, een rol hebben gespeeld. Bij deze stand van zaken meen ik dat het hof de goede procesorde niet heeft geschonden en dat het middelonderdeel 2b faalt.

Middel 3 is onderverdeeld in drie onderdelen en keert zich tegen rov. 9 van de bestreden beschikking. Deze overweging van het hof luidt als volgt:

Middel 3a klaagt dat zonder nadere toelichting, die ontbreekt, onbegrijpelijk is dat het hof in het licht van de stellingen van de vrouw tot het oordeel is gekomen dat zij onvoldoende inspanningen heeft verricht om een andere, beter betaalde baan te vinden. Volgens middel 3b geldt dat ook voor het oordeel dat de vrouw onvoldoende helderheid heeft verschaft over hetgeen zij heeft gedaan voor het vinden van een beter betaalde baan.

Met zijn derde grief heeft de man zich beklaagd over het oordeel van de rechtbank dat de vrouw voldoende inspanningen heeft verricht om een beter betaalde baan te verwerven teneinde te kunnen voorzien in haar behoeftigheid. Het door de vrouw overgelegde ‘job posting’ overzicht is volgens de man daartoe niet voldoende, terwijl zij evenmin heeft aangetoond waarom haar verwachtingen, waarvan de rechtbank bij de vaststelling van de uitkering tot levensonderhoud is uitgegaan, niet zijn uitgekomen. Haar stellingen omtrent de problemen rond de kredietcrisis en de overstap van zakenlieden naar het onderwijs acht de man verder ongeloofwaardig in verband met de voor het onderwijs benodigde accreditaties. In het kader van zijn vierde grief heeft de man de vraag opgeworpen of de vrouw kan volstaan met het zoeken naar een baan binnen het onderwijs en in de regio waar zij woont. In haar verweerschrift heeft de vrouw aangegeven dat het niet reëel is om van haar te verlangen dat zij een baan buiten het onderwijs tracht te vinden gezien haar graad, het haar reeds bemachtigde inkomen mede gelet op haar leeftijd, de zorg voor haar kinderen en de recessie. Ook heeft de vrouw het hof ingelicht over haar lesbevoegdheid en haar afwegingen om de benodigde licenties aan te vragen of cursussen te volgen en over de stand van haar sollicitaties. Deze stellingen heeft de vrouw willen onderbouwen met de in het geding gebrachte Engelstalige stukken.

Hoewel de vrouw als verweer op de grieven van de man haar inspanningen om een andere, beter betaalde baan te vinden niet uitvoerig heeft uiteengezet, heeft de vrouw wel haar problemen bij het vinden van een dergelijke baan naar voren gebracht. Mede gelet op hetgeen de vrouw nog ter zitting heeft toegelicht omtrent haar mogelijkheden (en de daarbij rijzende moeilijkheden) binnen het Amerikaanse onderwijs, had het hof naar mijn mening niet zonder meer tot het oordeel kunnen komen dat de vrouw onvoldoende onderbouwd heeft dat zij de haar verlangde inspanningen heeft verricht. Uit de beslissing van het hof blijkt niet dat het hof de door de vrouw genoemde omstandigheden en gesignaleerde problemen in zijn oordeel heeft betrokken. Dit geldt ook voor het oordeel van het hof dat het op de weg van de vrouw had gelegen de man en het hof helderheid over haar sollicitatie-inspanningen te verschaffen. Nu de vrouw de man en het hof wel de problemen waarmee zij is geconfronteerd duidelijk heeft willen maken, had het hof niet met zijn hier bestreden oordeel kunnen volstaan, zodat de middelonderdelen 3a en 3b mij gegrond voorkomen.

Middel 3c bestrijdt het oordeel van het hof dat de omstandigheid dat de vrouw thans nog niet volledig in haar levensonderhoud voorziet door haar toedoen voor haar rekening en risico komt. Geklaagd wordt dat het hof is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting over de gevolgen van de twee door de middelonderdelen 3a en 3b genoemde omstandigheden voor het wijzigingsverzoek van de vrouw dan wel zijn beschikking niet naar behoren heeft gemotiveerd. De rechtsklacht houdt in dat het hof heeft miskend dat de afwijzing van het wijzigingsverzoek van de vrouw dient te voldoen aan hoge motiveringseisen. De motiveringsklacht betoogt dat onbegrijpelijk is dat de twee genoemde omstandigheden een voldoende verwijt opleveren om de vrouw, ten aanzien van wie het hof heeft vastgesteld dat zij behoefte heeft aan een bijdrage van € 3.073 per maand, het tekort in haar behoefte aan te rekenen en haar wijzigingsverzoek af te wijzen, terwijl van een geringe draagkracht van de man niet is gebleken.

Bij de bespreking van dit middelonderdeel stel ik met betrekking tot de motiveringseisen van een rechterlijke uitspraak inzake de vaststelling en wijziging van alimentatie voorop dat een onderscheid dient te worden gemaakt tussen enerzijds rechterlijke uitspraken die de uitkering tot levensonderhoud limiteren (beëindigen) en anderzijds uitspraken waarbij de uitkering tot levensonderhoud — op termijn — op nihil wordt gesteld. De rechterlijke limitering van alimentatie betekent een definitieve of vrijwel definitieve beëindiging van de alimentatieplicht. Vanwege het ingrijpende karakter daarvan gelden voor de rechter hoge motiveringseisen en worden in verband daarmee ook hoge eisen gesteld aan de stelplicht van de alimentatieplichtige. Bij een nihilstelling van de alimentatie op termijn op de grond dat zich in de toekomst met een redelijke mate van zekerheid een omstandigheid zal voordoen waarmee de rechter op voorhand rekening houdt, kan later op de voet van art. 1:401 lid 1 en 4 BW wijziging van de vaststelling van alimentatie worden verzocht indien de door de rechter verwachte omstandigheid zich niet heeft voorgedaan. Ten aanzien van dergelijke uitspraken gelden normale motiveringseisen. Indien de nihilstelling echter plaatsvindt op grond van niet voor wijziging vatbare omstandigheden, gelden echter hoge eisen aan de motivering van de rechter en aan de stelplicht van de alimentatieplichtige, aangezien met een dergelijke uitspraak eveneens praktisch een einde wordt gemaakt aan het recht op alimentatie.8.

Op grond van de beschikking van de rechtbank van 2 januari 2008 heeft de vrouw, zoals in die beschikking voor mogelijk gehouden, wijziging van de daarin op termijn op nihil gestelde alimentatie verzocht. Naar aanleiding van dit wijzigingsverzoek heeft de rechtbank opnieuw een uitkering tot levensonderhoud aan de vrouw toegekend. Het hof heeft het hoger beroep van de man aldus verstaan dat hij het hof heeft verzocht de beschikking van de rechtbank te vernietigen en opnieuw beschikkende, het wijzigingsverzoek van de vrouw af te wijzen.9. Nadat het hof in rov. 7 is uitgegaan van een behoefte van de vrouw van € 3.073 per maand, heeft het hof in rov. 9 aannemelijk geacht dat zij met haar baan als onderwijsassistent en haar op korte termijn te ontvangen licentie om als leerkracht te werken, niet volledig in haar behoefte kan voorzien. Die omstandigheid heeft het hof evenwel voor rekening en risico van de vrouw gelaten, aangezien zij heeft nagelaten voldoende te onderbouwen en daarmee helderheid te verschaffen over haar inspanningen om een andere, beter betaalde baan te vinden.

Beslissend criterium voor de aan een rechterlijke uitspraak te stellen motiveringseisen is of met de uitspraak aan het recht van de vrouw op een uitkering tot levensonderhoud praktisch een einde wordt gemaakt. De aard van de door het hof als beslissend in aanmerking genomen omstandigheid voor de afwijzing van het wijzigingsverzoek is daarin gelegen dat de vrouw haar inspanningen om beter betaald werk te vinden onvoldoende heeft onderbouwd. Hoewel dit verwijt aan de vrouw naar zijn aard een latere wijziging van de limiteringsuitspraak van 2 januari 2008 op grond van, voldoende onderbouwde, gewijzigde omstandigheden niet uitsluit10., brengt de vernietiging van de beschikking van de rechtbank en de afwijzing van het inleidend verzoek van de vrouw door het hof wel mee dat aan het recht op levensonderhoud van de vrouw praktisch een einde is gekomen. Voor dergelijke uitspraken is het op grond van de rechtspraak van de Hoge Raad niet voldoende dat de vrouw heeft nagelaten een werkkring te vinden, maar is het in beginsel aan de man te stellen en te bewijzen dat de vrouw het aan zichzelf te wijten heeft dat zij geen werk heeft gevonden, doordat

Hoewel het oordeel van het hof dat de omstandigheid dat de vrouw thans nog niet volledig in haar levensonderhoud voorziet voor haar rekening en risico wordt gelaten, een op zichzelf logische gevolgtrekking is van de door het hof genoemde en door de middelonderdelen 3a en 3b bestreden verwijten aan de vrouw, voldoet het oordeel van het hof naar mijn mening niet aan de daaraan ingevolge de rechtspraak van de Hoge Raad te stellen hoge motiveringseisen. Het hof heeft immers slechts overwogen dat de vrouw onvoldoende heeft onderbouwd dat zij voldoende inspanningen heeft verricht om binnen de eerder door de rechtbank vastgestelde termijn of daarna een andere, beter betaalde baan te vinden, zoals door de man betwist. Het hof heeft niet vastgesteld dat de man ook voldoende concrete feiten en omstandigheden heeft aangevoerd met betrekking tot de mogelijkheden die voor de vrouw binnen het Amerikaanse onderwijssysteem, mede gezien haar leeftijd, de zorg voor haar kinderen, haar licenties en de financiële crisis, bestonden om passend werk te vinden ter plaatse waar dit ook voor haar vanuit haar woonplaats bereikbaar was. Dientengevolge heeft het hof evenmin vastgesteld dat de vrouw — ten aanzien van wie het hof aannemelijk heeft geacht dat zij niet volledig in haar levensbehoefte voorziet — indien zij van de voor haar bestaande mogelijkheden binnen de grenzen van hetgeen van haar gevergd kon worden, gebruik zou hebben gemaakt, per de datum van zijn beslissing in voldoende mate in haar levensonderhoud zou hebben kunnen voorzien. Hieruit volgt dat ook middelonderdeel 3c terecht is voorgesteld.

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

A-G