HR, 20-11-2012, nr. 11/02682 P

Het Gerechtshof te Arnhem heeft bij arrest van 20 april 2011 het door de betrokkene, ter zake van "gekwalificeerde diefstal in vereniging en poging tot gekwalificeerde diefstal", wederrechtelijk verkregen voordeel vastgesteld op afgerond € 975,00 en aan de betrokkene ter ontneming van dat wederrechtelijk verkregen voordeel de verplichting opgelegd tot betaling van dit bedrag aan de Staat.

Namens de betrokkene heeft mr. J.J.D. van Doleweerd, advocaat te Amersfoort, één middel van cassatie voorgesteld.

Het middel klaagt dat het Hof het namens de betrokkene gevoerde verweer, inhoudende dat het Openbaar Ministerie niet-ontvankelijk dient te worden verklaard in zijn ontnemingsvordering, ten onrechte heeft verworpen.

Blijkens het proces-verbaal terechtzitting van het Hof van 6 april 2011 is namens de betrokkene het volgende verweer gevoerd:

In zijn bestreden arrest heeft het Hof dit verweer als volgt samengevat en verworpen:

Het middel stelt een interessante rechtsvraag aan de orde. Inderdaad is de officier van justitie op grond van art. 311, eerste lid derde volzin, Sv gehouden ter terechtzitting in eerste aanleg kenbaar te maken of hij voornemens is een ontnemingsvordering aanhangig te maken (en of daartoe een strafrechtelijk financieel onderzoek is ingesteld). Van deze mededeling(en) wordt in het proces-verbaal van de terechtzitting een aantekening gemaakt (art. 311, eerste lid vierde volzin, Sv). Volgens het Hof heeft de officier van justitie niet aan dit voorschrift voldaan doordat hij niet uiterlijk ten tijde van zijn requisitoir dat voornemen kenbaar heeft gemaakt, en levert deze inactiviteit een onherstelbaar vormverzuim in de zin van art. 359a Sv op. Terzijde merk ik op dat deze overweging om twee redenen niet juist is. Ten eerste gaat het Hof met het leggen van de tijdgrens bij het requisitoir eraan voorbij dat de Hoge Raad in zijn arrest van 9 december 2003, LJN AK3574, NJ 2004/199 aan het voorschrift van art. 311, eerste lid derde volzin, Sv enige rek heeft gegeven, en wel in die zin dat uiterlijk vóór sluiting van het onderzoek ter terechtzitting van de hoofdzaak (strafzaak) in eerste aanleg bedoeld voornemen kenbaar moet worden gemaakt. En ten tweede is hier geen sprake van een onherstelbaar vormverzuim in de zin van art. 359a Sv. Wellicht heeft het Hof het beoordelingskader van art. 359a Sv zoals uiteengezet door HR 30 maart 2004, LJN AM2533, NJ 2004, 376 m.nt. Buruma voor ogen gestaan. Dat acht ik begrijpelijk, nu het er veel van weg heeft dat dit beoordelingskader tot voorbeeld heeft gestrekt in twee arresten van de Hoge Raad die in het onderhavige geval van betekenis zijn, te weten HR 9 december 2003, LJN AK3574, NJ 2004/199 en (door het Hof aangehaald) HR 11 januari 2011, LJN BN2297, NJ 2012/297 m.nt. Borgers. Daarover straks meer.

In de hoofdzaak in eerste aanleg hebben de terechtzittingen van de Rechtbank te Almelo plaatsgevonden op 30 november 2007, 15 februari 2008 en 17 juni 2008. Op geen van deze terechtzittingen heeft de officier van justitie zijn voornemen tot het aanhangig maken van een ontnemingsvordering aangekondigd. Tegen het vonnis van de Rechtbank in de hoofdzaak d.d. 1 juli 2008 is blijkens de hierboven onder 5 weergegeven overweging van het Hof door of namens de betrokkene hoger beroep ingesteld. Op 29 september 2008 heeft de officier van justitie door middel van een afzonderlijk schrijven aan de betrokkene laten weten dat hij voornemens is een ontnemingsvordering tegen hem aanhangig te maken en dat een afschrift van dat schrijven naar diens raadsman is gezonden.

Vaststaat dat de betrokkene bijna drie maanden na het in de hoofdzaak door de Rechtbank gewezen strafvonnis - en dus niet tijdig - op de hoogte is gebracht van het voornemen van het Openbaar Ministerie om tegen hem een ontnemingsvordering in te dienen, en dat daarmee in het licht van art. 311, eerste lid derde volzin, Sv en de verruiming die HR 9 december 2003, LJN AK3574, NJ 2004/199 daaraan heeft gegeven sprake is van een verzuim. Eveneens staat vast dat ten tijde van het verzenden van de brief van de officier van justitie d.d. 29 september 2008 aan de betrokkene, waarin bedoeld voornemen kenbaar is gemaakt, het vonnis van de Rechtbank in de hoofdzaak nog niet onherroepelijk was.

De vraag is nu welk rechtsgevolg onder de hier geldende omstandigheden van het geval aan het verzuim van de officier van justitie dient te worden verbonden.

Naar het mij voorkomt kan ter beantwoording van die vraag een sterk aanknopingspunt worden gevonden in de overwegingen van de Hoge Raad in zijn arrest van 9 december 2003, LJN AK3574, NJ 2004/199. In dat arrest gaat de Hoge Raad uitvoerig in op de wordingsgeschiedenis van art. 311, eerste lid derde en vierde volzin, Sv en overweegt hij daarna het volgende:

Ingeval een ontnemingsvordering wordt ingediend zonder dat het voornemen daartoe op de wijze als voorzien in het eerste lid van art. 311 Sv is aangekondigd, zal dus de rechter bij zijn beslissing op deze vordering dienen na te gaan in welke mate de betrokkene door het verzuim in zijn belangen is geschaad en mede aan de hand daarvan moeten bepalen tot welk rechtsgevolg dit verzuim dient te leiden. Daarbij zijn, afhankelijk van de mate waarin de betrokkene in zijn belangen is geschaad, ook minder vergaande rechtsgevolgen dan de niet-ontvankelijkheid van het Openbaar Ministerie in de ontnemingsvordering denkbaar. De Hoge Raad noemt als voorbeeld een vermindering van het aan de betrokkene op te leggen ontnemingsbedrag. Nu laatstgenoemd rechtsgevolg een voorbeeld is, laat de Hoge Raad hier kennelijk onder omstandigheden ook andere mogelijkheden open zoals de enkele constatering dat sprake is van een verzuim.1. Dat de feitenrechter zich daartoe beperkt, is naar mijn mening verdedigbaar wanneer de betrokkene niet of nauwelijks door het verzuim in zijn belangen is geschaad2., en vergelijkenderwijs gelet op de grote vrijheid die de rechter heeft in het beoordelen van onherstelbare vormverzuimen als bedoeld in art. 359a Sv.

Wat dit laatste betreft, kan, hoewel het bij een verzuim als het onderhavige niet gaat om een onherstelbaar vormverzuim in het voorbereidend onderzoek, hier wel met betrekking tot de afweging van de toepasselijke factoren en de aan het verzuim te verbinden consequenties aansluiting worden gezocht bij HR 30 maart 2004, LJN AM2533, NJ 2004/3763. betreffende onherstelbare vormverzuimen (art. 359a Sv). In zijn annotatie (punt 6) onder HR 11 januari 2011, LJN BN2297, NJ 2012/297 stelt Borgers dat de Hoge Raad nogal terughoudend is om art. 359a Sv als beoordelings- en afdoeningskader voor vormverzuimen op de voorgrond te stellen in ontnemingzaken. Als mogelijke reden daarvoor noemt hij dat art. 359a Sv op vormverzuimen ziet, die tijdens het voorbereidend onderzoek hebben plaatsgevonden, terwijl de verplichtingen van de derde volzin van art. 311, eerste lid, Sv dienen te worden vervuld tijdens de behandeling ter terechtzitting (en dus tijdens het eindonderzoek) in de hoofdzaak.4. Dat laat echter onverlet dat in gevallen als het onderhavige het beoordelingskader van art. 359a Sv zoals uiteengezet door HR 30 maart 2004, LJN AM2533, NJ 2004, 376 goed toepasbaar is.

Voor de opvatting dat een verzuim inzake de aankondiging van het voornemen tot indiening van een ontnemingsvordering niet noodzakelijkerwijs tot niet-ontvankelijkheid van het Openbaar Ministerie in de ontnemingsvordering moet leiden en dat, afhankelijk van de mate waarin de betrokkene in zijn belangen is geschaad, ook minder vergaande rechtsgevolgen denkbaar zijn, meen ik bovendien geen hindernis te vinden in het arrest van HR 11 januari 2011, LJN BN2297, NJ 2012/297. Daarin zegt de Hoge Raad met betrekking tot het verzuim om mededeling te doen van een ingesteld strafrechtelijk financieel onderzoek dat voor niet-ontvankelijkheid van de officier van justitie in de ontnemingsvordering slechts in uitzonderlijke gevallen plaats zal zijn.5. Niet zie ik over het hoofd dat de Hoge Raad er daarbij op heeft gewezen dat de in HR 9 december 2003, LJN AK3574, NJ 2004/199 "ontwikkelde regel ten aanzien van het verzuim van de officier van justitie mededeling te doen van een in te dienen ontnemingsvordering niet zonder meer toepasbaar is op het verzuim om mededeling te doen van een ingesteld strafrechtelijk financieel onderzoek". Daartoe overweegt de Hoge Raad het navolgende:

Uit deze overwegingen kan, als ik het goed zie, worden opgemaakt dat het verzuim de ontnemingsvordering aan te kondigen zwaarder weegt dan het verzuim mededeling te doen van het instellen van het SFO6. en dat derhalve het eerstgenoemde verzuim in een strakker of strenger beoordelingskader staat dan het laatstgenoemde verzuim. Maar niet staan deze overwegingen eraan in de weg - ik wijs in het bijzonder op de bewoordingen "niet zonder meer" in rov. 2.5.5 - dat in een geval als het onderhavige voor niet-ontvankelijkheid van de officier van justitie in de ontnemingsvordering slechts in uitzonderlijke gevallen plaats zal zijn en onder omstandigheden andere rechtsgevolgen dan een niet-ontvankelijkheid denkbaar zijn, waaronder de enkele constatering dat sprake is van een verzuim.

Ik keer terug naar het bestreden arrest van het Hof. Het Hof heeft gelet op de door hem genoemde omstandigheden geoordeeld dat de ernst van het verzuim zodanig gering is dat zal worden volstaan met de enkele constatering daarvan. Daarin ligt besloten het oordeel van het Hof dat de betrokkene door het verzuim nauwelijks in zijn belangen is geschaad. De voornoemde omstandigheden houden in (i) dat de officier van justitie bij brieven van 29 september 2008 (drie maanden na de laatste zitting in de strafzaak) alsnog aan de verdachte en zijn raadsman heeft laten weten dat hij voornemens is een ontnemingsvordering te doen en (ii) dat de betrokkene tegen het strafvonnis van de Rechtbank hoger beroep heeft ingesteld, zodat het verzuim van de aankondiging niet de verwachting kon wekken dat de strafprocedure met het vonnis van eerste aanleg was beëindigd. Gelet op deze omstandigheden kon naar het oordeel van het Hof worden volstaan met de enkele constatering van het verzuim. Met verwijzing naar mijn opmerkingen onder 10-14, meen ik dat dit oordeel geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting terwijl het evenmin onbegrijpelijk is.

Voor zover in de toelichting op het middel wordt geklaagd dat sprake is van schending van het 'ne bis in idem'-beginsel, heeft het volgende te gelden. De ontnemingsprocedure is niet een op zichzelf staande procedure, maar kan slechts worden ingesteld als sequeel van een strafvervolging. De vervolging is gelet hierop aldus niet tot een einde gekomen, maar wordt voortgezet ten behoeve van de ontnemingsprocedure en de bevoegdheid tot het vorderen van de ontnemingsmaatregel. Dit levert geen strijd op met het beginsel van 'ne bis in idem'. Dat zou wellicht anders zijn geweest indien de ontnemingsvordering door de officier van justitie pas was aangekondigd en ingesteld nadat de betrokkene in de hoofdzaak onherroepelijk was veroordeeld. Dan zou immers de band tussen de hoofdzaak en de ontnemingzaak zijn doorgesneden en op grond daarvan betoogd kunnen worden dat van een opnieuw ingestelde vervolging sprake is.7.

Tot slot wijs ik erop dat in de toelichting nog wordt aangevoerd dat het Hof niet heeft vastgesteld of de betrokkene de (meergenoemde) brief van de officier van justitie van 29 september 2008 daadwerkelijk heeft ontvangen. Daaromtrent hoefde het Hof niets vast te stellen. Op dit punt is op de terechtzitting van het Hof namens de betrokkene immers geen verweer gevoerd, zodat het Hof er vanuit mocht gaan dat de betrokkene de brief in goede orde had ontvangen.

Het middel faalt.

Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.