HR, 08-07-2016, nr. 16/00701

[A] heeft [verweerder] in 20151.als advocaat bijgestaan. De Raad voor Rechtsbijstand heeft ter zake een toevoeging afgegeven en de eigen bijdrage van [verweerder] (in verband met opvolging) bepaald op € 196,-2.. [A] heeft dit bedrag aan [verweerder] in rekening gebracht3., evenals een bedrag van € 77,- ter zake van verschotten (griffierecht)4..

In de algemene voorwaarden van [A] is onder meer opgenomen5.:

“12. Geschillen die aan de civiele rechter worden voorgelegd zullen uitsluitend worden berecht door de bevoegde rechter in het arrondissement Utrecht, voor zover dit rechtens is toegestaan. Dit geldt zowel voor de opdrachtgever als voor opdrachtnemer.”

Bij dagvaarding van 17 augustus 2015 heeft [A] de onderhavige procedure bij de rechtbank Midden-Nederland, Afdeling Civiel recht, kantonrechter, (hierna: de kantonrechter) ingeleid. Daarbij heeft hij gevorderd [verweerder] te veroordelen tot betaling van de eigen bijdrage en het griffierecht, van een bedrag van € 40,95 aan buitengerechtelijke kosten, alsmede van de proceskosten, te vermeerderen met de nakosten.

De kantonrechter heeft bij vonnis van 16 september 2015 bevolen de zaak in de stand waarin deze zich bevindt voort te zetten volgens de regels die gelden voor de verzoekschriftprocedure. [A] heeft de kantonrechter bij brief van 30 september 2015 verzocht een herstelvonnis te wijzen en de vordering alsnog toe te wijzen. Daarbij heeft [A] betoogd dat zaken als de onderhavige wel degelijk door middel van een dagvaarding moeten worden ingeleid6..

Nadat [verweerder] een verweerschrift had ingediend, heeft op 9 februari 2016 een mondelinge behandeling ten overstaan van de plaatsvervangend president van de rechtbank plaatsgehad. Daarbij heeft de plaatsvervangend president partijen het voornemen voorgelegd een prejudiciële vraag aan de Hoge Raad te stellen, met welk voornemen partijen hebben ingestemd.

Bij tussenbeschikking van 10 februari 2016 heeft de president overwogen:

“2.1. Het gaat in deze zaak om een procedure op grond van artikel 38 lid 4 Wet op de Rechtsbijstand, welke strekt tot vaststelling van het bedrag dat rechtzoekende, verweerster, verschuldigd is aan verzoeker.

Artikel 38, vierde lid Wet op de rechtsbijstand luidt thans als volgt:

“Indien de rechtzoekende weigerachtig blijft de door hem aan de rechtsbijstandverlener verschuldigde bijdrage en vergoeding voor de kosten te voldoen, wordt het bedrag nader vastgesteld door de president van de rechtbank waarin de rechtsbijstandverlener is gevestigd.”

Deze regeling geldt op grond van artikel 66, tweede lid Wet op de Rechtsbijstand voor toevoegingen, die na 1 januari 2015 zijn afgegeven.

Voor toevoegingen afgegeven voor die datum werd na een verzoek door de president van de rechtbank een bevelschrift afgegeven overeenkomstig de inmiddels vervallen regeling van de artikelen 34 tot en met 40 van de Wet Tarieven in Burgerlijke Zaken (vergelijk ook artikel IV Wet positie en toezicht advocatuur).

In de onderhavige procedure heeft verzoeker een procedure bij dagvaarding ingeleid, teneinde een titel te krijgen tegen verweerder ter executie van de vordering strekkende tot betaling van de na 1 januari 2015 opgelegde eigen bijdrage en de voorgeschoten griffierechten tot een bedrag van in hoofdsom € 273,00.

De kantonrechter heeft deze zaak op de voet van 69 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (…) verwezen naar de verzoekschriftenprocedure en daarna heeft de president een mondelinge behandeling gehouden.

De wetgever heeft bij de wijziging van de Wet Tarieven Burgerlijke Zaken geen kenbare aandacht besteed aan de omstandigheid dat de speciale rechtsgang voor rechtsbijstandverleners in zogenoemde toevoegingsprocedures is komen te vervallen.

De president ziet zich thans voor de vraag gesteld of artikel 38, vierde lid Wet op de rechtsbijstand zo moet worden uitgelegd dat rechtsbijstandsverleners zich nog steeds met het verzoek tot het afgeven van een bevelschrift (in wezen een beschikking uitgegeven in executoriale vorm) tot de president kunnen wenden en dat die procedure daarna conform de derde titel, eerste boek van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering moet worden afgedaan.

In den lande bestaat hier verschil van mening over.

Sommige rechtbanken sturen dergelijke verzoeken terug met de toelichting dat er thans geen procedure meer voor bestaat, andere rechtbanken verklaren verzoekers niet ontvankelijk.

Het gaat om grote aantallen zaken.

Voor de rechtbank midden Nederland, locatie Utrecht tussen de tien en twintig zaken per maand.

Tegelijkertijd gaat het om relatief kleine bedragen.

Daarom zal deze vraag Uw raad niet snel via de “gewone” weg worden voorgelegd, terwijl er wel een grote behoefte is aan rechtseenheid op dit punt.

Daarbij acht de president het wenselijk om Uw Raad er op te wijzen dat niemand gebaat is om deze zaken via de relatief zeer dure en meer omslachtige weg van de dagvaardingsprocedure af te doen.

Noch de Sociale advocatuur noch degene die geprocedeerd hebben met een toevoeging zitten te wachten op een dergelijke kostenverhogende factor bij het afdoen van hun geschil.

De president verstout zich Uw Raad in herinnering te brengen dat Uw Raad de rechtspraktijk eerder te hulp is geschoten in uw arrest van 19 december 2014, NJ 2015, 231 ECLI:HR:2014:3677, waaruit zou kunnen worden afgeleid dat er enige rek zit in het in beginsel gesloten systeem van artikel 261 Rv, bijvoorbeeld omdat de procedure van artikel 38, vierde lid Wet op de Rechtsbijstand zou kunnen worden geschaard onder de zaken waarin de president weliswaar op verzoek maar toch ambtshalve een beschikking geeft.”

De president heeft daarop de volgende prejudiciële vraag aan de Hoge Raad gesteld:

“Moet artikel 38, vierde lid van de Wet op de Rechtsbijstand zo worden uitgelegd dat de rechtsbijstandverlener (…) op grond daar van zich bij verzoek tot de president van de rechtbank kan wenden en de president deze zaak kan afdoen in de vorm van een voor executie vatbare (…) (beschikking)?”7.

Partijen zijn bij brieven van 19 februari 2016 in de gelegenheid gesteld om uiterlijk op 1 april 2016 schriftelijke opmerkingen in te dienen. Zij hebben van die gelegenheid geen gebruik gemaakt.

In verband met de hiervoor onder 2.12 genoemde mogelijkheden rijzen de navolgende vragen.

i. Berust het op een vergissing van de wetgever dat art. 38 lid 4 Wrb per 1 januari 2015 niet in zijn geheel is vervallen?

ii. Zo neen, moet een op art. 38 lid 4 Wrb geënte procedure met een dagvaarding of met een verzoekschrift worden ingeleid?

iii. Is de beschikking van de president, als de op art. 38 lid 4 Wrb geënte procedure met een verzoekschrift moet worden ingeleid, voor tenuitvoerlegging vatbaar of moet voor het verkrijgen van een executoriale titel in dat geval nog een separate dagvaardingsprocedure worden gevoerd?

In het navolgende zullen deze vragen afzonderlijk worden besproken.

Ad i. Berust het op een vergissing van de wetgever dat art. 38 lid 4 Wrb per 1 januari 2015 niet in zijn geheel is vervallen?

Het ligt naar mijn mening niet voor de hand dat de wetgever art. 38 lid 4 Wrb bij de invoering van de Wet positie en toezicht advocatuur slechts bij vergissing (gedeeltelijk) heeft gehandhaafd.

In dit verband moet allereerst worden bedacht dat in de wijziging van art. 38 lid 4 Wrb zoals geformuleerd in de Wet positie en toezicht advocatuur zelf reeds ligt besloten dat die bepaling gedeeltelijk in stand zou blijven. Art. II, aanhef en onder 3, van de Wet positie en toezicht advocatuur luidt immers:

“De laatste volzin van artikel 38, vierde lid, vervalt.”

De wetgever was zich derhalve ervan bewust dat art. 38 lid 4 Wrb méér volzinnen omvatte en dat de wijziging van die bepaling, bestaande uit het schrappen van de laatste volzin, de daaraan voorafgaande volzin onverlet liet. Kennelijk heeft de wetgever dat laatste bepaald gewild.

Voor zover de wijziging van art. II Wet positie en toezicht advocatuur is toegelicht, wijst die toelichting niet in een andere richting. Ook aan het genoemde art. II lag ten grondslag dat “(a)an een afzonderlijke wettelijke regeling van een begrotingsprocedure in de Wtbz (…) geen behoefte meer (bestaat)”21.. Anders dan voor een nadere begroting van het (reeds door de raad van toezicht begrote) salaris van de advocaat, heeft de wetgever kennelijk nog wél voldoende grond gezien voor een handhaving van de mogelijkheid de ingevolge de Wrb verschuldigde eigen bijdrage en de overige kosten van rechtsbijstand bindend door de president te doen vaststellen. Het schrappen van de begrotingsprocedure van de Wtbz bracht onvermijdelijk met zich dat ook de verwijzing naar (het sluitstuk van) die procedure in art. 38 lid 4 Wrb niet in stand kon blijven. Kennelijk was de wetgever echter van oordeel dat de resterende, eerste volzin van art. 38 lid 4 Wrb ook ná het schrappen van die verwijzing zijn betekenis behield.

Een verdere aanwijzing voor de veronderstelling dat de wetgever art. 38 lid 4, eerste volzin, Wrb bewust heeft gehandhaafd, kan naar mijn mening worden ontleend aan het feit dat art. 33 Wtbz, de evenknie van art. 38 lid 4 Wrb voor, kort gezegd, de niet gefinancierde rechtshulp, (met alle overige bepalingen van de Wtbz) wél heeft laten vervallen. Ook dat lijkt erop te wijzen dat de wetgever de invordering van de eigen bijdrage en overige kosten van rechtsbijstand ingevolge de Wrb niet met de invordering van betwiste (en doorgaans hogere) salarisbedragen over één kam heeft willen scheren en dat hij de mogelijkheid van een eenvoudige en snelle rechterlijke vaststelling van de (doorgaans lagere) eigen bijdrage en overige kosten van rechtsbijstand heeft willen behouden.

Bij het voorgaande komt dat het niet geheel duidelijk is of het de bedoeling van de wetgever was dat óók de door art. 38 lid 4 Wrb bestreken kwesties onder de door hem beoogde geschillenregeling zouden vallen. Ik acht dat laatste echter weinig aannemelijk, nu op grond van art. 38 lid 1 Wrb de rechtzoekende de eigen bijdrage van rechtswege aan de rechtsbijstandverlener is verschuldigd en tegen besluiten van de raad van toezicht op grond van de Wrb bovendien bezwaar en beroep ingevolge de Algemene wet bestuursrecht openstaan. Als de wetgever niet zou hebben beoogd dat óók de eigen bijdrage tot inzet van een arbitrage of bindend-adviesprocedure zou worden gemaakt, was er reden te meer om art. 38 lid 4, eerste volzin, Wrb te handhaven.

Ad ii. Moet een op art. 38 lid 4 Wrb geënte procedure met een dagvaarding of met een verzoekschrift worden ingeleid?

Het burgerlijk procesrecht kent een gesloten systeem van verzoekschriftprocedures. Op grond van art. 261 Rv worden die zaken met een verzoekschrift ingeleid, ten aanzien waarvan dit uit de wet voortvloeit. Dit laatste kan doorgaans worden aangenomen als de wetgever de begrippen “verzoek”, “verzoekschrift” of “verzoeken” heeft gehanteerd. In geval van twijfel moet door uitleg van de wet worden uitgemaakt of een zaak al dan niet met een verzoekschrift moet worden ingeleid22.. Als uit de wet niet kan worden afgeleid op welke wijze een procedure aanhangig moet worden gemaakt, moet dit bij dagvaarding gebeuren23.. Of, anders gezegd, indien een zaak niet door middel van een verzoekschrift moet worden ingeleid, moet dat door middel van een dagvaarding24..

In art. 38 lid 4 Wrb worden de begrippen “verzoek”, “verzoekschrift” of “verzoeken” niet gebruikt. Het is dus zaak om na te gaan of anderszins uit de wet voortvloeit dat de op art. 38 lid 4 Wrb geënte procedure met een verzoekschrift moet worden ingeleid.

De regeling die thans in art. 38 lid 4 Wrb is opgenomen - de bevoegdheid van de president om de eigen bijdrage en de overige kosten van rechtsbijstand vast te stellen - is bij de invoering van de Wrb in 1994 zonder nadere inhoudelijke toelichting overgenomen uit de daarvóór geldende Wet rechtsbijstand aan on- en minvermogenden (Wrom)25.. In de memorie van toelichting bij het ontwerp van de Wrom wordt over de invordering van de aan de rechtsbijstandverlener verschuldigde bedragen het volgende opgemerkt26.:

“Zoals hierboven onder 3 reeds is opgemerkt, heeft de raadsman behoefte aan een eenvoudige regeling voor de invordering van de hem verschuldigde bijdragen. (…) Indien de hem toegevoegde rechtzoekende in gebreke blijft, kan de raadsman de president van de rechtbank in zijn arrondissement verzoeken het bedrag daarvan vast te stellen, volgens de procedure voorzien in de artikelen 34 e.v. van de Wet tarieven in burgerlijke zaken. Zo wordt aansluiting gezocht bij een bekende regeling, waarvan de praktische toepassing geen problemen hoeft op te leveren. (cursivering toegevoegd; LK)”

Uit de memorie van toelichting vloeit dus voort dat de procedure zoals bedoeld in art. 38 lid 4 Wrb met een verzoekschrift moet worden ingeleid. Daarbij geldt dat de minister, in de memorie van toelichting sprekende van “verzoeken”, de procedure van de art. 34-40 Wtbz voor ogen had, zij het dat ook in die bepalingen de begrippen “verzoek”, “verzoekschrift” of “verzoeken” niet voorkomen.

Dat de wetgever bij de invoering van de Wet positie en toezicht advocatuur met het (beoogde) verval van de verwijzing naar de begrotingsprocedure de bedoeling heeft gehad de door art. 38 lid 4 Wrb bestreken zaken aan de verzoekschriftprocedure te onttrekken, blijkt niet uit de parlementaire behandeling van eerstgenoemde wet en acht ik ook zeer onaannemelijk. Een expliciete verwijzing naar de bevelschriftprocedure van de Wtbz was weliswaar niet meer mogelijk, maar daarmee is niet gezegd dat naar het oordeel van de wetgever de procedure op grond van art. 38 lid 4 Wrb van karakter (van een verzoekschriftprocedure in een dagvaardingsprocedure) diende te veranderen.

Steun voor de keuze voor de verzoekschriftprocedure kan nog worden gevonden in het Procesreglement verzoekschriftprocedures rechtbank handel/voorzieningenrechter, dat in art. 2.9.5 de procedure op grond van art. 38 lid 4 Wrb als een verzoekschriftprocedure voorstelt. Weliswaar lijkt het genoemde art. 2.9.5, dat van een “bevelschrift eigen bijdrage” spreekt, te zijn geïnspireerd door de inmiddels vervallen verwijzing naar de Wtbz, maar kennelijk heeft het vervallen van die verwijzing geen aanleiding tot een wijziging van art. 2.9.5 gegeven.

Dat de wetgever de procedure tot vaststelling van de eigen bijdrage en de overige kosten van rechtsbijstand heeft “ontkoppeld” van de bevelschriftprocedure van de Wtbz door de verwijzing naar die (inmiddels vervallen) wet te schrappen, is naar mijn mening onvoldoende grond om aan te nemen dat de wetgever zou hebben bedoeld dat de in art. 38 lid 4 Wrb bedoelde rechterlijke vaststelling niet langer bij rekest zou moeten worden verzocht, maar voortaan bij dagvaarding zou moeten worden gevorderd. Dat klemt temeer nu de vraag rijst welke de meerwaarde van art. 38 lid 4 Wrb zou zijn, als die bepaling slechts mogelijk zou maken dat bij dagvaarding rechterlijke vaststelling van de eigen bijdrage en de overige kosten van rechtsbijstand wordt gevorderd. De advocaat die zijn cliënt tevergeefs heeft gesommeerd de door deze verschuldigde eigen bijdrage en overige kosten van rechtsbijstand te betalen, zou immers ook zonder enige nadere voorziening die bijdrage en overige kosten bij dagvaarding kunnen invorderen, terwijl de geadieerde (bodem)rechter ook zonder enige nadere voorziening bevoegd zou zijn de hoogte van die bijdrage en overige kosten in het kader van die invordering vast te stellen. Als de wetgever had gewild dat geschillen over de eigen bijdrage en de overige kosten van rechtsbijstand voortaan bij dagvaarding aanhangig dienen te worden gemaakt, had hij art. 38 lid 4 Wrb in zijn geheel kunnen schrappen.

Ad iii. Is de beschikking van de president, als de op art. 38 lid 4 Wrb geënte procedure met een verzoekschrift moet worden ingeleid, voor tenuitvoerlegging vatbaar of moet voor het verkrijgen van een executoriale titel in dat geval nog een separate dagvaardingsprocedure worden gevoerd?

Aangenomen dat de rechterlijke vaststelling zoals bedoeld in art. 38 lid 4 Wrb bij verzoekschrift moet worden gevraagd, geldt dat die rechterlijke vaststelling in een beschikking zal zijn vervat. Volgens art. 430 lid 1 Rv kunnen de grossen van in Nederland gewezen vonnissen, van beschikkingen van de Nederlandse rechter en van in Nederland verleden authentieke akten alsmede van andere bij de wet als executoriale titel aangewezen stukken in geheel Nederland ten uitvoer worden gelegd. Ik zie geen reden waarom dat voor de beschikking, houdende de rechterlijke vaststelling als bedoeld in art. 38 lid 4 Wrb, anders zou zijn. Weliswaar dient uit het stuk van enig voor tenuitvoerlegging vatbaar recht te blijken. Mede gelet op de context waarin de rechtsbijstandverlener zich op grond van art. 38 lid 4 Wrb tot de president wendt (te weten die van een rechtzoekende die weigerachtig blijft de door hem aan de rechtsbijstandverlener verschuldigde bijdrage en vergoeding voor de kosten te voldoen), acht ik echter evident dat de procedure van art. 38 lid 4 Wrb ertoe strekt het voor tenuitvoerlegging vatbare recht van de rechtsbijstandverlener op betaling van de hem toekomende bijdrage en vergoeding voor de kosten vast te stellen en de rechtsbijstandverlener in staat te stellen dat recht te realiseren. Overigens wijs ik erop dat de president zijn beschikking op grond van art. 288 Rv zowel op verzoek als ambtshalve uitvoerbaar bij voorraad kan verklaren.

Dat de wetgever een cumulatie van de procedure van art. 38 lid 4 Wrb en de reguliere dagvaardingsprocedure zou hebben beoogd, kan naar mijn mening onmogelijk worden aangenomen27.. De procedure van art. 38 lid 4 Wrb zou in dat geval geen enkele toegevoegde waarde hebben, zodat een dergelijke cumulatie tot een zinloze doublure zou leiden.

Het vorenstaande impliceert overigens niet dat het schrappen van de verwijzing naar de Wtbz in het geheel geen gevolgen zou hebben gehad. Art. 40 Wtbz voorzag in een bevelschrift waartegen de rechtzoekende verzet kon doen; voorts was daarin bepaald dat de uitspraak op het verzet en de beschikking op een verzoek om herziening niet vatbaar waren voor verzet, hoger beroep of voorziening in cassatie. Naar mijn mening moet na schrapping van de verwijzing naar de Wtbz (en na het vervallen van die wet) worden aanvaard dat de beschikking waarbij de eigen bijdrage en de overige kosten van rechtsbijstand worden vastgesteld, voor hoger beroep vatbaar is.

Slotopmerkingen

In het voorgaande ben ik uitgegaan van het geldende procesrecht en heb ik geen aandacht geschonken aan hetgeen zal gelden als de met de wetsvoorstellen 34 059 (Wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering en de Algemene wet bestuursrecht in verband met vereenvoudiging en digitalisering van het procesrecht) en 34 138 (Wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met vereenvoudiging en digitalisering van het procesrecht in hoger beroep en cassatie) voorgestelde wijzigingen in werking zullen zijn getreden. De verschillen tussen de verzoekschriftprocedure en de dagvaardingsprocedure zullen met die wijzigingen worden verkleind, althans in die zin dat door de invoering van één uniforme procesinleiding het onderscheid tussen de dagvaardings- en de verzoekschriftprocedure op dit punt vervalt. Overigens wordt in de voorgestelde regelingen nog steeds onderscheid gemaakt tussen procedures betreffende vorderingen (“vorderingsprocedures”) en procedures betreffende verzoeken (“verzoekprocedures”), waarvoor op onderdelen verschillende regelingen in de ontwerpen zijn opgenomen28..

Hiervóór (onder 2.12) wees ik reeds op de mogelijkheid dat een van toepassing zijnde geschillenregeling tussenkomst van een door die regeling aangewezen onafhankelijke derde voorschrijft en dat dit laatste aan toepassing van art. 38 lid 4 Wrb in de weg zou kunnen staan. Als onafhankelijke derde zal veelal de Geschillencommissie Advocatuur zijn aangewezen. Volgens art. 2 lid 1, aanhef en onder c, van het Reglement Geschillencommissie Advocatuur (ook wel aangeduid als de Geschillenregeling Advocatuur)29.is de daarin vervatte regeling onder meer van toepassing wanneer het geschil “de hoogte en/of de incasso van een of meer door de advocaat aan de cliënt verzonden declaraties” betreft. In het geval dat de “consument” (de cliënt/natuurlijke persoon die niet handelt in de uitoefening van een beroep of bedrijf) de betaling van de dienst waarover het geschil gaat, geheel of gedeeltelijk achterwege heeft gelaten, moet hij volgens art. 11 van de Geschillenregeling het nog openstaande declaratiebedrag bij de Stichting Geschillen voor consumentenzaken deponeren. Alhoewel geschillen tussen de advocaat en de cliënt die geldt als consument in de zin van de Geschillenregeling volgens art. 2 lid 2 van die regeling bij wege van bindend advies worden beslist, wordt, in het geval dat het geschil door de advocaat tegen de cliënt aanhangig is gemaakt en deze laatste het openstaande declaratiebedrag niet binnen één maand na een daartoe strekkend verzoek heeft gedeponeerd, het geschil door arbitrage beslist.

Samenvattend concludeer ik dat art. 38 lid 4 Wrb aldus moet worden uitgelegd dat de rechtsbijstandverlener zich op grond daarvan bij verzoekschrift tot de president van de rechtbank kan wenden en dat de president op dat verzoekschrift kan beslissen in de vorm van een voor executie vatbare beschikking.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

Advocaat-Generaal