HR, 22-05-2015, nr. 14/03601

In deze zaak staat (bij wege van hypothetische feitelijke grondslag) vast dat de broer was benoemd tot executeur10. en dat hij tijdens de voorbereiding van de begrafenis voor de vier personen die bij die voorbereiding behulpzaam waren een eenvoudige maaltijd uit de nalatenschap heeft betaald (rov. 10 en 11). Door onder deze omstandigheden te oordelen dat de betaling van de maaltijd uit de nalatenschap geen daad van beheer oplevert, dat de broer aldus geld uit de nalatenschap ten eigen behoeve heeft gebruikt, dat hij op deze wijze als heer en meester over de nalatenschap heeft beschikt en dat hij aldus de nalatenschap (zuiver) heeft aanvaard (rov. 12), heeft het hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting althans zijn oordeel niet voldoende met redenen omkleed. Immers heeft het hof daarmee een te beperkte uitleg gegeven aan het begrip van een daad betreffende de begrafenis en/of de rechtsregel dat een daad betreffende de begrafenis niet als daad van aanvaarding is aan te merken (rov. 7). Meer in het bijzonder heeft het hof miskend dat onder een daad betreffende de begrafenis mede dient te worden verstaan het betalen van de redelijke kosten die worden gemaakt door en/of ten behoeve van de personen die bij de voorbereiding van de begrafenis behulpzaam zijn.11. Het hof heeft daarom ten onrechte geoordeeld dat de betaling van de maaltijd uit de nalatenschap is aan te merken als een zuivere aanvaarding. Het hof had die betaling namelijk moeten kwalificeren als een daad betreffende de begrafenis en daarom toepassing moeten geven aan de rechtsregel dat een daad betreffende de begrafenis niet als een daad van aanvaarding is te kwalificeren (rov. 7).

Als het hof die rechtsregel niet heeft miskend, dan heeft het hof ten onrechte niet (althans niet voldoende kenbaar) gerespondeerd op de stellingen van de broer

Immers zouden die stellingen tot het oordeel (kunnen) leiden dat de kosten van bedoelde maaltijd zijn te kwalificeren als (redelijke) kosten van de begrafenis en dat de betaling van die kosten (door de executeur) uit de nalatenschap (daarom) geen daad van aanvaarding oplevert. Althans is in het licht van deze stellingen onjuist of onbegrijpelijk waarom het hof van oordeel is dat de betaling van die maaltijd uit de nalatenschap een daad van aanvaarding door de broer oplevert.

Het slagen van onderdelen 1.1 en/of 1.2 brengt voorts mee dat (de betaling van) bedoelde maaltijd niet als daad van aanvaarding van de zus kwalificeert, 's Hofs oordeel dat de (betaling van) bedoelde maaltijd kwalificeert als een daad van aanvaarding van de zus is ook om een andere reden onjuist of onbegrijpelijk. De vaststelling van het hof dat de zus heeft deelgenomen aan bedoelde maaltijd kan namelijk niet het oordeel dragen dat zij de nalatenschap heeft aanvaard. Immers heeft het hof niet vastgesteld dat de zus wist of behoorde te weten dat de betaling van de bankrekening van de nalatenschap is verricht of dat zij met die betaling heeft ingestemd. Mocht het hof impliciet hebben geoordeeld dat de zus wist dat de maaltijd werd voldaan uit de nalatenschap, dan is dat oordeel onbegrijpelijk in het licht van de stellingen van de zus dat

Mocht het hof impliciet hebben geoordeeld dat de zus behoorde te begrijpen dat de maaltijd uit de nalatenschap is voldaan en/of dat zij daarmee heeft ingestemd, dan is dat oordeel zonder nadere motivering — die ontbreekt — onbegrijpelijk, aangezien het hof geen feiten of omstandigheden heeft vastgesteld waaruit de zus kon of behoorde af te leiden dat de broer het bedrag niet zelf betaalde maar uit de nalatenschap voldeed.

Het hof heeft met betrekking tot de koffietafel kort gezegd geoordeeld dat de broer de nalatenschap heeft aanvaard door in zijn hoedanigheid van executeur zijn eigen vordering ter zake van de koffietafel zonder inachtneming van de onderlinge rangorde van de schulden ex art. 4:7 BW uit de nalatenschap te voldoen (rov. 11 en 12).

Door zonder een daartoe strekkende grief tot dit oordeel te komen, is het hof buiten de grenzen van de rechtsstrijd getreden. Meer in het bijzonder heeft het hof miskend dat de rechtsstrijd in hoger beroep is beperkt tot het door de grieven ontsloten gebied, tenzij zich één van de in de rechtspraak aanvaarde uitzonderingen voordoet.

Mocht het hof van oordeel zijn geweest dat de grieven zich mede richten tegen het oordeel van de rechtbank dat de betaling van de koffietafel geen daad van aanvaarding oplevert,15. dan is dat oordeel onbegrijpelijk. In de grieven en de toelichting op de grieven wordt namelijk niet naar voren gebracht dat de betaling van de koffietafel een daad van aanvaarding oplevert en/of dat het oordeel van de rechtbank om die reden onjuist zou zijn. Verder hebben eisers in hun memorie van antwoord gesteld dat tegen het oordeel over de koffietafel geen grief is gericht.16. Onder die omstandigheden is (zonder nadere motivering, die ontbreekt) onjuist of onbegrijpelijk dat het hof de betaling van de koffietafel in zijn oordeel heeft betrokken en (mede) op die grond tot het oordeel is gekomen dat eisers de nalatenschap hebben aanvaard.

Voor zover het hof zijn oordeel heeft gegrond op één van de in de rechtspraak aanvaarde uitzonderingen op de beperkingen van de rechtsstrijd in hoger beroep, dan is zijn oordeel evenzeer onbegrijpelijk, omdat uit 's hofs arrest niet kan worden opgemaakt op welke grond die uitzondering is aanvaard.

's Hofs oordeel dat de broer als executeur zijn eigen vordering ter zake van de koffietafel uit de nalatenschap heeft voldaan zonder inachtneming van de onderlinge rangorde van de schulden van de nalatenschap ex art. 4:7 BW, dat de broer aldus ten eigen behoeve over de nalatenschap heeft beschikt en dat hij daarom de nalatenschap heeft aanvaard (rov. 11 en 12), is ook anderszins onjuist of onbegrijpelijk.

Aldus heeft het hof miskend dat de broer als executeur de wettelijke taak heeft alle schulden van de nalatenschap te voldoen die tijdens zijn beheer uit de goederen van de nalatenschap moeten worden voldaan (art. 4:144 BW) en/of dat de vordering van de broer ter zake van de koffietafel als een zodanige schuld is aan te merken.

De vaststelling dat de broer bij de betaling als executeur de rangorde van art. 4:7 BW heeft veronachtzaamd, kan (mede in dat licht) niet het oordeel dragen dat de broer ten eigen behoeve over de nalatenschap heeft beschikt en de nalatenschap daarmee heeft aanvaard. Die vaststelling rechtvaardigt immers ten hoogste de gevolgtrekking dat de broer bij de uitoefening van zijn taak als executeur een fout heeft gemaakt. Het rechtsgevolg van deze vaststelling is (daarom) (in beginsel) uitsluitend dat de broer in zijn hoedanigheid van executeur aansprakelijk is voor de als gevolg van die fout geleden schade.17. Deze vaststelling kan in ieder geval niet (zonder meer) de slotsom dragen dat de broer zich ondubbelzinnig en zonder voorbehoud als een zuiver aanvaard hebbende erfgenaam gedraagt (art. 4:192 BW). Daarom is rechtens onjuist 's hof oordeel dat de broer de nalatenschap heeft aanvaard door bij de betaling die hij heeft verricht als executeur niet de rangorde van art. 4:7 BW in acht te nemen.

In ieder geval is zonder nadere motivering, die ontbreekt, onbegrijpelijk waarom het hof van oordeel is dat de miskenning van de rangorde van art. 4:7 BW door de broer (in zijn hoedanigheid van executeur) het oordeel kan dragen dat de broer zich ondubbelzinnig en zonder voorbehoud als aanvaard hebbend erfgenaam heeft gedragen.

Bovendien zijn de oordelen dat de broer bij de betaling van de vordering ter zake van de koffietafel als executeur niet de onderlinge rangorde van de schulden van art. 4:7 BW in acht heeft genomen en dat de broer de nalatenschap daarmee heeft aanvaard, gezien de aard van de vordering ter zake van de koffietafel onjuist of onbegrijpelijk.

Het slagen van onderdelen 3.1 en/of 3.2 brengt ook mee dat het hof ten onrechte de (terug-)betaling ter zake van de koffietafel zonder de rangorde van art. 4:7 BW in acht te nemen als daad van aanvaarding van de zus kwalificeert. 's Hofs oordeel dat de (terug-)betaling van de broer ter zake van de koffietafel zonder de rangorde van art. 4:7 BW aan te houden, mede is aan te merken als een daad van aanvaarding van de zus is ook om een andere reden niet naar de eisen der wet met redenen omkleed. Het hof heeft daartoe namelijk (uitsluitend) vastgesteld (i) dat de zus mede-opdrachtgeefster van de koffietafel is en (ii) dat zij heeft ingestemd met de betaling van de kosten van de koffietafel ten laste van de nalatenschap zonder de rangorde van art. 4:7 lid 2 BW in acht te nemen. De vaststelling (i) dat de zus mede-opdrachtgeefster van de koffietafel is, kan niet het oordeel dragen dat de zus de nalatenschap heeft aanvaard. Immers blijkt uit die vaststelling niet dat de zus wist of behoorde te weten dat de koffietafel van de bankrekening van de nalatenschap is betaald en zeker niet dat die betaling zou plaatsvinden zonder de rangorde van art. 4:7 lid 2 BW in acht te nemen. De vaststelling (ii) dat de zus zou hebben ingestemd met betaling van de koffietafel ten laste van de nalatenschap zonder de rangorde van art. 4:7 lid 2 BW in acht te nemen) is zonder nadere motivering — die ontbreekt — niet begrijpelijk. De zus heeft namelijk gesteld (i) dat de pinbetaling uitsluitend door de broer als executeur is verricht20. en (ii) dat zij geen betrokkenheid heeft gehad met de pintransactie en de terugboeking van dit bedrag aan de broer.21. 's Hofs oordeel is in het licht van die stellingen niet naar de eisen der wet met redenen omkleed.

's Hofs oordeel in rov. 12 dat eisers vòòr de beneficiaire aanvaarding op 8 april 2008 ten eigen behoeve over de nalatenschap zouden hebben beschikt en de nalatenschap daarmee zuiver zouden hebben aanvaard, bouwt voort op de hiervoor bestreden overwegingen met betrekking tot de maaltijd en de koffietafel. Indien onderdeel 1, 2 en/of 3 slaagt, kan deze overweging en het dictum daarom geen stand houden.

Indien een erflater overlijdt, volgen zijn erfgenamen hem van rechtswege op in zijn voor overgang vatbare rechten, in zijn bezit en houderschap en in zijn schulden (art. 4:182 lid 1 BW). Schuldeisers kunnen echter pas nádat een erfgenaam de nalatenschap zuiver heeft aanvaard, behalve op de goederen van de nalatenschap, ook verhaal halen op het overige (eigen) vermogen van de erfgenaam (art. 4:184 lid 2 sub a BW).22.

Een erfgenaam kan een nalatenschap aanvaarden of verwerpen. Een aanvaarding kan zuiver geschieden of onder voorrecht van boedelbeschrijving (art. 4:190 lid 1 BW). Zuivere aanvaarding kan uitdrukkelijk plaatsvinden door een verklaring ter griffie (art. 4:190 en 191 BW), of stilzwijgend (art. 4:192 lid 1 BW) doordat een erfgenaam zich ondubbelzinnig en zonder voorbehoud als een zuiver aanvaard hebbende erfgenaam gedraagt.23. Het antwoord op de vraag of uit de gedragingen van een erfgenaam de bedoeling kan worden afgeleid om de erfenis stilzwijgend te aanvaarden, hangt af van de omstandigheden van het geval.24.

Er kan niet pas worden geoordeeld dat dat een erfgenaam de erfenis ondubbelzinnig en zonder voorbehoud heeft aanvaard als daarover bij de wederpartij geen enkele twijfel heeft bestaan.25. Uit de wettekst en parlementaire geschiedenis blijkt echter wel dat sprake is van een terughoudende toets. De wettekst spreekt immers van het zich ‘ondubbelzinnig en zonder voorbehoud als een zuiver aanvaard hebbende erfgenaam’ gedragen. In de MvA II bij deze bepaling (Parl. Gesch. Vaststellingswet Boek 4 BW, p. 933–934) is bovendien opgemerkt dat van zuivere aanvaarding geen sprake is indien de erfgenaam daden van beheer verricht. Van zuivere aanvaarding is wél sprake indien de erfgenaam over de goederen van de nalatenschap als heer en meester beschikt of wanneer hij, eventueel in een andere vorm dan een verklaring ter griffie, duidelijk aan de schuldeisers van de nalatenschap doet blijken dat hij de schulden van de nalatenschap geheel voor zijn rekening neemt. Uit de gedraging zelf moet dus voldoende duidelijk blijken dat zij wordt verricht door een zuiver aanvaard hebbende erfgenaam zijn verricht. Indien de bewuste gedraging van een erfgenaam evengoed als beheersdaad of in een andere hoedanigheid dan als zuiver aanvaard hebbende erfgenaam (zoals de executeur-testamentair) kan zijn verricht, heeft het verrichten van die gedraging géén zuivere aanvaarding tot gevolg.

Wanneer er twee of meer erfgenamen zijn, hangt het in beginsel van de gedragingen van iedere erfgenaam afzonderlijk af of hij de nalatenschap zuiver heeft aanvaard.

De broer en zus hebben met hun partners tijdens het voorbereiden van de begrafenis op de sterfdag van moeder een maaltijd genuttigd. Die onkosten heeft de broer als executeur voldaan vanaf de rekening van moeder. Ook heeft de broer de kosten van de koffietafel ná de begrafenis moeten voorschieten. Die kosten heeft hij later aan zichzelf teruggeboekt. Het hof heeft ten onrechte geoordeeld dat de broer en zus met deze twee begrafenisgerelateerde uitgaven de nalatenschap zuiver hebben aanvaard.

Het hof stelt in rov. 6–7 terecht voorop dat ‘al hetgeen tot de begrafenis betrekking heeft’ géén daad vormt waardoor de nalatenschap zuiver wordt aanvaard.

Het oude erfrecht bepaalde dat met zoveel woorden in art. 1095 OBW. Die formulering is ruim: ál hetgeen tot de begrafenis betrekking heeft, levert geen zuivere aanvaarding op. Een erfgenaam regelt de begrafenis immers primair in het belang van de overledene (en diens nalatenschap). Hij moet daarom vrij zijn de begrafenis te regelen zonder (het risico te lopen) zijn keuze-mogelijkheid om de nalatenschap (beneficiair) te aanvaarden of te verwerpen te verspelen.26.

Het hof gaat er terecht van uit dat dat onder het nieuwe recht niet anders is.27. Een erfgenaam verliest zijn keuzemogelijkheid volgens art. 4:192 lid 1 BW immers pas wanneer hij zich ondubbelzinnig en zonder voorbehoud gedraagt als een erfgenaam die zuiver heeft aanvaard. Dat is eerst aan de orde indien hij, zoals vrijstaat aan erfgenamen die zuiver aanvaard hebben, als heer en meester over de nalatenschap beschikt. Door dat handelen wordt de controle van de schuldeisers over de exacte inhoud van de nalatenschap onttrokken.28. Daarom dient een erfgenaam vervolgens met zijn eigen privé-vermogen voor de schulden van de nalatenschap in te staan.

Tijdens het regelen van de begrafenis en uitvaart van moeder hebben de eisers met hun partners onkosten gemaakt voor een maaltijd. De broer heeft als executeur deze onkosten voldaan uit de nalatenschap. Het hof heeft ten onrechte deze besteding niet als daad betreffende de begrafenis aangemerkt. Het hof heeft dat begrip daarmee te beperkt opgevat.

Volgens Asser/Perrick 4* 2009/405 is het regelen van de begrafenis géén daad van aanvaarding. Ook Wiersma merkte in zijn noot bij HR 26 april 1968, NJ 1969/322 op dat volgens art. 1095 de regeling van de begrafenis niet als daden van stilzwijgende aanvaarding mogen beschouwd worden. Wat begrafeniskosten zijn, wordt van oudsher ruimhartig ingevuld, aldus ook Kolkman in zijn dissertatie over de schulden van de nalatenschap.29. Tot de begrafeniskosten kunnen álle elementen worden gerekend die voldoende samenhangen met de voorbereiding van de begrafenis, crematie of uitvaart. Die kosten kunnen vervolgens op redelijke gronden in omvang worden beperkt.30.

Ook de kosten van een rouwmaaltijd en/of catering bij de begrafenis worden vanouds aangemerkt als begrafeniskosten.31.

Het hof heeft dus miskend dat óók het maken van redelijke kosten voor eten en/of drinken door of ten behoeve van de personen die de begrafenis op dat moment voorbereiden (en die de executeur vergoedt vanuit de nalatenschap) een daad betreffende de begrafenis vormt en dus géén daad van zuivere aanvaarding vormt.

Uit de stellingen van eisers die zijn vermeld in subonderdeel 1.2 blijkt bovendien dat het bewuste etentje niet is belegd als ‘gezellig samenzijn’ of als ‘familiereünie’ op de sterfdag van moeder. Eisers hebben de onkosten voor de maaltijd uitsluitend gemaakt, omdat zij op dat moment de begrafenis in Delft regelden en daarom genoodzaakt waren daar 's avonds nog iets te eten.

Eisers hadden de gehele nacht gewaakt bij moeder in het hospice in Gouda. Nadat zij de zaken daar hadden afgerond, zijn zij naar het huis van moeder in [a-plaats] gegaan. Zij stelden het personeel van haar verzorgingshuis en haar buren op de hoogte van het overlijden. Daarna hebben eisers en hun partners vanuit het huis van moeder in [a-plaats] de begrafenis en uitvaart te geregeld:32. Zij hebben adressen verzameld, enveloppen geschreven, een kist uitgezocht en bloemen uitgezocht en besteld. In de namiddag brachten zij een bezoek aan het rouwcentrum in Delft, waar moeder inmiddels lag opgebaard.

Toen zij terugkwamen in de woning van moeder was het inmiddels ca. 19.30 uur. Zij hadden overdag niet of nauwelijks gegeten vanwege het regelen van de begrafenis. Er was geen eten of drinken in het huis van moeder en zij waren vanwege het regelen van de begrafenis te ver van huis om thuis te eten. Daarom hebben zij een eenvoudige maaltijd voor in totaal € 119 genuttigd in het restaurant tegenover de woning van moeder. Na de maaltijd zijn zij teruggegaan naar de woning van moeder om weer verder te gaan met de voorbereiding van de uitvaart.

Hieruit volgt dat eisers de onkosten voor de gezamenlijke maaltijd niet uitsluitend of primair in hun eigen belang hebben gemaakt, maar dat deze onkosten direct samenhangen met het regelen van de begrafenis. In het licht van deze stellingen is 's hofs oordeel dat eisers gelden ten eigen behoeve verbruikt hebben en er dus als heer en meester over hebben beschikt te kort door de bocht en onvoldoende gemotiveerd.

Eisers hebben voorts aangevoerd dat de broer de kosten van de maaltijd afrekende in zijn hoedanigheid van executeur.33. Nu het hof dat in het midden laat, staat dat bij wijze van hypothetisch feitelijke grondslag vast. Dat betekent dat hij dus niet als erfgenaam handelde.34. Ook om die reden heeft hij zich niet ondubbelzinnig en zonder voorbehoud gedragen als een zuiver aanvaard hebbende erfgenaam,35. zodat het oordeel van het hof in rov. 11–12 onjuist, althans niet met voldoende redenen omkleed is.

De broer was als executeur bevoegd ex art. 4:144 BW om (onder de in subonderdeel 1.2 genoemde omstandigheden) vanuit de nalatenschap redelijke onkosten te vergoeden. Uit hoofde van zijn taak als executeur kreeg hij andere redelijke onkosten gecompenseerd,36. zoals onkosten voor benzine, kopieerkosten en het aangetekend verzenden van brieven.37. Verweerster heeft niet aangevoerd dat uit het vergoeden van dergelijke onkosten zou voortvloeien dat de broer de erfenis zuiver heeft aanvaard. De broer heeft aangevoerd dat het vergoeden van de onkosten voor één eenvoudige maaltijd met drinken voor de personen die op dat moment concreet de uitvaart en begrafenis regelden, daarmee op één lijn valt te stellen. Die onkosten vallen in redelijkheid binnen de onkosten die een executeur mag vergoeden.38. Het hof heeft dus miskend dat de broer als executeur deze onkosten mocht vergoeden. Althans heeft het hof niet duidelijk gemaakt waarom hij als executeur deze kosten niet zou mogen vergoeden en waarom hij door dat als executeur abusievelijk toch te doen ondubbelzinnig en zonder voorbehoud zou hebben gehandeld als erfgenaam die de nalatenschap zuiver aanvaardt. Ook indien hij zijn bevoegdheid als executeur te buiten ging, handelde hij immers nog altijd als executeur.

Onderdeel 2 behoeft geen verdere toelichting.

De subonderdelen 3.1 en 3.2 komen op tegen het oordeel dat de broer door als executeur de kosten ter zake van de koffietafel noodgedwongen voor te schieten en later aan zichzelf terug te boeken, de nalatenschap zuiver zou hebben aanvaard.

Waar het handelen van de broer met betrekking tot de maaltijd en de koffietafel geen zuivere aanvaarding oplevert, geldt hetzelfde eens te meer voor de zus.

Zij heeft alleen maar deelgenomen aan de maaltijd tijdens het regelen van de begrafenis. Daaruit kan niet worden afgeleid dat zij de nalatenschap heeft aanvaard. Het hof heeft niet vastgesteld dat zij enige betrokkenheid heeft gehad met de betaling ten laste van de nalatenschap. Voor zover het hof die betrokkenheid veronderstelt, is het oordeel onvoldoende gemotiveerd, nu de zus juist heeft gesteld dat de pinbetaling uitsluitend door de broer is verricht54. als mede-rekeninghouder van de bankrekening van moeder. Hij heeft gesteld dat hij die betaling vanaf moeders rekening verrichtte, omdat hij meende dat dat bij de gelegenheid paste waarvoor men bij elkaar was55. en omdat hij executeur was.56. Er is niet (vast)gesteld dat de broer overleg over deze betaling met de zus heeft gehad. Het hof heeft dan ook onvoldoende gemotiveerd waaruit de betrokkenheid van de zus met de betaling ten laste van de nalatenschap volgt.

Ook de betrokkenheid van de zus bij de (terug)betaling van de kosten van de koffietafel is te gering om daar een zuivere aanvaarding uit af te kunnen leiden. Dat zij de koffietafel mede heeft geregeld, betekent niet dat zij betrokken is geweest bij de betaling. De overweging van het hof dat zij zou hebben ingestemd met de betaling van deze kosten ten laste van de nalatenschap zonder de rangorde van art. 4:7 lid 2 BW in acht te nemen, is onvoldoende gemotiveerd en daarom onbegrijpelijk. De zus heeft namelijk gesteld dat ook deze pinbetaling uitsluitend door de broer is verricht en dat zij geen enkele betrokkenheid heeft gehad met de pintransactie en de terugboeking van dit bedrag aan de broer.57. Dat ligt ook in de rede waar de broer als executeur de betaling verzorgde. Hoe de zus moest weten dat de broer de rangorde van art. 4:7 lid 2 BW schond en waaruit blijkt dat zij daarmee instemde, overweegt het hof niet.

Dit onderdeel behoeft geen verdere toelichting.