11.12 Rusland en Oekraïne, zelfverklaarde paradijzen voor wat betreft het draagmoederschap

In tegenstelling tot Engeland, waar het draagmoederschap is gelegaliseerd, maar op grond van de Human Embryology and Fertilisation Act van 2008 een ‘parental order’ nodig is om het juridisch ouderschap van de geboortemoeder te laten overgaan op de wensouders, worden de wensouders in Oekraïne en de Russische Federatie van rechtswege de juridische ouders. Met name Oekraïne, na de Russische Federatie het grootste land van Europa, stelt sinds de legalisering in 2002 onomwonden dat ‘Ukrainian surrogacy laws are the most favorable in the World and fully support the individual’s reproductive rights’.1 Hierbij wordt gerefereerd aan ‘Clause’ 123 van het Oekraïense Wetboek van familierecht en ‘Order’ 24 van het Oekraïense Ministerie van Gezondheid. Voor wat betreft het draagmoederschap is vooral art. 123 lid 2 van belang, dat als titel draagt: ‘Vaststelling van de vaderlijke en moederlijke herkomst van het kind in het geval van kunstmatige inseminatie of implantatie van een bevruchte eicel’. Art. 123 lid 2 luidt: ‘In geval van implantatie van een embryo in het lichaam van een andere vrouw, welke (embryo) door het echtpaar is bevrucht, is het echtpaar de ouder van het kind’.2 (De auteur PK stelt voor de tekst als volgt te vertalen: ‘In het geval dat een embryo dat is ontstaan uit de geslachtscellen van een echtpaar, is geïmplanteerd in een andere vrouw, zijn deze echtelieden de ouders van het kind’.) Dit echtpaar wordt in de geboorteakte als de juridische ouders van dit kind vermeld. En de verklaring voor deze handelwijze spreekt de schrijver in het kader van deze dissertatie natuurlijk aan. Een aantal citaten van de eerder genoemde website:

Het hier bedoelde embryo kan zijn ontstaan door de bevruchting van de eigen eicel van de wensmoeder of van een aan de wensmoeder gedoneerde eicel, maar mag niet zijn ontstaan door bevruchting van de eicel van de draagmoeder. Zelfs in het geval dat beide gameten niet van de wensouders afkomstig zijn en er dus geen genetische relatie bestaat tussen het kind en de wensouders, worden de namen van de ‘intended’ (wens)ouders op het geboortecertificaat vermeld overeenkomstig art. 123 lid 3 van het Oekraïense Wetboek van familierecht. Overigens blijkt uit de tekst van eerder genoemd lid 2 duidelijk de beperkte strekking van de kreet ‘the fully support of the individual’s reproductive rights’. Andere samenlevingsverbanden van heteroseksuele paren dan het huwelijk mogen geen gebruik maken van dit draagmoederschap. Expliciet betekent dit lid dat alleen gehuwde heteroseksuele koppels, echtparen dus, in aanmerking komen. Voor alleenstaande mannen of vrouwen, gehuwde homoseksuele paren of paren die zijn verbonden in een geregistreerd partnerschap, biedt het Oekraïense recht dus geen ‘fully support of the individual’s reproductive rights’. Overigens betreft het bovenstaande het officiële standpunt van Oekraïne. De zaak Samuel in België bewijst dat kennelijk ook in het Oekraïense legale net gaten zitten. Samuel is namelijk het zoontje van een homoseksueel paar dat in Oekraïne is geboren uit een draagmoeder met zaad van één van de mannen.3 Hoewel het jongetje volgens het Oekraïense recht (ius sanguinis) de Belgische nationaliteit heeft, weigerde de Belgische consul in Kiev een Belgisch paspoort voor het kind af te geven met een beroep op de openbare orde-exceptie. Meer dan twee jaar later heeft de rechtbank van eerste aanleg te Brussel beslist dat de minister van Buitenlandse Zaken in overeenstemming met de gerechtelijke uitspraak een paspoort moest afleveren aan Samuel Ghilain, die op dat ogenblik nog steeds in een weeshuis in Oekraïne verbeef.4

Op de Oekraïense website worden alle niet in Oekraïne in aanmerking komende personen doorverwezen naar de Russische Federatie. Opvallend is hierbij de volzin: ‘If you are not officially married, you can exercise your right to procreation through surrogacy with the assistance of the law firm XXX’. De verklaring voor deze volzin is te vinden op de website van de Russische Federatie.5 De legale kenmerken van draagmoederschap zijn geregeld in het Wetboek van familierecht van de Russische Federatie en de Russische Wet op de volksgezondheid. De medische aspecten zijn geregeld in Besluit 67 van het Russisch Ministerie van Volksgezondheid. De positie van alleenstaande personen en ongehuwde paren wordt in de wetgeving niet duidelijk geregeld. Terwijl in het webartikel ‘Myths about Surrogacy’ duidelijk staat dat volgens paragraaf IV van art. 51 van het Wetboek van familierecht van de Russische Federatie het gehuwd zijn één van de vereisten is voor het verkrijgen van toestemming om de namen van de wensouders op de geboorteakte van het kind te krijgen, blijkt op 4 augustus 2010 het Babushkinsky District Court te hebben beslist dat een alleenstaande man die voor het draagmoederschap gebruikt maakt van gedoneerde eicellen, kan worden geregistreerd als de vader van het uit de draagmoeder geboren kind. De naam van de draagmoeder komt niet in de geboorteakte te staan. En dit laatste feit belemmert natuurlijk het meenemen van het kind naar landen waar het ‘mater semper certa est’-beginsel een ‘openbare orde’-probleem geeft. De beslissing van het Moskouse Hof bevestigde wel het feit dat in Rusland ook alleenstaande personen ongeacht hun sekse dan wel seksuele geaardheid hun recht op ouderschap door middel van een draagmoeder kunnen realiseren.6 Een zeer belangrijk verschil met Oekraïne is dat de Russische draagmoeder een niet exact in de wet bepaalde tijd krijgt om te beslissen of zij het kind zelf houdt. Met het overdragen van het kind aan de wensouders geeft zij impliciet toestemming aan deze personen om hun namen op de geboorteakte van het kind te plaatsen. Bovendien ondertekent zij een officieel document ter bevestiging van deze toestemming. De geldigheid van de draagmoederschapsovereenkomst kan ertoe leiden dat, indien de draagmoeder besluit om het kind niet af te geven, de rechter alsnog op grond van art. 52 Wetboek van familierecht beslist wie de ‘echte’ vader en moeder van het kind zijn. Overigens bestaat ook dan nog geen absolute zekerheid dat het kind wel wordt overgedragen aan de wensouders. Ook in Rusland kan het kind geen voorwerp van een overeenkomst zijn. In tegenstelling tot de ‘contracten’ in andere landen kan in Rusland wel in de overeenkomst een artikel worden opgenomen, op grond waarvan de draagmoeder wordt verplicht alle door de wensouders betaalde gelden terug te betalen indien de draagmoeder besluit om het kind niet af te staan. Zowel voor de Oekraïense als voor de Russische wet is de vrouw die haar eigen eicel met het zaad van de wensvader laat bevruchten, geen draagmoeder, ook al had zij niet de intentie om zelf nog een kind te krijgen. In Oekraïne is het gebruiken van de eigen eicel door de draagmoeder zelfs bij wet verboden. Na de geboorte is zij de juridische moeder en haar naam komt in de geboorteakte te staan. Alleen door adoptie kan de gehuwde wensmoeder alsnog de juridische moeder worden. Ongehuwde personen kunnen in de Russische Federatie niet adopteren.