HR, 24-02-2012, nr. 12/00183 (CW 2626)

Ik leg de systematiek van de wettelijke schuldsaneringsaneringsregeling uit om goed zicht te krijgen op de vraag wanneer en op welke uiteenlopende wijzen de schuldsaneringsregeling eindigt. Als redelijkerwijs te voorzien is dat een natuurlijk persoon niet zal kunnen voortgaan met het betalen van zijn schulden of als hij in een toestand verkeert waarin hij heeft opgehouden te betalen, dan kan hij verzoeken te worden toegelaten tot de schuldsaneringsregeling (art. 284 lid 1 Fw). Het betreft hier een wettelijke uitzondering op het beginsel dat schuldeisers hun vordering met alle middelen rechtens mogen trachten te verhalen op hun schuldenaren. De schuldsaneringsregeling is enerzijds gericht op inventarisatie en tegeldemaking van het vermogen van de schuldenaar ten behoeve van de schuldeisers en beoogt anderzijds de schuldenaar in staat te stellen en te stimuleren zich zodanig te gedragen dat hij in aanmerking kan komen voor een schone lei.2. Deze twee functies zijn met elkaar verbonden, in die zin dat tegenover het uitzicht om met een schone lei verder te kunnen gaan, van de schuldenaar een zo groot mogelijke bijdrage en inspanning worden gevergd om zoveel mogelijk activa in de boedel te brengen in het belang van de schuldeisers.3.

Wordt een schuldenaar toegelaten, dan komen er voor de duur van de schuldsanering op hem een aantal plichten te rusten. Uit de wetsgeschiedenis en de jurisprudentie volgen de volgende verplichtingen4.:

De onder (2) en (3) genoemde verplichtingen zijn in de wet verankerd in art. 295 Fw. Het eerste lid van dit artikel bepaalt dat de boedel de goederen van de schuldenaar ten tijde van de uitspraak tot de toepassing van de schuldsaneringsregeling omvat, alsmede de goederen die hij tijdens die toepassing verkrijgt. Gedurende de schuldsaneringsregeling moet de schuldenaar leven van het zogenoemde vrij te laten bedrag. Dat is het absolute sociale minimum. De rechter-commissaris stelt dat vrij te laten bedrag per geval vast. De hoogte van dit bedrag hangt van de gezinssituatie en vaste lasten af en ligt meestal iets hoger dan de beslagvrije voet. Al het meerdere dat de schuldenaar verdient wordt op een bankrekening van de bewindvoerder gestort, de boedelrekening (art. 296 lid 2 Fw). De aanspraken op een nalatenschap die tijdens de saneringsperiode ontstaan behoren dan ook tot de boedel. De schuldsanering duurt in beginsel drie jaar, ‘te rekenen van de dag van de uitspraak tot de toepassing van de schuldsaneringsregeling, die dag daaronder begrepen’ (art. 349a lid 1 Fw). Ingevolge de tweede zin van art. 349a lid 1 Fw kan de rechter de termijn op ten hoogste vijf jaar stellen, indien voor de gehele termijn tevens een nominaal bedrag wordt vastgesteld als bedoeld in art. 295, derde lid. Als ik de parlementaire geschiedenis goed begrijp, wordt met dat laatste beoogd de schuldenaar iets meer financiële armslag te geven.5.

Ingevolge art. 347, eerste lid Fw verkeert de boedel, zodra de toepassing van de schuldsaneringsregeling is uitgesproken, van rechtswege in staat van insolventie en gaat de bewindvoerder over tot vereffening en tegeldemaking van de tot de boedel behorende goederen voor zover daarover in de uitspraak of door de rechter-commissaris niet anders is bepaald, zonder dat daartoe toestemming of medewerking van de schuldenaar nodig is. Deze bepaling ziet op het door de bewindvoerder vereffenen en te gelde maken van de saneringsboedel.6. De schuldenaar is ingevolge art. 296 lid 1 Fw niet langer bevoegd om over de tot de boedel behorende goederen te beschikken of te dien aanzien feitelijke handelingen te verrichten of toe te laten. Op grond van het tweede lid is hij gehouden alle goederen die tot de boedel behoren op verzoek van de bewindvoerder aan laatstgenoemde af te leveren. De rechter-commissaris kan op verzoek van de schuldenaar of de bewindvoerder dan wel ambtshalve bij schriftelijke beschikking ten aanzien van bepaaldelijk daartoe aan te wijzen goederen bepalen dat de schuldenaar daarover het beheer heeft (lid 3). De bevoegdheid van de bewindvoerder om over de boedelgoederen te beschikken vloeit voort uit art. 316 lid 1 Fw.

Volgens Lammers betekent art. 296 Fw dat een werkgever of uitkeringsinstantie het inkomen slechts bevrijdend op de boedelrekening kan voldoen.7. Belanghebbenden, zoals een werkgever of uitkeringsinstantie, worden geacht vanwege de in art. 293 Fw voorgeschreven publicatie in de Staatscourant van de uitspraak tot de toepassing van de schuldsanering op de hoogte te zijn van het toepasselijke regime. Lammers merkt op dat, ingeval het inkomen niet door de bewindvoerder naar de boedel wordt gehaald, de schuldenaar op grond van art. 296 Fw verplicht is het meerdere boven het vrij te laten bedrag zelf af te dragen aan de boedel. Volgens Dethmers sluit dit aan bij de praktijk: periodieke inkomsten, maar ook bijvoorbeeld belastingteruggaven en verkrijgingen uit erfenis of verzekering, worden in veel gevallen direct aan de schuldenaar zelf overgemaakt. Deze heeft vervolgens ingevolge de hiervoor al genoemde bepaling in art. 296 lid 2 Fw de verplichting om alle inkomsten boven het vrij te laten bedrag aan de boedel af te dragen.8. Deze praktijk impliceert volgens Dethmers dat de schuldenaar een zeker beheer over financiële middelen van de boedel voert. Zwaard van Damocles voor de schuldenaar is de mogelijkheid van tussentijdse beëindiging van de schuldsanering bij niet-naleving van deze verplichting dan wel onthouding van de schone lei aan het einde van de rit. Ingevolge art. 297 lid 1 Fw is de schuldenaar, onverminderd het bepaalde in art. 296 Fw, zelfstandig bevoegd tot het verrichten van rechtshandelingen. Het tweede lid bevat weer uitzonderingen hierop, te weten kort gezegd het aangaan van kredietovereenkomsten en overeenkomsten waarbij de schuldenaar zich tot borg of medeschuldenaar stelt, alsmede het geven van (bovenmatige) giften.

Het wetsvoorstel Wijziging van de faillissementswet in verband met de sanering van schulden van natuurlijke personen van 28 december 1992 kende aanvankelijk een maximumtermijn van vijf jaren.9. Blijkens de parlementaire geschiedenis was in de reacties van de Commissie schuldenproblematiek, de SER en van de Nederlandse Vereniging voor Volkskrediet alsook zijdens enkele politieke partijen kritiek geuit op de periode van vijf jaar: deze werd te lang geacht.10. Een minimumperiode van drie jaar werd voorgesteld. De Minister was tegen.11. Kamerlid mevr. Noorman verzette zich tegen de termijn van vijf jaar:12.

De Minister merkte naar aanleiding van dit betoog op:13.

De thans geldende formulering, inhoudende een ‘standaardtermijn’ van drie jaar met een mogelijkheid tot vaststelling van een langere termijn is als gevolg van een amendement van mevr. Noorman in de wet opgenomen. In de toelichting daarop is te lezen wanneer verlenging van de termijn volgens de opsteller van het amendement aangewezen zou zijn:14.

Na een evaluatie van de regeling van de zogenoemde beslagvrije voet, bedoeld in artikel 475d van het WBRv, merkt de Minister op:15.

Tijdens de parlementaire merkte mevr. Noorman verder op:16.

Minister Sorgdrager reageerde hierop als volgt:17.

De wetgever heeft bij een volgende wijziging van de Wsnp vastgehouden aan de standaard schuldsaneringstermijn van drie jaar:18.

Het tweede en derde lid van art. 349a Fw voorzien in de mogelijkheid tot verlenging of verkorting van deze termijn door de rechter-commissaris respectievelijk de rechtbank, hetzij ambtshalve, hetzij op verzoek van een schuldeiser, de schuldenaar of de bewindvoerder. De rechter-commissaris is verplicht om de schuldenaar te horen op het gedane verzoek tot verlenging van de termijn en beslist bij schriftelijke beschikking. Tegen deze beschikking staat overeenkomstig art. 315 Fw hoger beroep open.19. Verlenging van de termijn kan blijkens de parlementaire geschiedenis (bijvoorbeeld) aan de orde zijn:

Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat afwijkingen van de driejaarstermijn bedoeld zijn om uitzondering te blijven.23.

De schuldsaneringsregeling is met het verstrijken van de in die bepaling bedoelde termijn niet ten einde, althans niet helemaal afgelopen. Art. 356 lid 2 Fw bepaalt dat de toepassing van de schuldsaneringsregeling (eerst) van rechtswege eindigt zodra de slotuitdelingslijst verbindend is geworden dan wel, ingeval de rechtbank de toepassing van de schuldsaneringsregeling heeft beëindigd op grond van artikel 354a Fw (de zogenaamde ‘vereenvoudigde procedure’ op grond waarvan de schuldsaneringsregeling eerder kan worden beëindigd, mét verlening van de schone lei), zodra de uitspraak tot de beëindiging in kracht van gewijsde is gegaan.

Ingevolge art. 351a Fw brengt de bewindvoerder uiterlijk drie maanden voor de afloop van de in art. 349a Fw bedoelde termijn verslag uit aan de rechter-commissaris over de wijze waarop de schuldenaar aan zijn verplichtingen heeft voldaan. Art. 352 Fw bepaalt dat de rechtbank, indien de toepassing van de schuldsaneringsregeling niet reeds is beëindigd,24. op voordracht van de rechter-commissaris, op verzoek van de bewindvoerder dan wel van of de schuldenaar, dan wel ambtshalve uiterlijk een maand vóór het einde van de termijn bedoeld in art. 349a Fw, dag, uur en plaats bepaalt voor de terechtzitting waarop de beëindiging van de toepassing van de schuldsaneringsregeling wordt behandeld. Op deze wijze wordt bereikt dat de rechter nog vóór de afloop van de termijn gedurende welke de schuldsaneringsregeling van toepassing is, uitspraak kan doen.25. De datum van de eindzitting wordt gepubliceerd (art. 352 lid 3 Fw). Op grond van art. 354 Fw doet de rechtbank op de dag van de terechtzitting, of anders uiterlijk op de achtste dag daarna, bij vonnis uitspraak of de schuldenaar in de nakoming van een of meer uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen is tekortgeschoten en, indien er sprake is van een tekortkoming, of deze aan de schuldenaar kan worden toegerekend. (art. 354 lid 1 Fw). Van het vonnis kunnen zowel de schuldeisers als de schuldenaar gedurende acht dagen na de dag van de uitspraak in hoger beroep komen.

Art. 356 Fw schrijft in het eerste lid voor dat de bewindvoerder, zodra de uitspraak bedoeld in art. 354 in kracht van gewijsde is gegaan, onverwijld overgaat tot het opmaken van een slotuitdelingslijst. De voornoemde uitspraak gaat in kracht van gewijsde als er binnen de daarvoor geldende termijn van acht dagen geen rechtsmiddel tegen wordt aangewend. Het woord ‘onverwijld’ brengt met zich dat de slotuitdelingslijst zo spoedig mogelijk moet worden opgesteld. Lid 2 bepaalt, zoals hiervoor aan de orde kwam, dat de toepassing van de schuldsaneringsregeling van rechtswege is beëindigd, zodra de slotuitdelingslijst verbindend is geworden. De bewindvoerder doet daarvan aankondiging in de Staatscourant. Ingevolge het derde lid doet de bewindvoerder na verloop van een maand na de beëindiging rekening en verantwoording van zijn beheer aan de rechter-commissaris. In lid vier wordt art. 194 Fw van toepassing verklaard dat bepaalt dat, indien ‘na de slotuitdeling (…) gereserveerde uitdelingen aan de boedel terugvallen, of mocht blijken dat er nog baten van de boedel aanwezig zijn, welke ten tijde der vereffening niet bekend waren, (…) de curator, op bevel van de rechtbank, tot vereffening en verdeling daarvan over[gaat] op de grondslag van de vroegere uitdelingslijsten.’ Ingevolge art. 358 lid 1 Fw is door de beëindiging van de toepassing van de schuldsaneringsregeling op grond van art. 356, tweede lid, Fw een vordering ten aanzien waarvan de schuldsaneringsregeling werkt, voor zover deze onvoldaan is gebleven, niet langer afdwingbaar, onverschillig of de schuldeiser al dan niet in de schuldsaneringsregeling is opgekomen en onverschillig of de vordering al dan niet is geverifieerd.

Art. 358a Fw bepaalt in het eerste lid dat de rechter, indien na verlening van de schone lei blijkt dat zich voordien feiten of omstandigheden hebben voorgedaan die grond zouden hebben opgeleverd voor de beëindiging van de toepassing van de schuldsaneringsregeling op de voet van art. 350, derde lid, onder e, Fw (de schuldenaar tracht zijn schuldeisers te benadelen), op verzoek van iedere belanghebbende kan bepalen dat art. 358, eerste lid, verder geen toepassing vindt.

Art. 349a Fw bepaalt dat de termijn van de schuldsaneringsregeling drie jaar bedraagt, terwijl ingevolge art. 356 lid 2 Fw een verbindende slotuitdelingslijst een noodzakelijke voorwaarde is voor het eindigen van de toepassing van de schuldsanering. Deze bepalingen knopen verschillende ‘eindes’ aan de schuldsaneringsregeling. De wettelijke bepalingen dwingen de bewindvoerder ertoe haast te maken met de slotuitdelingslijst. De in art. 349a en 356 lid 2 Fw geregelde eindes kunnen (sterk) uiteenlopen. Niet alleen de rechtsmiddelen tegen de uitspraak en de slotuitdelingslijst beletten dat de schuldsaneringsregeling na het eindvonnis spoedig ten einde komt. Bewindvoerders lijken er soms voor te kiezen om de slotuitdelingslijst nog niet op te maken bijvoorbeeld in verband met mogelijke belastingteruggaven.26.. Zo wordt voorkomen dat een nagekomen bate in de zin van art. 194 Fw aan het zicht van de bewindvoerder wordt onttrokken. Zoals hiervoor bleek, bepaalt art. 194 Fw onder andere dat een eventueel nagekomen bate alsnog uitgedeeld moet worden op de voet van de slotuitdelingslijst. Met de baten in art. 194 Fw worden bedoeld baten die ten tijde van de vereffening nog niet bekend waren maar (latent) wel aanwezig waren.27. M.i. is een dergelijke handelswijze van de bewindvoerder in strijd met art. 356 Fw. De slotuitdelingslijst dient immers onverwijld opgemaakt te worden. In het geval dat aanleiding heeft gegeven tot deze cassatieprocedure kan niet gezegd worden dat de schuldsaneringsregeling na het eindvonnis spoedig ten einde is gekomen. Op het moment van het openvallen van de nalatenschap van de moeder van [betrokkene] was de slotuitdelingslijst nog niet verbindend verklaard. Dit was vier maanden na het eindvonnis waarbij aan [betrokkene] een schone lei werd verleend. Daar komt bij dat uit de beschikking van de rechtbank van 7 december 2010 blijkt dat ook op dat moment, dus vijftien maanden na het eindvonnis, de schuldsaneringsregeling nog altijd niet was beëindigd. De reden dat de afwikkeling zo lang op zich liet wachten, valt niet uit het dossier af te leiden. Deze praktijk roept de vraag op wat de ‘toepassing van de schuldsanering’ in de zin van art. 295 Fw en 356 lid 2 Fw behelst. Ook dringt bij voorbeeld de vraag zich op of de op de schuldenaar rustende verplichtingen al dan niet ‘van rechtswege’ eindigen na afloop van de in art. 349a Fw genoemde termijn.

De rechter-commissaris heeft in de voorliggende kwestie aangeknoopt bij de opmerking in de memorie van toelichting bij het wetsvoorstel Wijziging van de faillissementswet in verband met de sanering van schulden van natuurlijke personen van 28 december 1992 dat de schuldsaneringstermijn voortduurt als hetzij niet tijdig dagbepaling voor de terechtzitting wordt gedaan (welke kans de wetgever overigens verwaarloosbaar klein acht, nu dit in de meeste gevallen zal geschieden op verzoek van de schuldenaar of de bewindvoerder), hetzij beroep tegen de verlening van een schone lei wordt ingesteld dan wel verzet tegen de slotuitdelingslijst:28.

Wordt de verdere parlementaire behandeling in ogenschouw genomen, dan rijst de vraag of hieruit wel kan worden afgeleid dat de verplichtingen van de schuldenaar doorlopen tot het moment waarop de slotuitdelingslijst verbindend is geworden. In de Nota naar aanleiding van het Eindverslag merkt de Minister op dat de leden van de SGP-fractie er ten onrechte van uitgingen dat de schuldsaneringsregeling wel een jaar of zes tot zeven kon lopen, omdat het saneringsplan immers alleen al vijf jaar kan belopen en, zo vul ik zelf aan, dan nog eventuele rechtsmiddelen aangewend kunnen worden tegen de verlening van de schone lei dan wel de slotuitdelingslijst en het, ook zonder de aanwending van rechtsmiddelen, nog enige tijd kan duren voordat de eindzitting zou hebben plaatsgevonden en de slotuitdelingslijst verbindend is geworden. De Minister merkt op dat deze veronderstelling op een misverstand berust:29.

Deze opmerking trekt de gevolgtrekking die de rechter-commissaris in de voorliggende kwestie aan de passage uit de memorie van toelichting heeft verbonden, minst genomen in twijfel.

Vrij recent heeft de Hoge Raad een tweetal arresten gewezen waarin overwegingen worden gewijd aan het einde van de schuldsaneringsregeling. In rov. 4.2.2 van zijn arrest van 9 juli 2010, LJN BM2337, RvdW 2010, 835 heeft de Hoge Raad beslist dat

In HR 28 januari 2011, LJN BO5760, RvdW 2011, 180 speelde de vraag of na het verstrijken van de in art. 349a Fw bedoelde termijn nog ruimte was voor tussentijdse beëindiging. Het hof had de uitspraken van de rechtbank waarin de schuldsaneringsregelingen uit hoofde van art. 350 lid 3, onder c, Fw tussentijds waren beëindigd, vernietigd op de grond dat de termijn van drie jaren inmiddels was verstreken en derhalve geen aanleiding meer bestond voor tussentijdse beëindiging. De Hoge Raad oordeelde in rov. 3.2 naar aanleiding van de hiertegen gerichte klachten:

De vraag wanneer de schuldsaneringsregeling nu precies eindigt, heeft pennen in beweging gebracht. De vraag die in het voorliggende geding aan de orde is — te weten of een baat die opkomt na het verstrijken van de in art. 349a Fw bedoelde termijn, maar nog voordat de slotuitdelingslijst verbindend is geworden, in de boedel valt — werd enkele jaren geleden door Dethmers aan de orde gesteld:30.

Dethmers laat het in het midden, hoewel de door Dethmers gekozen bewoordingen (m.n. het woordje ‘onaanvaardbare’) de indruk wekken dat hij van mening is dat baten die na ommekomst van de driejaarstermijn opkomen, niet in de boedel zouden moeten vallen.

Lammers meent dat niet met het verstrijken van de in art. 349a Fw bedoelde schuldsaneringstermijn, maar op het moment dat het vonnis waarbij de schone lei is verleend in kracht van gewijsde is gegaan de op de schuldenaar rustende verplichtingen eindigen:31.

Als ik het goed begrijp ziet Lammers het opmaken en verbindend worden van de slotuitdelingslijst als niet meer dan een administratieve handeling.

Lankhorst schrijft dat uit het hiervoor besproken arrest van de Hoge Raad van 28 januari 2011 is af te leiden

Van Buchem-Spapens en Pouw lijken een andere mening te zijn toegedaan, zij het bepaaldelijk niet van harte. Zij schrijven dat in het geval dat rechtsmiddelen worden aangewend tegen een uitspraak waarbij een schone lei wordt verleend, de schuldsanering aanzienlijk langer kan blijven lopen ‘dan oorspronkelijk bepaald’. Zij vervolgen:33.

Omdat deze uitkomst mij net als Van Buchem-Spapens en Pouw zeer onbevredigend voorkomt, sluit ik mij aan bij het door Lankhorst, in het hiervoor weergegeven citaat, gemaakte onderscheid tussen het materiële en het formele einde van de schuldsaneringsregeling. Het verbindend worden van de slotuitdelingslijst is volgens de algemene mening het formele einde van de toepassing van de schuldsanering. Daarvoor ligt een ander moment waarop de schuldsanering materieel eindigt. Op het bepalen van dat moment kom ik zo dadelijk terug. Ik wijs nog op het idee van Lankhorst dat de materiële beëindiging van de schuldsanering tot gevolg heeft dat de voor de schuldenaar uit de toepassing van de schuldsanering voortvloeiende verplichtingen niet meer gelden. Ook dat idee van Lankhorst spreekt mij aan.

Voor het bepalen van het materiële einde van de schuldsanering komen verschillende momenten in aanmerking. Allereerst het einde van de in art. 349a Fw bedoelde driejaarstermijn. Verdedigbaar is dat de op de schuldenaar rustende verplichtingen een einde nemen met de ommekomst van deze termijn. Op dat moment zou ook de boedel kunnen worden gefixeerd. Ook is er het moment van de terechtzitting, waarop de rechter een oordeel velt over de vraag of de schuldenaar in aanmerking komt voor de schone lei. Dat oordeel baseert de rechter mijns inziens op de gedragingen van de schuldenaar gedurende de ingevolge art. 349a Fw bepaalde periode. Met deze twee momenten is de schuldsanering, zoals we hebben gezien, niet afgelopen. De schuldsaneringsregeling dient nog (administratief) afgehandeld te worden: de slotuitdelingslijst moet worden opgemaakt en dient vervolgens nog verbindend te worden verklaard. Dit is, zoals we hebben gezien, het moment van de formele beëindiging van de schuldsaneringsregeling. Op grond van art. 358 lid 1 Fw gaan op het moment dat de slotuitdelingslijst verbindend is geworden, de vorderingen ten aanzien waarvan de schuldsaneringsregeling werkt, voorzover deze onvoldaan zijn gebleven, over in de natuurlijke verbintenissen. De schone lei is eerst dan een feit.

Art. 356, tweede lid, Fw bepaalt, dat ‘de toepassing van de schuldsaneringsregeling (…) van rechtswege [is] beëindigd zodra de slotuitdelingslijst verbindend is geworden’. Bepleitbaar is dan ook dat de verplichtingen van de schuldenaar doorlopen tot het moment waarop de slotuitdelingslijst verbindend is geworden. Als art. 296, eerste lid, Fw ook nog in aanmerking wordt genomen, lijkt de zaak rond: op grond van die bepaling omvat de boedel onder meer de goederen die de schuldenaar ‘tijdens de toepassing van die regeling verkrijgt.’ Hiervoor onder 3.4.5 werd reeds de vraag opgeworpen wat onder de ‘toepassing van de schuldsanering’ in de zin van art. 295 Fw en 356 lid 2 Fw moet worden verstaan. Uit het door mij verrichte onderzoek naar de wetsgeschiedenis blijkt dat deze voor het antwoord op deze vraag geen aanknopingspunten biedt. Zoals hierna zal worden toegelicht, is de formulering van de desbetreffende wetsbepalingen m.i. niet goed doorgedacht en zijn deze bepalingen niet goed op elkaar aangesloten.

Ik meen dat deze in onderdeel 3.8.2 aangegeven toepassing van de wet niet dwingend is en bovendien tot onredelijke uitkomsten leidt en er naar een andere, meer redelijke wetsuitleg gestreefd moet worden. Ik bepleit dan ook dat art. 296, eerste lid, Fw moet worden gelezen in het licht van art. 349a Fw. Het gevolg daarvan is dat de verplichtingen van de schuldenaar in principe ophouden met de verstrijking van de schuldsaneringstermijn van drie jaar en de saneringsboedel aan het einde van schuldsaneringstermijn wordt gefixeerd. Dit is de in onderdeel 3.8.1 van deze conclusie aangeduide lijn.

Het in deze cassatieprocedure ter discussie gestelde oordeel van de rechtbank 's Hertogenbosch leidt n.m.m. tot onredelijke uitkomsten. Het onderhavige geval illustreert dat. Uit het dossier blijkt niet waarom de bewindvoerder zo lang over de opstelling van de slotuitdelingslijst heeft gedaan, mogelijk zelf nog steeds doet. In het algemeen genomen zou in de visie van de rechtbank het enkele feit dat de bewindvoerder teveel hooi op zijn vork heeft genomen of, erger nog, zijn zaakjes onvoldoende op orde heeft, met zich kunnen brengen dat de schuldenaar (veel) langer gebukt zou gaan onder het schuldsaneringsregime dan de termijn die (aanvankelijk) door de rechtbank (naar mag worden aangenomen: met redenen) was bepaald. De schuldenaar heeft ingevolge art. 317 Fw de mogelijkheid om over de werkwijze van de bewindvoerder te klagen bij de rechter-commissaris, maar die mogelijkheid laat onverlet dat de schuldenaar op moment van klagen langer dan hij verwachtte onder de schuldsaneringsregeling gesteld zal zijn. Daarbij merk ik op dat uit rechtspraak en literatuur blijkt dat er bewindvoerders zijn die welbewust de slotuitdelingslijst aanhouden in de verwachting de boedel te vergroten. 34. Ik meen dat daarmee het wettelijk systeem met de driejaarstermijn wordt doorkruist.

Niet alleen de werkwijze van de bewindvoerder, maar ook schuldeisers kunnen er in de zienswijze van de rechtbank voor zorgen dat de schuldsanering de in art. 349a Fw neergelegde termijn overschrijdt. Indien alle instanties worden aangedaan, kan de schuldeiser door op te komen tegen de verlening van de schone lei de termijn met ruim een jaar verlengen. Ingeval de schuldenaar (ook nog) verzet aantekent tegen de slotuitdelingslijst, kan er eveneens of zelfs nog een jaar bij de door de rechter opgelegde termijn worden opgeteld, terwijl de schone lei in zo een geval reeds onherroepelijk is geworden. Zeker in dat laatste geval valt niet in te zien waarom de schuldsanering zou voortduren, als niet meer ‘het goede gedrag’ van de schuldenaar, maar enkel de verdeling van de taartpunten tussen de bewindvoerder en de schuldeisers onderling ter discussie staat.

Ik teken aan dat ik niet uit het oog verlies dat met de schuldsaneringsregeling een gunst wordt verleend aan de schuldenaar die schulden heeft gemaakt en dat dat, de andere kant van de medaille, in de meeste gevallen ten koste van één of meer schuldeisers gaat. Om die reden dient alles in het werk gesteld te worden om ervoor te zorgen dat de schuldenaar gedurende de schuldsaneringstermijn de boedel maximaliseert. Hierbij dient men te bedenken dat de wetgever bij de totstandkoming van de Wsnp redenen had om de standaard schuldsaneringstermijn op drie jaar vast te stellen. Zo was uit een evaluatie betreffende de regeling van de zogenaamde beslagvrije voet naar voren gekomen dat de kans dat een schuldenaar vanwege de looptijd van de schuldsaneringsregeling (opnieuw) in de problemen belandde, groter was ingeval die termijn langer dan drie jaar duurde. Ook was uit dat onderzoek gebleken dat de afbetaling door de schuldenaar op het niveau van de beslagvrije voet van 90% na drie jaar moeilijker ging verlopen. Kortom, voor het welslagen van de schuldsaneringsregeling leek drie jaar de optimale termijn. De schuldenaar ontleent een zekere verwachting aan de standaardtermijn van drie jaar en mag niet overgeleverd worden aan onzekerheid en, in sommige gevallen, willekeur, bijvoorbeeld de agenda of strategie van de bewindvoerder dan wel de grillen van schuldeisers. Uit de totstandkomingsgeschiedenis van de Wsnp blijkt voorts dat de wetgever aan de termijn van drie jaar zoveel mogelijk wilde vasthouden. Afwijking van deze termijn kon naar het oordeel van de wetgever slechts in uitzonderlijke gevallen aan de orde zijn.

Als gezegd heeft de rechter-commissaris aangehaakt bij een passage uit de memorie van toelichting, waarin wordt opgemerkt dat de toepassing van schuldsaneringsregeling ‘onvermijdelijk’ langer duurt bij bijvoorbeeld de aanwending van rechtsmiddelen tegen de verlening van schone lei of de slotuitdelingslijst. Niet wordt in de wetsgeschiedenis inzichtelijk gemaakt wat precies met die toepassing van de schuldsaneringsregeling bedoeld wordt. Anders dan de rechter-commissaris heeft overwogen, bevat de wetsgeschiedenis even verderop wél steun voor de stelling ‘dat het niet de bedoeling is geweest van de wetgever dat financiële aanspraken na ommekomst van de reguliere looptijd in de boedel behoren te vloeien en beschikbaar zijn voor verdeling onder de schuldeisers’. Kort gezegd heeft de Minister aangegeven dat het bij sommige parlementariërs levende idee dat de schuldsanering langer dan de schuldsaneringstermijn kon duren vanwege bijvoorbeeld aangewende rechtsmiddelen, op een misverstand berustte. Ik verwijs hiervoor naar onderdeel 3.4.7 van deze conclusie.

Ook het systeem van de Wsnp pleit n.m.m. tegen het oordeel van de rechtbank. Allereerst bepaalt art. 349a, eerste lid Fw dat ingeval de rechter een schuldsaneringstermijn van meer dan vijf jaar wenst vast te stellen, een nominaal bedrag moet worden vastgesteld. Blijkens de parlementaire geschiedenis meende de wetgever dat een schuldenaar die langer dan drie jaar gebukt zou gaan onder de schuldsaneringsregeling, iets meer financiële armslag zou moeten krijgen. Om die reden diende de rechter een vrij te laten bedrag vast te stellen dat hoger lag dan de beslagvrije voet. In de zienswijze van de rechtbank kan de schuldsanering meer dan drie jaar belopen, zonder dat er voor de duur van de schuldsaneringstermijn een nominaal bedrag is vastgesteld.

Het wettelijk systeem is erop gericht om de schuldsanering afgehandeld te krijgen op of kort na de afloop van de schuldsaneringstermijn van drie jaar. Als de bewindvoerder en/of schuldeisers menen dat de schuldsanering nog moet voortduren, kunnen zij daartoe ingevolge art. 349a, tweede en derde lid, Fw bij de rechter(-commissaris) een verzoek tot verlenging indienen. Op grond van die leden kan de rechter(-commissaris) de termijn wijzigen op verzoek van de bewindvoerder en/of een schuldeiser. Wordt de gedachtegang van de rechtbank gevolgd, dan zou in elk geval de bewindvoerder deze bepaling niet nodig hebben, nu hij op eigen houtje de schuldsaneringstermijn kan verlengen door de slotuitdelingslijst aan te houden of uit te stellen, waarbij een rechterlijke toets geheel achterwege blijft. Dat dit in de praktijk voorkomt, zagen we hiervoor.35. Deze praktijk druist n.m.m. in tegen het wettelijk systeem.

Art. 358a, eerste lid Fw bepaalt dat de rechter ‘na de beëindiging van de toepassing van de schuldsaneringsregeling waardoor het rechtsgevolg bedoeld in artikel 358, eerste lid, is ingetreden’, op verzoek van een belanghebbende de rechtsgevolgen hiervan weer kan terugdraaien, ingeval ‘blijkt dat zich voordien feiten of omstandigheden hebben voorgedaan die grond zouden hebben opgeleverd voor de beëindiging van de toepassing van de schuldsaneringsregeling op de voet van art. 350, derde lid, onder e’, d.i. wanneer de schuldenaar heeft getracht zijn schuldeisers te benadelen. Het feit dat ingevolge art. 358 Fw de verlening van de schone pas effect sorteert nadat de slotuitdelingslijst verbindend is verklaard, neemt niet weg dat de toetsingsperiode op basis waarvan de rechter een oordeel heeft geveld, zich niet kan uitstrekken tot de periode na de uitspraak waarbij de schone lei is verleend. Op grond van art. 358a lid 1 Fw kan de schone lei enkel en alleen aan de schuldenaar worden ontnomen ingeval hij schuldeisers heeft willen benadelen, waarbij gedacht moet worden aan een niet opgegeven rekening in het buitenland. Dat betekent volgens mij dat na de (op zichzelf genomen onvoorwaardelijke) verlening van de schone lei het gedrag van de schuldenaar op de verlening van de schone lei niet meer van invloed kan zijn. Hiermee lijkt een verplichting tot afdracht door de schuldenaar na de verlening van de schone lei moeilijk te rijmen.

Overigens lijkt het mij van tweeën één: alle op de schuldenaar rustende verplichtingen lopen door of niet. De rechtbank heeft geoordeeld dat niettegenstaande het feit dat de op [betrokkene] rustende verplichtingen zijn geëindigd, de erfenis nog wel in de boedel valt. Ik zie niet in op welke grond de verplichtingen die het gevolg zijn van toepassing van de schuldsanering slechts voor een deel vervallen. Als de schuldenaar niet langer aangewezen is op het ingevolge art. 296 Fw vrij te laten bedrag, zie ik niet in waarom de grotere aan de schuldenaar toekomende baten, zoals de litigieuze erfenis, wel in de boedel zouden vallen. N.m.m. wordt de boedel opgebouwd in de in art. 349a Fw neergelegde termijn en wordt de boedel na het verstrijken van die termijn gefixeerd. In art. 295, lid 1 Fw dat de omvang van de saneringsboedel regelt, dienen de woorden ‘tijdens de toepassing van die regeling’ te worden gelezen ‘tijdens de toepassing van die regeling gedurende de termijn van art. 349a Fw’. Ik heb de indruk dat de wetgever zich niet heeft gerealiseerd dat art. 295 en art. 349a Fw — mogelijk mede vanwege de schrapping van het saneringsplan en de mogelijkheid van voorlopige schuldsanering uit de regeling — niet helemaal op elkaar aansluiten.

In mijn visie blijft het beslag dat ingevolge art. 347 lid 1 Fw op het vermogen van de schuldenaar was komen te rusten, bij het verstrijken van de in art. 349a Fw bedoelde termijn ten aanzien van de boedel van toepassing. Goederen die de schuldenaar na het verstrijken van deze termijn en — bijgevolg — de fixatie van de boedel verkrijgt, vallen m.i. niet onder het beslag. Ten aanzien van deze ‘nieuwe’ goederen is de schuldenaar beschikkingsbevoegd, evenals de schuldenaar dat ten tijde van de schuldsaneringstermijn ook was voor het vrij te laten bedrag.

Dat ‘nieuwe’ goederen niet beslagen worden, betekent ook dat schuldeisers met vorderingen terzake waarvan de schuldsaneringsregeling niet werkt (hierna gemakshalve, niet helemaal correct aangeduid met ‘nieuwe schuldeisers’ en ‘nieuwe schulden’), zich na ommekomst van de schuldsaneringstermijn op de hiervoor bedoelde ‘nieuwe’ goederen van de schuldenaar kunnen verhalen. Wordt in een geval waarin de schuldsaneringstermijn reeds vóór de in art. 354 Fw bedoelde uitspraak is afgelopen, de schone uiteindelijk lei ontzegd, dan hebben de nieuwe schuldeisers in de tussenliggende periode in zekere zin een voorsprong gehad op schuldeisers wier vorderingen wel onder de schuldsanering vielen. Dat zal zich in het bijzonder doen gevoelen in het geval dat de schuldenaar nadien failliet wordt verklaard. Deze ongelijkheid zit evenwel ingebakken in het systeem: bij het welslagen van de schuldsanering is het verlies van de schuldeisers wier vorderingen door de schuldsanering worden getroffen, immers de prijs die wordt betaald ten behoeve van de nieuwe start die de schuldenaar wordt gegund; daarvan profiteren ook nieuwe schuldeisers. Bovendien ontstaat die ongelijkheid niet eerst na het verstrijken van de in art. 349a Fw bedoelde termijn; zij bestaat ook reeds lopende die termijn. Het recht van nieuwe schuldeisers om zich te verhalen op het vermogen van de schuldenaar is immers niet opgeschort, zij het dat zij zich vanzelfsprekend niet op de boedelgoederen kunnen verhalen.

Anders dan de rechtbank kennelijk van oordeel is meen ik dat het deel van de erfenis dat het vermogen van de moeder betreft in het onderhavige geval niet kwalificeert als een nagekomen bate in de zin van art. 194 lid 4 Fw dat in art. 356 Fw op de schuldsanering van toepassing is verklaard. Het gaat hier niet om een later bekend geworden bate die is vrijgevallen voor het einde van de schuldsaneringstermijn. Er is dan ook geen bate van de boedel.

Ik merk nog op dat het feit dat van de aanvang en het ‘formele einde’ van de schuldsaneringsregeling publicatie wordt gedaan in de Staatscourant (zie hiervoor 3.2.4 en 3.4.3), volgens mij niet tot een ander oordeel noopt. Het feit dat de publicatie eerst na het eindigen van de schuldsaneringsverplichtingen en de fixatie van de boedel zou worden gedaan, kan voor de schuldenaar tot gevolg hebben dat hij bijv. minder gemakkelijk nieuwe schulden aan kan gaan.

Tot slot nog een opmerking over art. 350 lid 5 Fw. Deze bepaling beoogt een eventueel faillissement op de schuldsaneringsregeling ingeval een schone lei wordt onthouden op elkaar aan te doen sluiten. Op zichzelf genomen kan in de hier verdedigde lijn ruimte zitten tussen het eindigen van de verplichtingen uit de schuldsaneringsregeling en het intreden van het faillissement. Ook daarin zie ik evenwel geen bezwaar voor het hier voorgestane einde van de schuldsaneringsverplichtingen. Immers, goederen die de schuldenaar krijgt in die tussenliggende periode, vallen gewoon in de failliete boedel. Het risico bestaat dat de schuldenaar ‘nieuwe’ goederen doet verdwijnen. Maar dat risico bestaat ook tijdens de schuldsaneringsregeling (zie de opmerkingen van Dethmer, zoals opgenomen in onderdeel 3.2.4 van deze conclusie).

Gelet op het voorgaande getuigt het oordeel van de rechtbank van een onjuiste rechtsopvatting over art. 295, lid 1 Fw, art. 349a Fw en art. 356, lid 4 jo art. 194 Fw. De voor de schuldenaar uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen nemen met het verstrijken van het in het eerste lid van art. 349a Fw aangeduide termijn, behoudens verlenging in de zin van het tweede en derde lid, een einde. Op dat moment wordt ook de saneringsboedel gefixeerd. De toepassing van de schuldsaneringsregeling na het eindvonnis is alleen nog gericht op de vereffening van de boedel. In die zin is de schuldsanering na het verstrijken van de schuldsaneringstermijn ex art. 349a Fw en de verlening van de schone lei nog niet, althans nog niet helemaal afgelopen. Zeker indien het oponthoud de schuldenaar niet verweten kan worden en de schuldenaar zich de opgelegde schuldsaneringstermijn aan alle strenge vereisten van de schuldsaneringsregeling heeft gehouden, is het oprekken van de driejaarstermijn jegens de schuldenaar onredelijk. Het is dan ook tegenstrijdig en in strijd met de rechtszekerheid indien de schuldenaar enerzijds wordt ontheven van zijn verplichtingen uit de schuldsaneringsregeling en anderzijds nog wel verplicht wordt (grote) goederen en inkomsten uit arbeid die niet zijn verkregen gedurende de drie jaar dat de schuldsaneringsverplichtingen op hem van toepassing waren, aan de boedel af te staan. Aangezien de nalatenschap pas is opengevallen ruim nadat voor [betrokkene] de verplichtingen uit de schuldsaneringsregeling niet meer golden, getuigt het oordeel van de rechtbank dat een deel van de nalatenschap waarop [betrokkene] recht heeft, afgestaan dient te worden aan de boedel dan ook van een onjuiste rechtsopvatting.