HR, 14-12-2012, nr. 11/02926

In de toelichting bij de eerste grief heeft [verweerster] - kort samengevat - aangegeven dat haar vader, zonder haar goedkeuring en medeweten, het ontvangen bedrag van haar bankrekening heeft gehaald en heeft vergokt. [Verweerster] stelt dat zij niet kan worden aangesproken voor de ontvangen onverschuldigde betaling en dat, indien de gemeente meent dat zij recht heeft op teruggave van het geldbedrag, zij de vader van [verweerster] dient aan te spreken op grond van ongerechtvaardigde verrijking.

Het hof overweegt ten aanzien van de eerste grief als volgt.

"(h)et slot van het artikel spreekt voor zichzelf; het mag geen verschil maken of de wettelijke vertegenwoordiger de betaling rechtstreeks dan wel langs een omweg heeft ontvangen."11.

"Het slot van het artikel spreekt voor zichzelf; het mag inderdaad geen verschil maken of de persoon die de wettelijke opdracht heeft het vermogen van de onbekwame te beheren, de betaling rechtstreeks dan wel langs een omweg in handen heeft gekregen."12.

"voor zover het betaalde inmiddels in de macht van de wettelijke vertegenwoordiger mocht zijn gekomen. Wat deze daarmede verder heeft gedaan doet niet meer ter zake."13. (met mijn onderstreping)

Naar aanleiding van het Benelux-ontwerp is in de definitieve versie van zowel art. 6:31 BW (art. 6.1.6.5 OM) alsook de artikelen 6:209 BW (art. 6.4.2.7 OM) en 6:276 (6.5.4.19 OM) het begrip 'in de macht' overgenomen:

Met betrekking tot het begrip 'de macht' wordt vervolgens opgemerkt:

Volgens de definitieve BW-nummering gaat het om de artikelen 3:90 lid 1, 3:91, 3:92, 3:93, 3:113 lid 1, 3:236 lid 1, 3:237 leden 1 en 3 en 7:9 lid 3 BW, bepalingen derhalve waarin het steeds gaat om 'macht' in de goederenrechtelijke zin van feitelijke macht over een goed.

Mede gelet op deze artikelverwijzing concludeer ik dat onder 'in de macht gekomen' in de zin van de artikelen 6:31, 6:209 en 6:276 BW naar de bedoeling van de wetgever dient te worden verstaan: het louter hebben verkregen van de feitelijke macht door de wettelijk vertegenwoordiger, ongeacht of deze daarbij al dan niet het oogmerk heeft gehad te handelen als wettelijk beheerder ten behoeve van de onbekwame en ongeacht eventuele daarna verrichte bestedingshandelingen. Voor deze uitleg kan tevens steun worden gevonden in de zojuist (onder 2.4.4) aangehaalde toelichting op art. 1.5 van het Beneluxontwerp (sprekend over het "in handen krijgen" door de wettelijk vertegenwoordiger) en de aldaar eveneens geciteerde opmerking van Van Opstall terzake (dat niet van belang is wat de wettelijk vertegenwoordiger met het in zijn macht verkregene heeft gedaan).

Ook de (op dit punt schaarse) literatuur strookt naar mijn mening het meest met deze uitleg. Slechts incidenteel wordt expliciet betoogd dat bepalend is dat het betaalde in handen is gekomen van de wettelijk vertegenwoordiger en dat niet ter zake doet hoe de wettelijk vertegenwoordiger het ontvangene vervolgens heeft besteed.16. Meestal valt voormelde uitleg impliciet af te leiden uit de opmerking dat het ontvangene 'in handen' moet zijn gekomen van de wettelijk vertegenwoordiger17., 'op het juiste betaaladres (de vertegenwoordiger) terecht moet zijn gekomen'18., dan wel door de wettelijk vertegenwoordiger moet zijn 'verkregen'19., of uit de omstandigheid dat het machtscriterium, als zijnde volkomen duidelijk, in het geheel niet wordt toegelicht of genuanceerd.20. Voorts brengt het begrip 'macht' een enkele auteur tot het betoog dat de teruggaveverplichting beperkt is tot het teruggeven van goederen (art. 6:203 lid 1 BW), omdat met betrekking tot prestaties van andere aard (art. 6:203 lid 3 BW) moeilijk van 'macht' kan worden gesproken.21.

Men zou mogelijk - met verweerster22. - willen tegenwerpen dat de hier bepleite uitleg zich niet verdraagt met de ratio van art. 6:209 BW de handelingsonbekwame te beschermen.23. Mijns inziens gaat deze tegenwerping niet op. Uitgangspunt is, zo dunkt mij, dat handelingsonbekwaamheid (met de daaraan verbonden rechtsgevolgen) uitsluitend strekt tot bescherming van de handelingsonbekwame tegen zichzelf c.q. zijn verondersteld gebrek aan beoordelingsvermogen en zijn eigen lichtzinnigheid.24. Zo veronderstelt art. 6:31 BW dat de onbekwame niet in staat is om op een verstandige manier met de ontvangen prestatie om te gaan, reden waarom de schuld niet aan de onbekwame maar aan zijn wettelijk vertegenwoordiger moet worden voldaan.25. Zo strekt art. 6:209 BW ertoe de ratio van handelingsonbekwaamheid tot haar recht te doen komen indien bijvoorbeeld de minderjarige het onverschuldigd ontvangene heeft verbrast.26. De wettelijk vertegenwoordiger wordt geacht voor een goed beheer zorg te dragen, om welke reden de debiteur bevrijd is zodra het betaalde (uiteindelijk) in de macht van de wettelijk vertegenwoordiger is gekomen (art. 6:31)27. en de onbekwame verondersteld wordt gebaat te zijn als het onverschuldigd ontvangene in de macht van zijn wettelijk vertegenwoordiger is gekomen (art. 6:209)28.. In het laatste geval vervalt de beperking van de teruggaveverplichting tot hetgeen tot werkelijk voordeel heeft gestrekt.29.

Een uitleg volgens welke het onverschuldigd ontvangene niet in de macht van de wettelijk vertegenwoordiger is gekomen indien deze het ontvangene niet voor de onbekwame beheert maar ten behoeve zichzelf besteedt, zou erop neer komen dat het risico van wanbeheer door de wettelijk vertegenwoordiger voor een belangrijk deel op de schuldeiser wordt afgewenteld.30. Uit de parlementaire geschiedenis blijkt echter niet dat de wetgever een zo vergaande bescherming van de onbekwame heeft beoogd.

Uit het voorgaande volgt dat onderdeel I slaagt.

Onderdeel II richt zich, gelet op de herhaaldelijke verwijzing naar de hoedanigheid van de vader als wettelijk vertegenwoordiger, kennelijk eveneens tegen rov. 2.2, 4e alinea betreffende het 'machts'criterium, en wel voor zover daarin de vordering tot teruggave van de ná 16 oktober 2009 opgenomen bedragen is afgewezen.

Het klaagt dat uit 's hofs oordeel niet blijkt dat het hof heeft onderkend dat de opnamen van de rekening slechts ten dele zijn geschied in de periode vóór 16 oktober 2009, de datum waarop [verweerster] meerderjarig is geworden. Voor zover het hof ervan is uitgegaan dat het bedrag door de vader als wettelijk vertegenwoordiger geheel is opgenomen tijdens de minderjarigheid is dat onbegrijpelijk in het licht van gedingstukken.

Voor zover het hof wel heeft onderkend dat bedoelde opnamen deels vóór en deels na het bereiken van de meerderjarigheid hebben plaatsgevonden, wordt in de kern geklaagd - zo begrijp ik met name uit de schriftelijke toelichting31. - dat het hof heeft miskend dat art. 6:209 BW uitsluitend van toepassing is op (de opnamen in) de periode van handelingsonbekwaamheid en derhalve niet tevens op (de opnamen in) de periode ná het bereiken van de meerderjarigheid. Tot teruggave van de ná het bereiken van haar meerderjarigheid opgenomen bedragen (anders gezegd: het saldo van het onverschuldigd ontvangene op het moment van meerderjarig worden) was [verweerster] dan ook zonder meer gehouden, aldus het onderdeel.

Het onderdeel berust op een onjuiste rechtsopvatting. Art. 6:209 BW is van toepassing indien een onverschuldigde betaling wordt ontvangen door een handelingsonbekwame, zoals een minderjarige. Op grond van deze bepaling is de teruggaveverplichting van de minderjarige beperkt tot hetgeen hem tot werkelijk voordeel heeft gestrekt, het zich nog onder hem bevindende bedrag daaronder begrepen32. (zulks te beoordelen naar (in casu) het einde van de handelingsonbekwaamheid33.34.) of in de macht van zijn wettelijk vertegenwoordiger is gekomen. Indien men met het onderdeel tot uitgangspunt neemt dat ten aanzien van de opnamen verricht na het bereiken van de meerderjarigheid - en dus bij gebreke van een wettelijk vertegenwoordiger - geen sprake meer kan zijn van het in de macht raken van de wettelijk vertegenwoordiger, voert dit, anders dan het onderdeel betoogt, noodzakelijkerwijs tot de conclusie dat wat betreft die opnamen ingevolge het bepaalde in art. 6:209 BW geen teruggaveverplichting bestaat.

Hierop stuiten alle klachten van het onderdeel af.

Onderdeel III.a richt zich tegen rov. 2.2, 4e alinea, voor zover het hof daarin in overweging neemt dat "niet is betwist dat de vader (...) het ontvangene heeft opgenomen van haar bankrekening en (...) heeft vergokt.". Geklaagd wordt dat het hof de positieve zijde van de devolutieve werking van het appel heeft miskend. Daartoe wordt gesteld dat de Gemeente in eerste aanleg gemotiveerd verweer heeft gevoerd tegen de stelling van [verweerster] dat de vader het ontvangene met haar bankpasje heeft opgenomen en heeft vergokt, waartoe wordt verwezen naar het proces-verbaal van comparitie (p. 2).

De klacht faalt reeds nu in cassatie niet tevens is opgekomen tegen de voorafgaande vaststelling door het hof, in alinea 3 van rov. 2.2, dat de Gemeente niet heeft betwist dat de vader van [verweerster] het bedrag heeft opgenomen en vergokt. Voorts valt niet in te zien welk belang de Gemeente heeft bij deze klacht.

Ten overvloede merk ik nog op dat geenszins onbegrijpelijk is dat het hof de gedingstukken in voormelde zin heeft uitgelegd. De verklaring van de Gemeente ter comparitie (proces-verbaal, p. 2) dwingt niet tot de conclusie dat de Gemeente (specifiek) heeft betwist dat de vader van [verweerster] het ontvangene heeft opgenomen en vergokt. Veeleer lijkt de Gemeente dit in het midden te hebben gelaten, gezien haar opmerking "(d)at eiseres stelt dat haar vader dit heeft gedaan is overigens niet van betekenis."

De onderdelen III.b en IV klagen - gelet op de toelichting35. - naar de kern genomen dat het hof buiten de grenzen van de rechtsstrijd is getreden door in rov. 2.2, 4e alinea, tot uitgangspunt te nemen de vaststelling dat niet is gebleken dat de vader van [verweerster] niet tevens haar wettelijk vertegenwoordiger was en, daarvan uitgaande, te onderzoeken of sprake is van een teruggaveverplichting op grond van het 'machts'criterium van art. 6:209 BW. Daartoe wordt aangevoerd dat [verweerster] noch in eerste aanleg, noch in hoger beroep heeft gesteld dat haar vader haar wettelijk vertegenwoordiger was36., en dat zij evenmin een beroep op art. 6:209 BW heeft gedaan. Zij heeft zich, integendeel, zowel in eerste aanleg als in haar grief 1 op het met toepasselijkheid van art. 6:209 BW onverenigbare standpunt gesteld dat haar vader is opgetreden als onbevoegd vertegenwoordiger, aldus de onderdelen.

De klachten falen. De rechtbank heeft naar aanleiding van het verweer van [verweerster] dat zij tot 16 oktober 2009 minderjarig was (i) ambtshalve toepassing gegeven aan art. 6:209 BW en (ii) in dat verband overwogen dat niet is gebleken dat haar vader niet tevens haar wettelijk vertegenwoordiger was (rov. 4.3). Tegen geen van beide aspecten is in hoger beroep gegriefd. Het betoog in grief 1 (onder het kopje "De vertegenwoordiging") dat de vader is opgetreden als onbevoegd vertegenwoordiger heeft het hof kennelijk en niet onbegrijpelijk opgevat als een grief tegen het oordeel van de rechtbank (in haar rov. 4.2) dat niet de vader, maar [verweerster] als ontvanger uit onverschuldigde betaling moet worden aangesproken. Deze grief heeft het hof beoordeeld in zijn rov. 2.2, 1e alinea.

De slotsom is dat onderdeel I slaagt. Na verwijzing zal moeten worden beoordeeld in hoeverre het door [verweerster] ontvangene in de macht van haar wettelijk vertegenwoordiger is gekomen in de hiervoor onder 2.5 voorgestane zin, en wel naar het tijdstip waarop haar handelingsonbekwaamheid (minderjarigheid) een einde nam. Daarbij zal de vraag kunnen rijzen wat onder feitelijke macht van de wettelijk vertegenwoordiger over een vermogensbestanddeel als een tegoed op een bankrekening moet worden verstaan.37. Het middel betoogt enerzijds dat die macht wordt verkregen met het verkrijgen van de beschikkingsmacht over de pinpas en -code van de rekeninghouder38., maar veronderstelt anderzijds dat het ontvangene (eerst) in de macht van de wettelijk vertegenwoordiger komt op het moment van opname van de rekening. Ik voeg hier nog een derde suggestie aan toe: verdedigbaar lijkt dat de aard van het ontvangene (een giraal tegoed) meebrengt dat, anders dan ten aanzien van een lichamelijk goed het geval zou zijn, reeds het ontstaan van dat tegoed in het vermogen van de onbekwame (de creditering in rekening-courant) meebrengt dat de wettelijk vertegenwoordiger daarover de macht heeft. Hij is immers als wettelijk vertegenwoordiger bevoegd en in staat over dat tegoed te beschikken en heeft daarvoor de pas en code - men denke aan een telefonische betalingsopdracht - niet van node.