HR, 31-05-2005, nr. 02487/04

Verzoeker is door het gerechtshof te Amsterdam, zitting houdende te Arnhem, bij arrest van 30 december 2003 wegens lokaalvredebreuk en een tweetal inbraken veroordeeld. Het hof heeft verzoeker de maatregel tot plaatsing in een inrichting voor de opvang van verslaafden opgelegd voor de duur van één jaar.

Namens verzoeker hebben mr G.P. Hamer en mr A.M. Ficq-Kengen, advocaten te Amsterdam, bij schriftuur vier middelen van cassatie voorgesteld.

Het eerste middel klaagt dat de oplegging van de maatregel onvoldoende met redenen is omkleed, nu het hof er geen blijk van zou hebben gegeven dat is voldaan aan de voorwaarden voor oplegging zoals verwoord in art. 38m, eerste lid (oud), Sr.

Het tweede middel bevat de klacht dat het hof heeft nagelaten vast te stellen dat verzoeker verslaafd is, althans dat 's hofs oordeel dat verzoeker verslaafd is onvoldoende met redenen is omkleed.

Het derde middel behelst de klacht dat het hof bij het opleggen van de maatregel onvoldoende inzichtelijk heeft gemaakt of en in hoeverre de veiligheid van personen of goederen het opleggen van deze maatregel eist.

De middelen lenen zich voor gezamenlijke bespreking.

Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 16 december 2003 heeft de voorzitter van het hof mondeling de korte inhoud medegedeeld van, voor zover thans van belang, een mapje inhoudende persoonsgegevens betreffende verzoeker, waaronder een brief van Centrum Maliebaan te Utrecht van 30 mei 2003, en een uittreksel uit het algemeen documentatieregister betreffende verzoeker van 7 oktober 2003. Voorts houdt dit proces-verbaal in, voor zover thans van belang:

Het hof blijkens zijn arrest het volgende overwogen, voor zover thans van belang:

Art. 38m (oud) Sr luidde tussen 1 april 2001 en 30 september 2004 als volgt:

Blijkens de bewezenverklaring is feit 1 gepleegd op of omstreeks 18 maart 2003 en feit 2 op 28 augustus 2002. Gelet op het bepaalde in art. 38m, eerste lid, onder 1 (oud), Sr is niet relevant wanneer feit 3 is gepleegd omdat voor dat feit geen voorlopige hechtenis kan worden opgelegd. Bij de stukken van het geding bevindt zich het door de voorzitter van het hof genoemde, 38 pagina's tellende Uittreksel Justitieel Documentatieregister met betrekking tot verzoeker waarin vanaf p. 18 een grote reeks onherroepelijke veroordelingen wegens misdrijven - overwegend inbraken - is vermeld.

Hoewel het hof zulks niet expliciet heeft overwogen - dat moet de stellers van het middel worden toegegeven: de motivering door het hof van de opgelegde maatregel is bepaald zeer karig3. - vloeit hieruit voort dat is voldaan aan de voorwaarden als genoemd in art. 38m, eerste lid, onder 1 en 2 (oud), Sr.

Bij de stukken bevindt zich een rapportage pro justitia van 13 mei 2003, opgemaakt en ondertekend door E.A.M. Schouten, psychiater. Deze rapportage houdt in dat verzoeker weigerde aan het rapport mee te werken.

Verder bevindt zich bij de stukken een brief van 30 mei 2003 van Reclasseringswerker N. van Luijk, verbonden aan Centrum Maliebaan, inhoudende dat het niet mogelijk is gebleken een uitgebreide rapportage uit te brengen omtrent verzoeker, omdat verzoeker medewerking daartoe weigerde.

Voorts bevindt zich bij de stukken een Vroeghulp interventierapport omtrent verzoeker van 19 juli 2001, opgemaakt door B. Dölle en H. Epskamp, beiden verbonden aan Centrum Maliebaan, inhoudende onder meer dat verzoeker ruim dertig jaar verslaafd is aan (hard)drugs, en dat zijn justitiecontacten verband houden met zijn drugsverslaving.

De doelgroep van de onderhavige maatregel wordt volgens de Memorie van Toelichting bij het toenmalige wetsvoorstel-SOV (Kamerstukken II, 1997-1998, 26 023, nr. 3, p. 2 en 8; zie ook T. Kooijmans, Op maat geregeld? (diss. EUR), 2002, p. 205-206) gevormd door personen die een veelal jarenlange verslaving combineren met voortdurend en hardnekkig crimineel gedrag dat veel overlast veroorzaakt.

Tegen de achtergrond van deze stukken en in het bijzonder het Vroeghulp interventierapport van 19 juli 2001 acht ik 's hofs oordeel dat verzoeker verslaafd is als bedoeld in art. 38m, derde lid (oud), Sr allerminst onbegrijpelijk: verzoeker past - mede gelet op zijn documentatie - precies in het beeld dat de Memorie van Toelichting schetst van de doelgroep van de SOV.

De SOV heeft volgens de Memorie van Toelichting Kamerstukken II, 1997-1998, 26 023, nr. 3, p. 1) een tweetal hoofddoelstellingen: 1. het terugdringen van ernstige overlast als gevolg van door drugsverslaafden gepleegde strafbare feiten; 2. het oplossen, althans beheersbaar maken van de individuele (verslavings)problematiek van verslaafde delinquenten ten behoeve hun terugkeer in de maatschappij en met het oog op beëindiging van de recidive. De in art. 38m, eerste lid, onder 4 (oud), Sr verwoorde eis dat de veiligheid van personen of goederen het opleggen van de maatregel eist, moet worden gelezen in het licht van de eerste hoofddoelstelling van de SOV: overlastbestrijding. Zo bezien, houdt deze voorwaarde nauw verband met - en vormt zij invulling van - de in art. 38m, eerste lid, onder 3 (oud), Sr neergelegde omstandigheid dat er ernstig rekening mee moet worden gehouden dat de verslaafde verdachte wederom een misdrijf zal begaan. In de Nota naar aanleiding van het Verslag (Kamerstukken II, 1998-1999, 26 023, nr. 5, p. 26; zie ook T. Kooijmans, a.w., p. 191-193) merkt de minister van justitie hierover op dat met het veiligheidscriterium tot uitdrukking wordt gebracht dat er sprake moet zijn van criminaliteit die de buurt onveilig maakt en daardoor ernstige overlast bezorgt.

Het hof heeft, door te overwegen dat van een hulpverleningstraject op vrijwillige basis - dat mede ten doel heeft het beëindigen van recidive - niets is te verwachten, kennelijk als zijn oordeel tot uitdrukking willen brengen dat de opgelegde maatregel noodzakelijk is om het gevaar te keren dat verzoeker in de toekomst wederom overlast zal veroorzaken in vorenomschreven zin, en derhalve dat de veiligheid van personen of goederen het opleggen van de maatregel aan de onwillige verdachte, thans verzoeker, eist. Dit oordeel is in het licht van de stukken van het geding geenszins onbegrijpelijk en geeft evenmin blijk van een onjuiste rechtsopvatting (vgl. HR 17 december 2002, NJ 2003, 184). Ook aan de voorwaarden als genoemd in art. 38m, eerste lid, onder 3 en 4 (oud), Sr is voldaan.

De middelen falen.

Het vierde middel bevat de klacht dat het hof de oplegging van de maatregel onvoldoende heeft gemotiveerd, althans onvoldoende blijk heeft gegeven van hantering van de maatstaf als bedoeld in art. 5, eerste lid, onder e, EVRM.

Art. 5, eerste lid, aanhef en onder e, EVRM luidt als volgt:

Blijkens de toelichting betoogt het middel dat de voorwaarden die het EHRM stelt voor een plaatsing van een burger in een psychiatrisch ziekenhuis analoog dienen te worden toegepast op de SOV omdat ook de vrijheidsontneming van alcoholisten onder art. 5, eerste lid, aanhef en onder e, EVRM valt.

De detentie van verslaafden aan verdovende middelen valt onder voormeld artikelonderdeel, niet - zoals het middel betoogt - omdat de vrijheidsontneming van alcoholisten daaronder valt, maar omdat de tekst van het artikelonderdeel deze beperkingsgrond expliciet vermeldt.

In het midden kan blijven of de criteria die het EHRM heeft ontwikkeld voor de vraag of sprake is van rechtmatige detentie van geesteszieken ook toepassing zouden dienen te vinden bij de SOV-maatregel. Die criteria zijn: a) de geestesziekte moet door bevoegd gezag op grond van medische deskundigheid zijn vastgesteld; b) de geestesziekte moet naar aard of ernst dwangopsluiting rechtvaardigen; c) de rechtmatigheid van voortgezette opsluiting is afhankelijk van het voortduren van de stoornis (Winterwerp v. Nederland, EHRM 24 oktober 1979, NJ 1980, 114 en o.a. Varbanov v. Bulgarije, EHRM 5 oktober 2000, nr 31365/96). Mutatis mutandis wordt aan deze drie criteria in de onderhavige zaak hoe dan ook voldaan. Ten eerste: 's hofs oordeel dat verzoeker verslaafde is in de zin van art. 38m, derde lid (oud), Sr volgt uit de ten processe aanwezige stukken afkomstig van verslavingsdeskundigen. Ten tweede: de ernst van de verslaving blijkt zodanig diep en langdurig dat hulpverlening op vrijwillige basis geen soelaas biedt om de verslavingsproblematiek beheersbaar te maken. Ten derde: alleen van een langere dan kortdurende opsluiting vergezeld van een gedwongen behandelings- en reïntegratieaanbod valt nog enigszins te verwachten dat deze in staat zullen zijn de met de verslaving gepaard gaande ernstige overlast die door verzoeker wordt veroorzaakt, tot stoppen te brengen en een grondslag te vormen voor daadwerkelijke maatschappelijke reïntegratie.

Het oordeel van het hof is voldoende gemotiveerd en is niet strijdig met het bepaalde in art. 5 EVRM.

Het middel faalt.

De middelen kunnen worden afgedaan met de aan art. 81 RO ontleende overweging.

Ambtshalve vraag ik nog aandacht voor het volgende.

Zoals ik bij de bespreking van de eerste drie middelen reeds aan de orde stelde, heeft het hof de oplegging van de maatregel gemotiveerd op een wijze die net niet onder de maat is. Het hof heeft voorts de maatregel slechts opgelegd voor de duur van één jaar en daarbij nadrukkelijk, gelet op art. 38n, tweede lid (oud), Sr, rekening gehouden met de tijd die verzoeker reeds in voorarrest heeft doorgebracht.

Tegen deze achtergrond vraag ik me af of het hof bij de oplegging van de SOV de doelstellingen van de onderhavige maatregel wel voldoende voor ogen heeft gehad. De SOV heeft als doelstellingen het terugdringen van de ernstige overlast en het oplossen althans beheersbaar maken van de verslavingsproblematiek ten behoeve van de terugkeer in de maatschappij en met het oog op beëindiging van de recidive. Deze tweeledige doelstelling vergt van de rechter die de oplegging van de maatregel overweegt een vooruitziende blik in die zin dat bij oplegging van de maatregel de verwachting dient te bestaan dat er een reële kans is dat na ommekomst van de maatregel beide doelstellingen zullen zijn verwezenlijkt.4.

De onderhavige maatregel is pragmatisch van opzet Zij is niet bedoeld als therapeutische behandeling, maar gericht op zo praktisch mogelijke resocialisatie. Blijkens de parlementaire geschiedenis is essentieel en dus succesbepalend voor de SOV dat de deelnemers niet meer terugkeren in het overlastgevende circuit van verslaafden (Kamerstukken II, 1999-2000, 26 023, nr. 8, p. 11 en 14; T. Kooijmans, a.w., p. 180).

De SOV bestrijkt een drietal fasen: zie art. 44d (oud) Penitentiaire maatregel. Als eerste een gesloten, vrijheidsontnemende fase, binnen de SOV-inrichting, waarin hoofdzakelijk centraal staan het motiveren van de betrokkene, fysiek aansterken, structuur aanbrengen, aanleren van sociale vaardigheden, ombuigen van gedrag en het maken van keuzen voor de toekomst die vervolgens stelselmatig worden aangepakt. Daarna worden in de tweede, halfopen fase de aangeleerde vaardigheden in de buitenwereld in de praktijk gebracht vanuit de bescherming van de halfopen omgeving. De laatste fase is een extramurale fase waarin de stap naar de samenleving feitelijk moet zijn gezet en waarin het proces van het op eigen benen staan wordt doorgezet vanuit een zelfstandige woonruimte. De begeleiding vindt in de laatste fase op afstand plaats en wordt gaandeweg afgebouwd. De verwachting van de wetgever was dat de laatste fase aanvangt als de betrokkene al een periode van tussen de één en anderhalf jaar SOV achter de rug heeft (Kamerstukken II, 1998-1999, 26 023, nr. 5, p. 21; T. Kooijmans, a.w., p. 180).

De SOV (of de plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders, ISD) als maatregel waarvan de duur niet evenredig is met de ernst van de feiten vereist mede een legitimatie in een op resocialisatie gericht programma (zie hierover De Hullu, Recidive en straftoemeting, Kluwer 2003). Hoe moeizaam de SOV van start is gegaan blijkt uit een advies van de Raad voor Strafrechtspleging en Jeugdbescherming van 2004, waarin wordt vermeld dat de ervaringen met de maatregel SOV leren dat de uitvoering ervan op belangrijke onderdelen nog tekort schiet. De Raad noemt daarvan de volgende. Gemotiveerde veroordeelden verblijven op één afdeling met hen die niet willen of kunnen meewerken, hetgeen niet bevorderlijk is voor de deelname van de eerstgenoemden. Gemeenten geven veelal nog onvoldoende invulling aan hun verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de extramurale fase en het ontbreekt aan de noodzakelijke structurele nazorg. Voor wat betreft de uitvoering van de extramurale fase signaleert de Raad dat bij de SOV adequate centrale aansturing nog ontbreekt (advies van 26 mei 2004, CR/35/1017848).

Tegen bovenstaande achtergrond acht ik de oplegging van de maatregel voor de duur van, slechts, één jaar niet genoegzaam gemotiveerd, nu een reële kans op een succesvolle uitkomst van de SOV het doorlopen van een drietal fasen veronderstelt, terwijl de door het hof opgelegde sanctie zal neerkomen op ten hoogste het doorlopen van twee fasen. Daardoor blijft zonder nadere motivering, die ontbreekt, in het ongewisse of een - voor legitimatie van de oplegging mede noodzakelijke - enigszins reële kans bestaat dat de SOV in de onderhavige zaak de beide doelstellingen van deze maatregel zal kunnen vervullen.

Het voorgaande houdt in het geheel niet in dat een SOV-maatregel - of zijn huidige equivalent van plaatsing in een inrichting van stelselmatige daders - niet voor minder dan de maximumtermijn kan worden opgelegd. De maatregel kan juist worden toegespitst op de specifieke situatie van de verdachte die voor elk van de drie fasen kan verschillen; waarin hij als het ware een voorsprong kan hebben op het standaardgeval van een verslaafde of stelselmatige dader. In het onderhavige geval blijkt evenwel niet dat de verwachting kan bestaan dat verzoeker de eerste fase zó voorspoedig zal doorlopen, dat de volgende fases kunnen worden ingekort, terwijl het hof ronduit negatief heeft overwogen over verzoekers bereidheid tot vrijwillige medewerking. Het komt er op neer dat het hof een ongeschikte "cliënt" naar de SOV stuurt en een vervuiling van de populatie plaats vindt met alle beheersingsproblemen van dien. Dit kan dan bijdragen aan een evaluatieoordeel van deze maatregel dat gelijkluidend klinkt als het wordt geschreven.

Omdat verzoeker bij vernietiging van 's hofs arrest op grond van het voorgaande geen belang heeft, althans niet in juridische zin, zal ik evenwel niet in die zin concluderen.

Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.