4.2.3 Een consumentgerichte benadering

De kredietwaardigheidstoets in het publiekrecht volgt een consumentgerichte benadering. Zoals beschreven in paragraaf 2.4, is de consument in deze benadering kredietwaardig als hij naar verwachting op een, voor hem, acceptabele manier zal kunnen terugbetalen.1 Er wordt dus getracht te voorkomen dat er terugbetaaloffers moeten worden gemaakt die leiden tot onacceptabele gevolgen voor de consument. In die lijn hebben de leennormen in het publiekrecht een preventieve aandacht voor twee terugbetaalsituaties. Ten eerste moet voorkomen worden dat de consument te veel van zijn maandelijkse betaalcapaciteit moet opgeven voor de terugbetaling van het krediet. Zo mag hij bijvoorbeeld niet bezuinigen op zijn vaste uitgaven en mag hij in beginsel geen andere onderdelen van zijn betaalcapaciteit opofferen dan zijn vrij besteedbaar inkomen.2 Ten tweede wordt getracht te voorkomen dat de consument zijn maandelijkse betaalcapaciteit te vaak moet aanspreken voor de terugbetaling van het krediet. Zo moet de consument een consumptief krediet in beginsel binnen vijftig maanden verantwoord kunnen terugbetalen, terwijl bij hypothecair krediet in principe wordt uitgegaan van een terugbetaalperiode van dertig jaar.3 Bedacht moet echter worden dat die laatste grenzen vooral zijn gesteld om de omvang van het gehele kredietbedrag te beperken. De kredietpartijen hebben in principe de vrijheid om een andere looptijd af te spreken mits de omvang van het krediet binnen de gestelde grenzen blijft.4 Niettemin laten de leennormen op deze manier zien dat de consument zijn maandelijkse betaalcapaciteit niet onbeperkt (maximaal) mag aanspreken voor de terugbetaling van het beoogde krediet.

In de kern wordt toegewerkt naar een situatie waarin de consument zich, na de beoogde kredietverlening, ten minste een leefstijl kan veroorloven die in juridisch opzicht als nog aanvaardbaar wordt gezien. Het is niet alleen de bedoeling dat de consument kan blijven voorzien in de minimale kosten van levensonderhoud. Ook moet hij een deel van zijn inkomen overhouden voor de moeilijk-vermijdbare uitgaven. Volgens de toelichting bij de consumptieve leennormen hebben de laatstgenoemde uitgaven betrekking op de uitgaven die normaal gesproken passen bij het inkomen van de consument:

Aan de hand van deze toelichting kan voorts worden uitgelegd dat er in het publiekrecht geen aansluiting is gezocht bij een kredietgevergerichte benadering van de kredietwaardigheidstoets. In die benadering gaat het immers om de vraag of de consument kan terugbetalen. Aangenomen dat de moeilijk-vermijdbare uitgaven daadwerkelijk vermijdbaar zijn, is het in de kredietgevergerichte benadering in principe geen probleem dat de kredietwaardigheid mede daarop wordt afgestemd. Zolang er een goede kans is dat er volledig kan worden terugbetaald, is de consument in deze benadering immers kredietwaardig. Dat de betreffende consument als gevolg van deze terugbetaaloffers bijvoorbeeld niet meer (zo vaak) op vakantie zal kunnen, is daarom hooguit in de consumentgerichte benadering een probleem. Kortom, het feit dat de moeilijk-vermijdbare uitgaven worden beschermd laat zien dat de kredietwaardigheidstoets is gericht op bescherming van de consument tegen de nadelige gevolgen van de kredietverlening. Het is dan ook goed te begrijpen dat de AFM heeft opgetreden tegen kredietgevers die krediet verstrekten enkel op basis van de statistische terugbetaalkans.6 Een positieve terugbetaalkans zegt op zichzelf immers niets over de manier waarop een individuele consument zal kunnen voldoen aan de beoogde terugbetaalplichten.

Door de consument mede te beschermen tegen bepaalde niet-financiële gevolgen van terugbetaaloffers, liggen de leennormen in lijn met de parlementaire stukken waaruit blijkt dat de wetgever de consument heeft willen beschermen tegen dergelijke gevolgen van kredietverlening. Zo heeft de wetgever bijvoorbeeld de WCK ingevoerd mede omdat steeds meer consumenten moeite hadden om tijdig te voldoen aan hun terugbetaalplichten.7 Volgens de wetgever moeten kredietgevers, meer dan bij kredietverlening aan ondernemers, rekening houden met ‘de sociale aspecten’ van kredietverlening vooral omdat de consument ‘met al zijn bezittingen instaat’ voor de terugbetaling van het krediet en hij door ‘overcreditering volledig aan de grond kan raken.’8 In die lijn heeft de wetgever voorts opgemerkt dat een problematische terugbetaalsituatie ‘diep ingrijpt in het gezinsleven’ en bovendien kan leiden tot ‘ernstige sociale en psychologisch verstoringen’ voor de consument.9 Overigens zijn zulke consumentgerichte uitingen ook te vinden in de parlementaire stukken van de wetten die de WCK op dit punt hebben opgevolgd. Zo is bij de invoering van de Wfd bijvoorbeeld rekening gehouden met het gegeven dat destijds veel huishoudens met een lager inkomen te maken hadden met financiële problemen. Tegen die achtergrond heeft de wetgever vervolgens benadrukt dat kredietgevers voorzichtig moeten omgaan met de kredietaanvragen van consumenten met een ‘zwakkere of onzekere financiële positie.’10