8.6.1 Tenuitvoerlegging van voorlopige hechtenis in een justitiële jeugdinrichting

Alle justitiële jeugdinrichtingen in Nederland zijn bij de tenuitvoerlegging van de voorlopige hechtenis gebonden aan de beginselen en regels die zijn neergelegd in de Beginselenwet justitiële jeugdinrichtingen (Bjj) en het Reglement justitiële jeugdinrichtingen (Rjj). Hierin zijn de basisrechten neergelegd van alle jeugdigen die verblijven in een justitiële jeugdinrichting.1 Voorts wordt het verblijf in een justitiële inrichting gereguleerd door de huisregels van de betreffende inrichting. De huisregels van iedere justitiële jeugdinrichting zijn gestoeld op het ‘Model huisregels justitiële jeugdinrichtingen’ en gelden als aanvulling op de rechten en regels die zijn neergelegd in de Bjj en Rjj.2

Voorts wordt in alle justitiële jeugdinrichtingen gewerkt met de basismethodiek YOUTURN, waarmee wordt beoogd om jeugdigen basisvaardigheden aan te leren en moreel besef en verantwoordelijkheidsgevoel te laten ontwikkelen, waarbij een positieve groepscultuur en een veilig leefklimaat gelden als belangrijke randvoorwaarden.3 De YOUTURN-methodiek onderscheidt vijf fasen van het verblijf in de justitiële jeugdinrichting: (1) intake, (2) dagprogramma, (3) persoonlijke ontwikkeling, (4) resocialisatie en (5) nazorg.4 Het overgrote merendeel van de voorlopig gehechte minderjarigen stroomt echter reeds uit voordat fase 3 wordt bereikt, omdat de voorlopige hechtenis in de meeste gevallen binnen twaalf weken – zijnde de duur van de eerste twee fasen – wordt geschorst of opgeheven.5 Dit wordt tevens bevestigd door de geïnterviewde gedragsdeskundigen, afdelingshoofden en ITB-er die dagelijks met voorlopig gehechte minderjarigen werken. In het navolgende wordt, aan de hand van de interviews met deze respondenten, een beeld geschetst van de wijze waarop in de praktijk invulling wordt gegeven aan het verblijf van voorlopige gehechte minderjarigen in de justitiële jeugdinrichting.6

Als een minderjarige op titel van voorlopige hechtenis in een justitiële jeugdinrichting wordt geplaatst, wordt hij na binnenkomst gescreend en volgen er intakegesprekken met onder meer een gedragsdeskundige, een groepsleider die is aangewezen als mentor van de minderjarige, de medische dienst en de (interne) school. De screening wordt in beginsel binnen 24 uur na binnenkomst afgenomen door een sociaal-psychiatrisch verpleegkundige of een gedragsdeskundige met gebruik van de instrumenten ‘MAYSI-2’ en ‘SDQ’.7 Het doel van deze screening is om eventuele acute zorgsignalen snel boven water te krijgen.8

Na binnenkomst wordt de minderjarige geplaatst in één van de groepen. Een groep bestaat uit ten hoogste twaalf jeugdigen die een gemeenschappelijke leefruimte delen, maar wel allen een eigen kamer hebben. Gedurende de nacht verblijven de jeugdigen in hun kamer, die op slot gaat. Er zijn in beginsel altijd twee pedagogisch medewerkers aanwezig op de groep, behalve in de nachtelijke uren. De groepen waar voorlopig gehechte jeugdigen verblijven, hebben doorgaans een ‘normaal beveiligd’ regime, hetgeen betekent dat het gesloten groepen zijn in een beveiligd gebouw (lees: deuren op slot, hoge hekken, beveiligingspersoneel in het gebouw aanwezig).9

In sommige justitiële jeugdinrichtingen zijn er speciale ‘instroomgroepen’, waar nieuwkomers in beginsel de eerste twee weken – bij voorlopig gehechten tot aan de eerste raadkamerzitting – verblijven. Indien de voorlopige hechtenis van de minderjarige na de eerste raadkamerzitting wordt voortgezet, volgt een interne overplaatsing naar een ‘kortverblijfgroep’. In andere justitiële jeugdinrichtingen is er geen aparte instroomgroep en wordt de minderjarige direct na binnenkomst in een kortverblijfgroep geplaatst. Als een minderjarige langer dan twaalf weken in een justitiële jeugdinrichting verblijft, dan wordt hij intern overgeplaatst naar een ‘langverblijfgroep’. In de justitiële jeugdinrichting wordt bij de groepsindeling geen strikt onderscheid gemaakt tussen voorlopig gehechten en veroordeelden. Wel kennen sommige justitiële jeugdinrichtingen afzonderlijke groepen voor jongvolwassenen, voor jeugdigen die bijzondere zorg nodig hebben en/of voor jeugdigen met nachtdetentie.10 In andere justitiële jeugdinrichtingen wordt een dergelijke interne differentiatie niet gemaakt, hetgeen volgens verschillende geïnterviewde respondenten vooral te maken heeft met de lage bezetting van de betreffende inrichting. Zo legt een gedragsdeskundige tijdens een interview uit hoe hij omgaat met de interne plaatsing van instromende minderjarigen:

Tijdens de eerste dagen van het verblijf in de justitiële jeugdinrichting volgt de minderjarige een ‘instroomprogramma’, hetgeen – kort gezegd – inhoudt dat de minderjarige veel tijd doorbrengt op zijn kamer en gefaseerd instroomt in het dagprogramma van de groep. Op grond van artikel 23, eerste en tweede lid Bjj mag deze instroomperiode hoogstens een week duren, tenzij dit door de directeur van de inrichting, na overleg met een gedragsdeskundige, wordt verlengd. In de praktijk varieert de duur van een dergelijk instroomprogramma per justitiële jeugdinrichting en kan de duur tevens afhankelijk zijn van de behoeften van de betreffende minderjarige. Bij één van de onderzochte justitiële jeugdinrichtingen is de duur van het instroomprogramma in beginsel drie dagen, terwijl dit bij een andere onderzochte justitiële jeugdinrichting kan oplopen tot tien dagen. Uit de interviews komt naar voren dat het doel van het instroomprogramma tweeledig is. Enerzijds wordt hiermee beoogd om de minderjarige in relatieve rust te laten stabiliseren na de hectiek van de aanhouding en het verblijf in de politiecel en te laten wennen aan de omgeving, het regime en de regels in de justitiële jeugdinrichting (“nog niet direct al de prikkels van de groep, maar eerst even stabiliseren”12). Anderzijds wordt de gedragsdeskundige en de groepsleiding de gelegenheid geboden om een beeld te krijgen van de minderjarige (“wij [willen] ook eerst de tijd hebben om te kijken: wat voor jongen is dit en hoe gaat hij straks op de groep functioneren?”13) en om bijvoorbeeld de schoolgang in de justitiële jeugdinrichting op te starten. Tijdens de interviews komt naar voren dat in sommige justitiële jeugdinrichtingen de intake op school in principe altijd binnen 24 uur na binnenkomst plaatsvindt, terwijl er bij andere justitiële jeugdinrichtingen doorgaans twee á drie dagen overheen gaan voordat de minderjarige kan starten met school.

Nadat de instroomfase is afgerond, volgt de minderjarige in beginsel het volledige pedagogische dagprogramma dat wordt aangeboden in de justitiële jeugdinrichting. De minderjarige verblijft overdag in een groep en neemt deel aan gemeenschappelijke activiteiten gedurende ten minste 77 uur per week waarvan ten minste acht en een half uur per dag (art. 22 Bjj). Onderwijs is een verplicht onderdeel van het dagprogramma (art. 52, eerste lid Bjj).14 Ook nemen minderjarigen een aantal keer per week deel aan zogenoemde TOP- en TIP-bijeenkomsten die onderdeel zijn het groepsprogramma TOPs!.15 Deze groepsbijeenkomsten zijn gericht op het verbeteren van sociale vaardigheden en moreel redeneren en het leren omgaan met boosheid.16 Voorts maken ook sport, recreatie en corvee onderdeel uit van het dagprogramma.17

Individuele behandelingen en gedragsinterventies vinden volgens de geïnterviewde gedragsdeskundigen, afdelingshoofden en ITB-er doorgaans (nog) niet plaats tijdens de voorlopige hechtenis. Dit houdt verband met de gefaseerde basismethodiek, waarin pas na twaalf weken de fase van persoonlijke ontwikkeling (fase 3) aanvangt. Zoals gezegd, zijn veel minderjarigen die op titel van voorlopige hechtenis zijn ingestroomd alweer uitgestroomd voordat deze fase aanvangt. Voorts kenmerkt de voorlopige hechtenis zich door onduidelijkheid over de duur van het verblijf, hetgeen volgens de geïnterviewde gedragsdeskundigen lastig is voor het starten van een intramurale behandeling of gedragsinterventie.18 Dit heeft volgens de geïnterviewde gedragsdeskundigen een weerslag op de invulling en functie van (de tenuitvoerlegging van) de voorlopige hechtenis van minderjarigen in de praktijk (zie par. 8.6.3.1).

Uit eerdere onderzoeken is gebleken dat deze onzekerheid en onduidelijkheid tijdens de voorlopige hechtenis ook belastend is voor de minderjarigen zelf: het kan leiden tot stress en emotionele verwarring, hetgeen zich kan uiten in woede en agressie.19 Ook volgens de respondenten in het onderhavige onderzoek brengt de onzekerheid over het verdere verloop van de strafzaak en de onduidelijkheid over duur van het verblijf in de justitiële jeugdinrichting veel spanning met zich voor de minderjarigen (“Ze leven hier echt tussen hoop en vrees.”20). Dit heeft volgens de respondenten een weerslag op de dynamiek in een kortverblijfgroep. Zo stelt een afdelingshoofd tijdens een interview:

Ook een geïnterviewde gedragsdeskundige constateert dat de continue wijzigingen in de groepssamenstelling in een kortverblijfgroep22 en het feit dat de minderjarigen die daar verblijven vaak nog in afwachting zijn van de uitkomst van hun strafzaak23 van invloed is op de dynamiek in een kortverblijfgroep.

Een (ander) afdelingshoofd ervaart daarentegen dat minderjarigen die in afwachting zijn van hun strafzaak zich soms juist beter gedragen en gemotiveerder opstellen dan minderjarigen die reeds zijn veroordeeld:25

De wijze waarop minderjarigen omgaan met de onzekerheid en onduidelijkheid over de strafzaak en de duur van het verblijf in de justitiële jeugdinrichting zal per individu verschillen, waardoor ook de ervaringen van de respondenten uiteen kunnen lopen. Niettemin delen de geïnterviewde gedragsdeskundigen, afdelingshoofden en ITB-er unaniem de ervaring dat deze onzekerheid en onduidelijkheid de voorlopig gehechten als specifieke groep onderscheidt van de overige populatie van de justitiële jeugdinrichting.

Aldus is in deze paragraaf een beeld geschetst van de wijze waarop in de praktijk invulling wordt gegeven aan het verblijf van voorlopig gehechte minderjarigen in de justitiële jeugdinrichting, waarbij bijzondere aandacht is besteed aan de specifieke kenmerken van de voorlopige hechtenisfase. Eén belangrijk aspect is hierbij nog niet aan de orde gekomen: het perspectiefplan dat voor elke minderjarige in de justitiële jeugdinrichting wordt opgesteld. Dit zal in de volgende paragraaf worden uitgelicht.