HR, 16-04-2004, nr. R03/072HR

Verzoekster tot cassatie, de vrouw, en verweerder in cassatie, de man, zijn met elkaar gehuwd op 15 augustus 1977. Bij beschikking van de arrondissementsrechtbank te Almelo van 14 februari 1996 is de echtscheiding tussen partijen uitgesproken. Deze echtscheiding is op 18 april 1996 ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand.

Uit het huwelijk van partijen zijn geboren de inmiddels meerderjarige kinderen [kind 1] en [kind 2].

Bij de echtscheidingsbeschikking is onder meer bepaald dat de man als uitkering tot levensonderhoud van de vrouw een bedrag van ƒ 3.000,-- per maand zal voldoen, welke beslissing door het gerechtshof te Arnhem bij beschikking van

Bij beschikking van de rechtbank Almelo van 19 november 1997 is de vastgestelde bijdrage gewijzigd met dien verstande dat de bijdrage met ingang van 21 maart 1997 op ƒ 2.825,-- per maand is gesteld, welke beslissing door het hof Arnhem bij beschikking van 28 april 1998 is bekrachtigd.

Deze bijdrage bedraagt met ingang van 1 januari 2001 ingevolge de wettelijke indexering ƒ 3.161,-- per maand.

Bij verzoekschrift, ingekomen ter griffie van de rechtbank Almelo op 25 oktober 2000, heeft de man verzocht de door hem aan de vrouw verschuldigde maandelijkse bijdrage tot levensonderhoud op nihil vast te stellen met terugwerkende kracht tot 1 januari 1997.

Na verweer van de vrouw en bewijslevering door de man als opgedragen bij beschikking van 9 mei 2001, heeft de rechtbank bij beschikking van 5 november 2001 de bijdrage over de diverse perioden alsvolgt nader vastgesteld:

Van deze beschikking is de vrouw bij beroepschrift, ingekomen ter griffie van het hof op 3 januari 2002, in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof te Arnhem. Zij heeft het hof verzocht die beschikking te vernietigen en, opnieuw beschikkende, de man niet-ontvankelijk te verklaren in zijn wijzigingsverzoek, althans hem zijn verzoek te ontzeggen, althans de bijdrage tot levensonderhoud van de vrouw vanaf 1 oktober 1998 tot 8 mei 2001 alsmede vanaf 8 mei 2001 te bepalen op een hoger bedrag alsmede te bepalen dat de als gevolg van de te wijzen beschikking teveel betaalde of ontvangen bijdragen tot levensonderhoud niet zullen worden teruggevorderd en/of zullen worden verrekend met toekomstige termijnen, althans - voor zover een beslissing zou worden genomen die een terugbetalingsverplichting inhoudt - te bepalen dat de vrouw in de gelegenheid wordt gesteld dat bedrag in termijnen te voldoen.

De man heeft bij brief van 14 februari 2002 van zijn advocaat verzocht om verlenging van de termijn voor het indienen van een verweerschrift en heeft daarbij medegedeeld dat die brief als verweer moet worden aangemerkt indien zijn verzoek tot verlenging wordt afgewezen.

De mondelinge behandeling heeft op 14 mei 2002 plaatsgevonden. Partijen zijn in persoon verschenen, beiden bijgestaan door hun advocaat.

De man heeft bij gelegenheid van de mondelinge behandeling voorwaardelijk - voor het geval de vrouw niet bereid zou zijn om aan het mediationproject mee te werken - het hof verzocht de bestreden beschikking te vernietigen in dier voege dat alsnog zijn oorspronkelijk verzoek om met ingang van 1 januari 1997 respectievelijk 1 oktober 1998 de alimentatie ten behoeve van de vrouw op nihil vast te stellen, wordt toegewezen en subsidiair, voorzover incidenteel beroep niet meer tot de mogelijkheden behoort, de grieven van de vrouw ongegrond te verklaren en de bestreden beschikking te bekrachtigen, zonodig onder aanvulling of verbetering van de gronden.

Nadat partijen met elkaar, onder leiding van een mediator, hadden geprobeerd hun geschillen bij te leggen en dit was mislukt, heeft de procureur van de vrouw bij brief van 17 december 2002 verzocht om een beschikking te geven.

Bij beschikking van 1 april 2003 heeft het hof de beschikking van de rechtbank van 5 november 2001 vernietigd voorzover daarbij de door de man te betalen bijdrage in de kosten van het levensonderhoud van de vrouw over de periodes van 1 oktober 1998 tot 1 januari 1999 en van 1 maart 1999 tot 8 mei 2001 nader was vastgesteld en in zoverre opnieuw rechtdoende de door de man te betalen bijdrage vastgesteld:

De vrouw heeft tegen de beschikking van het hof tijdig3. cassatie ingesteld.

De man heeft een verweerschrift ingediend4..

Het cassatiemiddel bevat een drietal klachten.

Klacht I richt zich tegen rechtsoverweging 4.2 waar het hof het volgende heeft overwogen:

De klacht houdt in dat het in deze overweging van het hof besloten liggende oordeel dat de vaststelling van de alimentatie voor wat betreft de periode vanaf 8 mei 2001 in hoger beroep niet aan de orde is, rechtens onjuist althans zonder nadere motivering onbegrijpelijk is, omdat de vrouw in haar beroepschrift heeft gesteld dat "de alimentatie vanaf 8 mei 2001 vastgesteld dient te worden op een bedrag dat aansluit bij haar behoefte"5. en zij het hof dan ook heeft verzocht de bijdrage tot levensonderhoud vanaf 8 mei 2001 "te bepalen op een hoger bedrag"6..

Nog afgezien van de vraag of in het beroepschrift van de vrouw wel een zelfstandig verzoek strekkende tot verhoging van de partneralimentatie per 8 mei 2001 kan worden gelezen7., heeft het hof dit eventuele verzoek van de vrouw terecht buiten de beoordeling gelaten.

De vrouw heeft in eerste aanleg geen zelfstandig (tegen)verzoek gedaan tot verhoging van de alimentatie vanaf 8 mei 2001, maar volstaan met zich te verweren tegen het verzoek van de man tot nihilstelling van de partneralimentatie. Zij heeft uitsluitend in het kader van haar verweer een behoefteberekening overgelegd waaraan zij de stelling heeft verbonden dat ook naast de door haar genoten inkomsten uit arbeid behoefte bestaat aan aanvullende alimentatie.

In hoger beroep kan niet voor het eerst een zelfstandig verzoek worden gedaan (art. 362 Rv)8.. De klacht faalt mitsdien.

Klacht II is gericht tegen rechtsoverweging 4.10 waar het hof het volgende heeft overwogen:

Volgens de vrouw is dit oordeel onjuist dan wel onbegrijpelijk gelet op de overweging van de Hoge Raad bij beschikking van 9 februari 2001, NJ 2001, 216 m.nt. SW dat de kosten voor rechtsbijstand wel degelijk in aanmerking kunnen worden genomen bij de bepaling van de behoefte van de alimentatiegerechtigde ook al zijn de proceskosten gecompenseerd.

Aan deze klacht is een vervolgklacht verbonden tegen de rechtsoverwegingen 4.11 en 4.17, nu de beslissing tot in mindering brengen van de hier bedoelde posten ook het nettobedrag aan behoefte en de door de man te betalen alimentatie raken.

Bij het vaststellen van de hoogte van een bijdrage in het levensonderhoud heeft de rechter grote vrijheid en de beslissing is slechts in beperkte mate toetsbaar in cassatie10.. Voorwaarde voor de toekenning van alimentatie is behoeftigheid, dat wil zeggen het niet (kunnen) beschikken over voldoende bestaansmiddelen11., aan de zijde van de gewezen echtgenoot die om alimentatie verzoekt. Indien sprake is van behoeftigheid, moet voor het concrete geval worden bepaald wat de behoefte is12.. Bij het vaststellen van de behoefte kunnen subjectieve elementen meewegen.

Schulden kunnen de behoefte beïnvloeden13..

Dit geldt ook voor schulden die zijn gemaakt voor juridische bijstand. Daaraan doet niet af dat proceskosten in de procedure zijn gecompenseerd. Ook indien wordt geoordeeld dat er reden is te beslissen dat ieder van partijen de eigen kosten draagt, kan ermee rekening worden gehouden dat deze kosten in de vorm van een schuld in de behoefte van de vrouw (kunnen) beïnvloeden, aldus de Hoge Raad in rechtsoverweging 4.2 van de beschikking waar de vrouw in het cassatieverzoekschrift naar verwijst14..

De klacht slaagt. Hoewel de vrouw niet heeft gesteld dat zij voor de voldoening van de proceskosten schulden heeft moeten maken, lijkt het hof, in al zijn hem toekomende discretionaire bevoegdheid, toch in strijd met de aangehaalde beschikking van de Hoge Raad, gewicht toe te kennen aan het feit dat de proceskosten zijn gecompenseerd. Dat nu is juist niet redengevend. Het oordeel van het hof geeft derhalve hetzij blijk van een onjuiste rechtsopvatting, hetzij is zijn beschikking niet naar de eisen der wet met voldoende redenen omkleed.

De vervolgklacht slaagt derhalve eveneens.

Klacht III is een motiveringsklacht tegen rechtsoverweging 4.19. Daarin heeft het hof het volgende overwogen:

Kern van de klacht is dat de drie omstandigheden die het hof in rechtsoverweging 4.19 van de bestreden beschikking noemt als reden om de vrouw te belasten met een terugbetalingsverplichting, geen toereikende motivering bieden.

De klacht wordt als volgt uitgewerkt.

In de eerste plaats is volgens de vrouw de door het hof genoemde omstandigheid dat zij er al geruime tijd rekening mee heeft kunnen houden dat zij met een terugbetalingsverplichting kon worden geconfronteerd, onvoldoende gemotiveerd.

De vrouw wijst in dat verband op het arrest van de Hoge Raad van 20 september 2002, NJ 2003, 47 m.nt. SW. De vrouw meent dat zij pas vanaf de datum van het inleidend verzoekschrift rekening kon houden met de terugbetalingsverplichting, terwijl die verplichting juist (voor het grootste gedeelte) ziet op een periode die ligt voor de datum van het inleidend verzoekschrift van de man. Het hof heeft immers niet vastgesteld dat het op de weg van de vrouw had gelegen om voor die tijd en uit eigener beweging de man ervan op de hoogte te stellen dat zij inkomsten genoot.

In de tweede plaats stelt de vrouw dat ook de tweede omstandigheid die het hof ten grondslag legt aan zijn oordeel niet kan dienen als voldoende motivering.

Volgens de vrouw kan het niet tijdig en volledig openheid van zaken geven over de inkomsten tijdens de procedure niet bijgedragen hebben aan de 'ontstane situatie', nu de betrokken periodes (waarover de gewijzigde alimentatie wordt vastgesteld) voor het grootste gedeelte vóór aanvang van de wijzigingsprocedure liggen. Hetzelfde geldt, aldus de vrouw, voor de inkomsten van vóór de procedure, nu het eerste verzoek van de man tot het geven van inlichtingen omtrent inkomsten dateert van eind augustus 2000 en het wijzigingsverzoek van de man van november 2000 dateert.

In de derde plaats meent de vrouw dat het rechtens onjuist althans zonder nadere motivering onbegrijpelijk is dat het hof de terugbetalingsverplichting rechtvaardigt met de omstandigheid dat de vrouw tijdens de procedure een overbedelingsuitkering heeft ontvangen. Dit zou namelijk betekenen dat de man op indirecte wijze aanspraak krijgt op dat gedeelte van de boedel dat de vrouw toekwam.

Art. 1:402 lid 1 BW bepaalt, voorzover thans van belang, dat de rechter die een onderhoudsbijdrage wijzigt, tevens vaststelt met ingang van welke dag die wijziging ingaat15.. In de toelichting heeft de wetgever aangegeven dat het in beginsel mogelijk is dat de wijziging met terugwerkende kracht wordt doorgevoerd16.. Gesproken wordt over "een discretionaire macht van de rechter", waarvan "de rechter desniettemin een voorzichtig gebruik dient te maken."

Met betrekking tot de omvang van de motiveringsplicht van de rechter bij wijziging van een onderhoudsbijdrage met terugwerkende kracht waaruit een terugbetalingsverplichting voorvloeit, wordt in de beschikking van de Hoge Raad van 20 september 2002, NJ 2003, 47 m.nt. SW ook naar deze toelichting verwezen, waarna de Raad overweegt:

Deze rechtsoverweging van de Hoge Raad, waaruit niet aanstonds valt af te leiden of de rechter een verzwaarde motiveringsplicht heeft, dient m.i. te worden geplaatst in het licht van zijn jurisprudentie met betrekking tot de omvang van de motiveringsplicht van de rechter in alimentatiezaken.

Ik heb deze lijn onlangs geschetst17..

Kort gezegd wordt de minimale omvang van de motiveringsplicht van de rechter bepaald door het grondbeginsel van een behoorlijke rechtspleging dat elke rechterlijke beslissing ten minste zodanig dient te worden gemotiveerd dat zij voldoende inzicht geeft in de aan haar ten grondslag liggende gedachtengang om de beslissing zowel voor partijen als voor derden - in geval van openstaan van hogere voorzieningen: de hogere rechter daaronder begrepen - controleerbaar en aanvaardbaar te maken (HR 29 juni 2001, NJ 2001, 495).

Daarnaast moet de motiveringsplicht worden gezien in het licht van het partijdebat. De inhoud daarvan bepaalt in hoge mate de motivering die men van de beslissing mag verwachten. Dit betekent dat de rechter op voor zijn beslissing relevante stellingen en verweren moet responderen. Hij mag essentiële stellingen niet onbesproken laten18..

Aan een beslissing die uitsluitend betreft het vaststellen en wegen van de door beide partijen met het oog op de draagkracht van de onderhoudsplichtige en de behoefte van de onderhoudsgerechtigde naar voren gebrachte omstandigheden, kunnen geen al te hoge eisen worden gesteld19..

Voorts is van belang of het gaat om een beslissing omtrent omstandigheden die al dan niet leiden tot een - min of meer - definitieve beëindiging van de gehoudenheid van de onderhoudsplichtige. Ook in de situatie waarin de beschikking leidt tot een relatief aanzienlijke, onherstelbare inkomensvermindering, heeft de beschikking een zeer ingrijpend karakter en worden verzwaarde motiveringseisen aan de uitspraak gesteld20..

Bij limiteringsbeschikkingen worden hogere eisen gesteld aan de wijze waarop de rechter zijn gedachtengang inzichtelijk dient te maken21.. Deze hoge motiveringseisen gelden ook voor beslissingen tot nihilstelling van alimentatie, nu een dergelijke uitspraak praktisch een einde maakt aan het recht op levensonderhoud22..

De Hoge Raad oordeelt in zijn beschikking van 20 september 2002, NJ 2003, 47 m.nt. SW allereerst dat in het algemeen als uitgangspunt zal hebben te gelden dat de rechter van zijn bevoegdheid tot wijziging van de bijdrage over de periode in het verleden een behoedzaam gebruik dient te maken, dat een dergelijke beslissing om een toereikende formulering vraagt en dat de motivering van het hof ontoereikend is terwijl niet gezegd kan worden dat het hof in de bestreden beschikking iedere motivering achterwege laat23..

Deze overweging wijst m.i. op een verzwaarde motiveringsplicht van de rechter bij een beslissing tot verlaging van een bijdrage in het levensonderhoud met terugwerkende kracht, waaruit een terugbetalingsverplichting voortvloeit. Daarnaast verwijst de Hoge Raad in zijn overweging dat de beslissing in het bijzonder om een toereikende motivering vraagt indien het verweer is gevoerd dat de alimentatiegerechtigde niet in staat is om terug te betalen, naar de algemene motiveringseis dat dient te worden gerespondeerd op relevante stellingen uit het partijdebat24..

In de onderhavige zaak heeft het hof een drietal omstandigheden aan zijn beslissing ten grondslag gelegd25., waarvan de eerste twee omstandigheden m.i. in samenhang met elkaar moeten worden gelezen.

In de overweging dat de vrouw er al geruime tijd rekening mee heeft kunnen houden dat zij met een terugbetalingsverplichting zou kunnen worden geconfronteerd en dat zij zelf debet is aan de ontstane situatie omdat zij geen opening van zaken heeft gegeven, ligt het oordeel van het hof besloten dat de vrouw wist dat zij wegens eigen inkomsten wellicht geen recht op volledige alimentatie had en dit tegenover man heeft verzwegen. Immers, uit het procesdossier in eerste aanleg blijkt dat de vrouw voor, maar met name ook tijdens de procedure geen duidelijkheid omtrent haar inkomsten uit arbeid en uitkering heeft gegeven. Pas nadat op verzoek van de man in eerste aanleg een enquête heeft plaatsgevonden, heeft zij als partijgetuige openheid van zaken gegeven26..

De vrouw had dan ook vanaf het moment dat zij eigen inkomsten genereerde, rekening moeten houden met de mogelijkheid van restitutie. Door dat na te laten heeft zij het risico aanvaard van hetgeen waarmee zij zich nu geconfronteerd ziet. Het verweer van de vrouwdat zij niet in staat zou zijn het te restitueren bedrag in één keer terug te betalen - welk verweer zij weliswaar niet letterlijk in het beroepschrift en haar pleitnotities in hoger beroep heeft opgenomen, maar dat daar desalniettemin uit is af te leiden27. - wordt door het hof verworpen met het argument dat de vrouw beschikt over voldoende eigen vermogen.

M.i. heeft het hof met bovengenoemde oordelen voldaan aan zijn verzwaarde motiveringsplicht. De derde klacht faalt derhalve.

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G