HR, 20-02-2004, nr. R03/039HR

Verzoekster tot cassatie en verweerder in cassatie, verder de vrouw en de man, zijn op 26 juni 1973 op huwelijkse voorwaarden met elkaar gehuwd.

Uit hun huwelijk zijn de volgende kinderen geboren:

De man is geboren op 3 december 1949 en is alleenstaand. Hij is notaris.

De vrouw is geboren op 23 augustus 1950 en woont samen met de jongste dochter in de voormalige echtelijke woning.

De vrouw heeft ruim 28 jaar in overheidsdienst gewerkt en genoot laatstelijk een inkomen van in totaal ƒ 14.604,- bruto per maand.

De vrouw is per 1 oktober 2000 ontslagen als gevolg van een reorganisatie bij haar werkgever. Dit ontslag is nog niet geëffectueerd vanwege het feit dat zij arbeidsongeschikt is. Naar eigen zeggen van de vrouw is zij eind november 2002 arbeidsgeschikt verklaard, zij het met beperkingen.

Bij, op 20 februari 2001 ter griffie van de arrondissementsrechtbank te 's-Gravenhage ingekomen, verzoekschrift heeft de man de rechtbank verzocht de echtscheiding tussen partijen uit te spreken.

De vrouw heeft verweer gevoerd en op haar beurt zelfstandige verzoeken tot het treffen van nevenvoorzieningen verzocht, waaronder vaststelling van een door de man te betalen bijdrage in de kosten van levensonderhoud van de vrouw van ƒ 30.000,- per maand.

De man heeft hiertegen verweer gevoerd.

Nadat de advocaten van partijen over en weer aan de rechtbank brieven met bijlagen hadden gezonden, is de zaak in aanwezigheid van partijen en hun advocaten behandeld ter terechtzitting van de rechtbank op 9 oktober 2001.

Ter zitting heeft de rechtbank partijen verzocht nog enkele stukken in het geding te brengen, hetgeen naderhand is gebeurd3..

Bij beschikking van 20 november 2001 heeft de rechtbank de echtscheiding tussen partijen uitgesproken en, voorzover in cassatie van belang, bepaald dat de man tot levensonderhoud van de vrouw een bedrag van ƒ 3.566,-- bruto per maand dient te betalen4..

De vrouw is op 16 januari 2002 van deze beschikking in hoger beroep gekomen bij het Gerechtshof te 's-Gravenhage en heeft het hof verzocht de bestreden beschikking te vernietigen en de inleidende verzoeken van de vrouw alsnog toe te wijzen met inachtneming van het feit dat de vrouw haar behoefte heeft verminderd met een bedrag van in totaal

ƒ 35.000,- per jaar.

De man heeft het hoger beroep van de vrouw inhoudelijk bestreden en incidenteel onder meer verzocht het verzoek van de vrouw tot vaststelling van de partneralimentatie af te wijzen althans deze vast te stellen op een lager bedrag dan door de rechtbank is gedaan. Subsidiair heeft de man het hof verzocht de bestreden beschikking te bekrachtigen.

De vrouw heeft zich tegen het incidenteel beroep van de man verzet.

Nadat beide partijen aanvullende stukken aan het hof hebben toegezonden, is de zaak in aanwezigheid van partijen en hun advocaten behandeld ter terechtzitting van het hof op 25 oktober 2002.

Tijdens die zitting heeft het hof na daartoe strekkende bezwaren van de zijde van partijen de stukken teruggegeven die de vrouw vooraf had toegezonden en die de man tijdens de mondelinge behandeling wenste over te leggen als bijlage bij de pleitnota van zijn advocaat5..

Het hof heeft bij beschikking van 11 december 2002 de beschikking van de rechtbank van 20 november 2001 vernietigd voorzover deze de alimentatie ten behoeve van de vrouw betreft en, in zoverre opnieuw beschikkende, het inleidende verzoek van de vrouw tot alimentatie alsnog afgewezen.

De vrouw heeft - tijdig6. - tegen de beschikking van het hof beroep in cassatie ingesteld.

De man heeft een verweerschrift ingediend.

Na ontvangst van het proces-verbaal van de mondelinge behandeling ter zitting van het hof van 25 oktober 2002 is van de zijde van de vrouw bij brief van 15 mei 2003 gebruik gemaakt van haar in het verzoekschrift tot cassatie gemaakte voorbehoud om cassatieklachten aan te vullen en/of te wijzigen.

De man heeft hierop gereageerd7..

Kennisneming van (kort) voor of bij gelegenheid van een zitting overgelegde stukken

In onderdeel 1.12 van het verzoekschrift tot cassatie wordt allereerst geklaagd dat het hof tijdens de mondelinge behandeling op 25 oktober 2002 heeft gehandeld in strijd met de eisen van een goede procesorde door de advocaat van de vrouw ter zitting voor de keuze te stellen om het stuk te accepteren dat de man toen van zijn kant - als bijlage bij de pleitnota van zijn advocaat - in het geding wilde brengen, dan wel de eerder door haar bij brief van 22 oktober 2002 toegezonden stukken als alsnog geweigerd door het hof terug te nemen.

Volgens het onderdeel behoren stukken die (door de rechter) zijn geaccepteerd tijdens de duur van een mondelinge behandeling niet alsnog te kunnen worden geweigerd als sanctie op een door de rechter kennelijk als onwelwillend jegens de wederpartij ervaren houding.

In het onderdeel wordt tot uitgangspunt genomen dat tegen de wijze en het tijdstip waarop van de zijde van de vrouw bij brief van 22 oktober 2002 de stukken in het geding zijn gebracht, "noch door het hof noch door de wederpartij bezwaar" is gemaakt.

Met betrekking tot het laatste blijkt echter uit het proces-verbaal van het verhandelde ter terechtzitting op 25 oktober 2002 (p. 1) dat de raadsvrouwe van de man met zoveel woorden bezwaar heeft gemaakt tegen de "stukken van de wederpartij" die zij pas die week had ontvangen. Daarmee werden klaarblijkelijk de stukken bedoeld die de advocaat van de vrouw bij brief van 22 oktober 2002 "aan het hof en raadsvrouwe van de man" had toegezonden.

Vervolgens heeft de voorzitter van het hof, na een schorsing van de zitting voor beraad, aan beide partijen voorgehouden (p. 2)

Na een tweede schorsing heeft de advocaat van de vrouw (mr. Bruins) laten weten dat zij haar standpunt ten aanzien van haar bezwaar tegen overlegging van de stukken handhaafde waarna het hof de desbetreffende stukken aan de partijen heeft teruggegeven.

Kern van de klacht is evenwel de veronderstelling in onderdeel 1.12 dat de stukken, die van de zijde van de vrouw bij brief van 22 oktober 2002 waren toegezonden, door het hof reeds waren "geaccepteerd" en op de zitting niet alsnog hadden mogen worden geweigerd als "sanctie op een, door de rechter kennelijk als onwelwillend jegens de wederpartij ervaren, houding".

In het verzoekschrift tot cassatie werd verondersteld dat van een en ander zou blijken in het proces-verbaal.

Volgens het aanvullend verzoekschrift van 15 mei 2003 (p. 1) is het proces-verbaal echter "onvolledig in die zin dat het hof in het geheel geen melding maakt van het feit dat bij brief van 22 oktober 2002 stukken door de raadsvrouwe van de vrouw in het geding zijn gebracht" waardoor het moeilijk is om voor de hiervoor genoemde klacht uit onderdeel 1.12 feitelijke grondslag te vinden.

Betoogd wordt dat nu uit het proces-verbaal blijkt dat de voorzitter van het hof aan het begin van die behandeling geen enkele opmerking heeft gemaakt over de toegezonden stukken noch heeft aangegeven dat deze te laat waren ingediend, het hof (voor aanvang van de behandeling) kennelijk had besloten dat de overgelegde stukken "kort en eenvoudig te doorgronden" waren en daarmee onder de uitzondering vielen van art. 5 lid 5 van het Uniform reglement van gerechtshoven voor rekestprocedures in familiezaken (Stcr. 1999, nr. 251, p. 47), zodat het hof alsnog op die stukken acht zou slaan.

Ik lees in dit betoog in het aanvullend verzoekschrift geen nieuwe klacht(en) doch uitsluitend een nadere toelichting op de rechtsklacht uit onderdeel 1.12.

Het hier toepasselijke art. 19 Rv.8. bepaalt (i) dat de rechter partijen over en weer in de gelegenheid stelt hun standpunten naar voren te brengen en toe te lichten en zich uit te laten over elkaars standpunten en over alle bescheiden en andere gegevens die in de procedure ter kennis van de rechter zijn gebracht, een en ander tenzij uit de wet anders voortvloeit en (ii) dat de rechter bij een beslissing zijn oordeel, ten nadele van een der partijen, niet baseert op bescheiden of andere gegevens waarover die partij zich niet voldoende heeft kunnen uitlaten.

Onder het vóór 1 januari 2002 geldende procesrecht ontbrak een wettelijke bepaling, maar heeft de Hoge Raad ten aanzien van de vraag of, tot wanneer en in welke mate de rechter kennis kan nemen van stukken en bescheiden die door partijen worden overgelegd (kort) vóór of bij gelegenheid van een terechtzitting, in zijn rechtspraak regels ontwikkeld.

Standaardbeschikking in dit verband is HR 29 juni 1990, NJ 1990, 732 (rov. 3.2):

De hier genoemde jurisprudentieregels zijn recentelijk herhaald in HR 29 november 2002, C01/128HR, RvdW 2002, 1899. waar de Hoge Raad nog het volgende heeft overwogen:

Deze rechtspraak blijft van belang. Daarnaast geldt als (aanvullende) bepaling in familierechtelijke zaken in hoger beroep het vijfde lid van art. 5 van het Uniform reglement gerechtshoven voor rekestprocedures in familiezaken, dat als volgt luidt:

Het reglement is gepubliceerd in de Staatscourant en vormt aldus recht in de zin van art. 79 (99 oud) RO, zodat het in cassatie kan worden getoetst10..

Art. 5 lid 5 Uniform reglement familiezaken geeft als regel dat het hof niet zal letten op later dan de zesde werkdag voor een zitting overgelegde stukken tenzij deze kort en eenvoudig te doorgronden zijn en/of de wederpartij geen bezwaar heeft.

Hierop stuit het onderdeel reeds af, nu dat - zoals gezegd - ervan uitgaat dat de stukken, die van de zijde van de vrouw bij brief van 22 oktober 2002 waren toegezonden, door het hof reeds waren "geaccepteerd" vóór de aanvang van de mondelinge behandeling.

Overigens blijkt ook niet uit het proces-verbaal dat het hof de stukken reeds had geaccepteerd zodat de klacht in zoverre feitelijke grondslag mist.

Daar komt bij dat het hof in deze zaak de stukken die de vrouw bij brief van 22 oktober 2002 aan het hof had toegezonden en die de man als bijlage bij de pleitnota van zijn advocaat ter terechtzitting wilde overleggen, buiten beschouwing heeft gelaten op de grond dat op de zitting tegen de gang van zaken door beide partijen over en weer bezwaren zijn gemaakt die zijn gehandhaafd ook nadat het hof hen uitdrukkelijk op de gevolgen van deze bezwaren had gewezen.

Niet gezegd kan derhalve worden dat het hof in strijd met de goede procesorde heeft gehandeld.

Onderdeel 1.12 kan mitsdien niet tot cassatie leiden.

De cassatiemiddelen (de behoefte van de vrouw)

Het gaat in deze procedure voor het overige uitsluitend nog over de behoefte van de vrouw11.. Het hof is in de rechtsoverwegingen 3 tot en met 10 van zijn beschikking tot de slotsom gekomen dat de alimentatie ten behoeve van de vrouw op nihil dient te worden gesteld omdat zij met haar verdiencapaciteit geen behoefte heeft aan aanvullende alimentatie. Middel I klaagt dat het oordeel van het hof in rechtsoverweging 6 rechtens onjuist althans onbegrijpelijk is.

Ten aanzien van de omvang van de motiveringsplicht van de alimentatierechter bij de vaststelling van de behoefte van een onderhoudsgerechtigde heb ik onlangs met verwijzing naar literatuur, jurisprudentie en verdere verwijzingen in conclusies van ambtgenoten en oud-ambtgenoten een uitgebreid overzicht gegeven12..

Uit die conclusie neem ik de volgende passages over.

De beslissing van de feitenrechter tot vaststelling en berekening van een partner-alimentatie na echtscheiding kan in cassatie niet op juistheid doch alleen op begrijpelijkheid worden getoetst. Zo het middel ten aanzien van de rechtsklacht al voldoet aan de eisen van art. 426a lid 2 Rv. nu niet wordt aangegeven op grond waarvan het oordeel van het hof in rechtsoverweging 6 van de beschikking onjuist is, stuit deze rechtsklacht hierop af.

Vervolgens is er grote terughoudendheid geboden bij een toetsing van de motivering van een dergelijke beslissing13..

Bodem van de motiveringsplicht is volgens de Hoge Raad in zijn beschikking van 29 juni 2001, NJ 2001, 49514. het grondbeginsel van een behoorlijke rechtspleging dat elke rechterlijke beslissing ten minste zodanig dient te worden gemotiveerd dat zij voldoende inzicht geeft in de aan haar ten grondslag liggende gedachtengang15. om de beslissing zowel voor partijen als voor derden - in geval van openstaan van hogere voorzieningen: de hogere rechter daaronder begrepen - controleerbaar en aanvaardbaar te maken16..

In zijn algemeenheid laat de Hoge Raad zijn oordeel omtrent de te stellen motiveringseisen afhangen van de omstandigheden van het concrete geval17..

Daarbij geldt dat de motiveringsplicht moet worden gezien in het licht van het partijdebat.

De inhoud daarvan bepaalt in hoge mate de motivering die men van de beslissing mag verwachten. Dit betekent dat de alimentatierechter op voor zijn beslissing relevante stellingen en verweren moet responderen. Hij mag essentiële stellingen niet onbesproken laten18.. Hoever de motiveringsplicht van de rechter reikt, is afhankelijk van hetgeen ten processe vaststaat, hetgeen partijen over en weer hebben aangevoerd en van het belang van de aangevoerde stellingen voor de uitkomst van de procedure19..

Een alimentatierechter is niet gehouden om alle berekeningen in zijn beschikking op te nemen, mits uit de beschikking voldoende blijkt van welke gegevens de rechter gebruik heeft gemaakt. Niet kan worden geklaagd over de onbegrijpelijkheid van de uitkomst van diens berekening op de enkele grond dat dit voortvloeit uit het ontbreken van enige becijfering20..

Bij de beoordeling van de vraag of een alimentatiebeschikking nadere motivering behoeft, is volgens de Hoge Raad in zijn beschikking van 10 september 1999, NJ 2000, 82 (rov. 3.5) in de eerste plaats van belang of het gaat om een beslissing die uitsluitend betreft het vaststellen en wegen van de door beide partijen met het oog op de draagkracht van de onderhoudsplichtige en de behoefte van de onderhoudsgerechtigde naar voren gebrachte omstandigheden. Aan dergelijke beslissingen kunnen geen al te hoge eisen worden gesteld21..

Voorts is naar het oordeel van de Hoge Raad in genoemde beschikking van belang of het gaat om een beslissing omtrent omstandigheden die al dan niet leiden tot een - min of meer - definitieve beëindiging van de gehoudenheid van de alimentatieplichtige om bij te dragen in het levensonderhoud van de alimentatiegerechtigde.

In deze zaak gaat het om een nihilstelling in hoger beroep van de alimentatie.

Het hof heeft in de rechtsoverwegingen 3 - 6 allereerst het volgende overwogen:

Het hof heeft in rechtsoverweging 6 bij de bepaling van de behoefte van de vrouw haar fictief inkomen vastgesteld op een bruto inkomen gelijk aan het laatstgenoten salaris van de vrouw exclusief vakantiegeld en eindejaarsuitkering van ƒ 14.604 - bruto per maand.

De eerste motiveringsklacht van onderdeel 2.2.2 dat het hof ervan uitging dat de vrouw nog steeds haar laatstverdiende salaris geniet, mist derhalve feitelijke grondslag.

De bepaling van het fictief inkomen van de vrouw is een feitelijk oordeel.

Het hof is tot zijn vaststelling gekomen op grond van de - in cassatie niet bestreden - omstandigheden in rechtsoverweging 4

Middel I klaagt onder 2.2 over de onbegrijpelijkheid van dit laatste oordeel omdat uit de door de vrouw overgelegde wachtgeldregeling blijkt dat zij steeds naar waarheid heeft gesteld dat zij geen recht op suppletie van de werkgever heeft en betoogt onder 2.2.1 dat uit de door haar overgelegde informatie blijkt dat zij arbeidsgeschikt of arbeidsongeschikt altijd 70% van haar laatstgenoten salaris ontvangt.

Het oordeel in rechtsoverweging 5 dat de vrouw onvoldoende bewijzen heeft overgelegd omtrent haar huidige financiële situatie en ook ter zitting haar inkomenssituatie niet duidelijk heeft gemaakt, is voorbehouden aan het hof als rechter die over de feiten oordeelt.

Dit oordeel is op het punt van de suppletie niet onbegrijpelijk.

De rechtbank heeft het fictieve inkomen van de vrouw vastgesteld op een bruto inkomen gelijk aan hetgeen zij ontving toen zij nog werkte (zoals later ook het hof, maar dan zonder nihilstelling van de alimentatie).

Tegen dat oordeel van de rechtbank heeft de vrouw haar vierde grief gericht. Daarbij heeft zij geen andere gegevens verstrekt over de suppletie anders dan een aantal paragrafen van het wachtgeldbesluit waaruit zou blijken dat zij geen recht op suppletie van de werkgever heeft. De vrouw heeft echter bij de rechtbank gesteld dat zij van haar werkgever tot 1 oktober 2001 een aanvulling op haar WAO-uitkering heeft gekregen tot 100% van haar laatstverdiende salaris van ƒ 13.485,--23..

Nu door de vrouw geen nadere gegevens zijn verstrekt, is het oordeel van het hof dat niet bekend is of er een suppletie door de werkgever wordt betaald, niet onbegrijpelijk.

Met betrekking tot de stelling van de vrouw dat haar inkomen op 70% van haar laatst genoten salaris moet worden vastgesteld, heeft het hof allereerst in rechtsoverweging 4 - in cassatie niet bestreden - vastgesteld dat de vrouw geen verdere gegevens heeft overgelegd ter adstructie van haar stelling dat zij op het moment dat zij per eind november 2002 weer arbeidsgeschikt zou worden verklaard, in aanmerking zou komen voor een werkloosheidsuitkering van 70 % zodat er per saldo geen wijzigingen in haar inkomsten zouden optreden.

In rechtsoverweging 5 voegt het hof daaraan toe dat verder geen duidelijkheid is verkregen omtrent de mate van arbeidsongeschiktheid (bijvoorbeeld herkeuringen) en de prognose in relatie tot verdiencapaciteit.

Evenals de vrouw in haar toelichting op grief IV24., is het hof bij zijn vaststelling uitgegaan van het inkomensoverzicht van 15 december 2001 dat de vrouw in hoger beroep als productie 3 bij het beroepschrift heeft overgelegd. In haar toelichting heeft de vrouw slechts in het vooruitzicht gesteld dat het reëel zou zijn te veronderstellen dat zij een uitkering zou blijven genieten van 70 % ofwel als gevolg van arbeidsongeschiktheid dan wel na beëindiging van het dienstverband wegens reorganisatie. Van die stelling heeft zij toen verder geen gegevens verstrekt. Het is deze laatste stellingname van de vrouw geweest die het hof onvoldoende geadstrueerd achtte.

Ter terechtszitting op 25 oktober 2002 heeft de vrouw alleen nog het inkomensoverzicht overgelegd waarvan het hof blijkens rechtsoverweging 4 bij zijn beoordeling ook is uitgegaan. Uitkeringsspecificaties die de vrouw kennelijk bij brief van haar advocaat van 22 oktober 2002 kort voor die terechtzitting25. aan het hof had gezonden, heeft het hof niet in zijn beoordeling betrokken (zie hiervoor onder 2.13 en 14) zodat verdere informatie op dit punt in hoger beroep ontbrak.

Onder deze omstandigheden is het bestreden oordeel van het hof niet onbegrijpelijk.

Middel II keert zich in onderdeel 2.3 met een algemene motiveringsklacht tegen hetgeen het hof in zijn rechtsoverwegingen 7, 8 en 9 heeft geoordeeld:

De algemene motiveringsklacht wordt in de onderdelen 2.4 tot en met 2.6.3 nader uitgewerkt.

In onderdeel 2.4 van middel II wordt allereerst geklaagd dat de beslissing van het hof dat de vrouw met haar verdiencapaciteit geen behoefte heeft aan aanvullende alimentatie, innerlijk tegenstrijdig is - samengevat - omdat het hof eerst overweegt (rov. 7) dat het ervan uitgaat dat de vrouw over een vermogen kan beschikken van ƒ 630.000,- en polissen van levensverzekering met contante waardes van in totaal ongeveer ƒ 79.000,- en de vrouw geacht kan worden daaruit "inkomen" te genereren en vervolgens overweegt (rov. 8) dat zij geacht kan worden uit de waarde van de verkoop van de echtelijke woning "passende woonruimte te verwerven" en de kosten van herinrichting te voldoen.

Dit onderdeel faalt.

Het hof heeft aan het slot van rechtsoverweging 7 met juistheid overwogen dat het de keuze van de vrouw is om in de echtelijke woning te blijven wonen met aanzienlijke woonlasten, maar dat zij dit niet ten laste van de man kan brengen26..

Desalniettemin maakt de post woonlasten onderdeel uit van de behoefte van de vrouw. Deze post kan volgens het hof volledig worden voldaan uit de overwaarde van de verkoop van de echtelijke woning. Ik zie geen tegenstrijdigheid in deze oordelen.

Voorzover middel II erover klaagt27. dat niet duidelijk is of het hof bij zijn oordeel ervan is uitgegaan dat de vrouw het bedrag van ƒ 630.000,- volledig aanwendt voor de aanschaf van een nieuwe woning dan wel dat het hof heeft bedoeld dat een deel van het vermogen kan worden aangewend voor het genereren van inkomsten en een deel voor het verwerven van een nieuwe passende woonruimte en de kosten van herinrichting daarvan, is het middel terecht voorgesteld. Zonder nadere motivering, die evenwel ontbreekt, is het oordeel van het hof onbegrijpelijk in het licht van het verweer van de vrouw dat zij na de verkoop van het huis niet over een renderend vermogen kan beschikken (van ƒ 600.000,--) nu zij in dat geval andere huisvesting zal dienen te zoeken en de helft van de overwaarde zal moeten aanwenden voor financiering daarvan naast het sluiten van een aanvullende hypotheek28..

Ook slaagt de motiveringsklacht onder 2.4.2 dat niet duidelijk is welke woonlasten het hof in de bestreden rechtsoverwegingen op het oog had en met welke posten het hof bij de bepaling van de behoefte van de vrouw in hoger beroep heeft rekening gehouden.

In onderdeel 2.5 wordt aan het voorgaande toegevoegd dat het hof in het midden heeft gelaten met welke posten het rekening heeft gehouden, nu in rechtsoverweging 9 alleen wordt overwogen dat de vrouw met haar eigen verdiencapaciteit geen behoefte meer heeft aan aanvullende alimentatie zelfs indien rekening wordt gehouden met "een groot aantal door haar opgevoerde lasten in haar behoefteberekening".

Dit onderdeel slaagt eveneens. Het hof had in zijn motivering nader behoren in te gaan op de grieven die de vrouw tegen de beslissingen van de rechtbank op de specifieke kosten-posten heeft gericht29. en niet mogen volstaan met een motivering als het thans heeft gegeven. Thans is onduidelijk welke kostenposten het hof heeft aanvaard als medebepalend voor de behoefte van de vrouw.

Een nadere motivering is temeer geboden nu het hof tot de conclusie is gekomen dat de alimentatie op nihil kan worden gesteld.

De beschikking van het hof kan derhalve niet in stand kan blijven.

In het geding na verwijzing zal de rechter, uitgaande van de onherroepelijk vastgestelde verdiencapaciteit van de vrouw, de verdeling van het (inkomen uit) vermogen over de verschillende kostenposten dienen te beoordelen alsmede of er met inachtneming van de door haar opgevoerde kostenposten nog behoefte aan de zijde van de vrouw resteert.

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G