HR, 26-09-2003, nr. C02/068HR

Bij brief van 2 juli 1998 berichtte [eiser] zijn moeder dat hij tot uitoefening van de optie over wilde gaan. Daartoe verzocht hij haar de bank opdracht te geven aandelen op zijn rekening over te maken en wel ten belope van f. 1.314.627,-, zijnde het verschil tussen de waarde van het aandelenpakket op 15 december 1995 (f. 894.059,-) en op 2 juli 1998 (f. 2.208.686,-). Bij brief van 2 juli 1998 heeft de moeder de bank deze opdracht gegeven. De bank heeft de overboeking omstreeks 14 juli 1998 verricht.

Op 9 augustus 1998 heeft de moeder de volgende (handgeschreven) verklaring afgelegd:

Bij vonnis in kort geding van 6 oktober 1998, gewezen tussen de moeder als eiseres en [eiser] als gedaagde, is [eiser] veroordeeld tot (terug)overboeking van de aandelen op het effectendepot van zijn moeder.

De moeder is op 24 april 1999 overleden. Ze heeft bij testament haar vermogen (gelijkelijk) aan haar drie kinderen nagelaten.

Op 27 augustus 1999 heeft op het kantoor van notaris [betrokkene 1] een bijeenkomst plaatsgevonden tussen [eiser], [verweerders] om zo spoedig mogelijk over te gaan tot het maken van afspraken over de verdeling en toedeling van o.a. de nalatenschap. Blijkens het verslag (d.d. 27 augustus 1999) van deze bijeenkomst zijn tevens afspraken gemaakt met betrekking tot de verdeling van de effectenportefeuille.

Bij vonnis in kort geding van 1 februari 2000, gewezen tussen [verweerders] als eisers en [eiser] als gedaagde, is [eiser] veroordeeld tot o.a. het verlenen van medewerking aan de effectuering van de bedoelde afspraken omtrent de verdeling van de effectenportefeuille.

Bij exploot van 26 oktober 1998 heeft [eiser] zijn moeder gedagvaard voor de Arrondissementsrechtbank te Utrecht. Hij heeft gevorderd voor recht te verklaren dat zijn moeder was gebonden aan de afspraak van 15 december 1995 (neergelegd in de brief van die datum) en dat op grond van die afspraak [eiser] terecht op 2 juli 1998 de in die afspraak bedoelde optie kon uitoefenen. Nadien heeft [eiser] zijn eis nog vermeerderd, doch dit is in cassatie niet meer van belang.

[Verweerders], die na het overlijden van hun moeder op 24 april 1999 haar plaats in het onderhavige geding hebben ingenomen, hebben een vordering in reconventie ingesteld die echter in cassatie niet aan de orde is.

Bij vonnis van 7 maart 2001 heeft de rechtbank geoordeeld, voorzover in cassatie van belang, dat [eiser] aan de inhoud van de brief van 15 december 1995 geen rechten kon ontlenen en dat zijn vordering derhalve moest worden afgewezen. De rechtbank heeft daartoe het volgende overwogen:

[Eiser] is onder aanvoering van zeven grieven tegen het vonnis van de rechtbank in hoger beroep gekomen bij het Gerechtshof te Amsterdam. Grief I keerde zich tegen het oordeel van de rechtbank dat [eiser] aan de inhoud van de brief van 15 december 1995 geen rechten kon ontlenen.

Bij arrest van 15 november 2001 heeft het hof het vonnis van de rechtbank, voor zover in cassatie van belang, bekrachtigd. Het hof heeft daartoe ten aanzien van grief I het volgende overwogen:

[Eiser] is (tijdig) van het arrest van het hof in cassatie gekomen. [Verweerders] hebben voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep ingesteld. Partijen hebben over en weer geconcludeerd tot verwerping van de beroepen. Zij hebben hun standpunten schriftelijk toegelicht en arrest gevraagd.

Bespreking van het cassatiemiddel in het principale beroep

Het cassatiemiddel keert zich in alle drie zijn onderdelen tegen het oordeel van het hof dat het in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is indien [eiser] nakoming zou kunnen vorderen van de afspraak van 15 december 1995 tussen hem en zijn moeder (hierna: de optie-overeenkomst).

Aan onderdeel a ligt de opvatting ten grondslag dat het hof in r.o. 4.3 uitdrukkelijk heeft verworpen de stelling van [verweerders] dat hun moeder de optie-overeenkomst is aangegaan onder invloed van een wilsgebrek. Met deze verwerping, aldus het onderdeel, valt het hierboven (onder 6) bedoelde oordeel van het hof niet te verenigen voorzover dat oordeel is gebaseerd op de omstandigheid dat aan de zijde van de moeder sprake was van een gebrekkige wilsvorming (of een wilsontbreken).

Het onderdeel mist feitelijke grondslag omdat het op een onjuiste lezing berust van hetgeen het hof in r.o. 4.3 heeft overwogen. Het hof heeft de stelling van [verweerders] (dat de optie-overeenkomst is gesloten onder de invloed van een wilsgebrek en daarom vernietigbaar is) niet verworpen, maar het heeft overwogen dat de optie-overeenkomst rechtsgeldig is omdat [verweerders] hun stelling onvoldoende hebben onderbouwd, hetgeen erop duidt dat het hof van mening was dat [verweerders] tekort zijn geschoten in hun stelplicht. Over een ander mogelijk wilsdefect (het ontbreken van wil) heeft het hof in het geheel niet geoordeeld. Zie ook hierna, nr. 17 bij de bespreking van het voorwaardelijke incidenteel beroep.

Alvorens over te gaan tot een beoordeling van onderdeel b stel ik het volgende voorop.

De overweging van het hof dat [verweerders] hun stelling dat de optie-overeenkomst vernietigbaar is wegens een wilsgebrek, onvoldoende hebben onderbouwd (r.o. 4.3, waarover onder 7), betekent niet dat het hof de wilstoestand aan de zijde van de moeder niet heeft kunnen of mogen betrekken in zijn oordeel omtrent hetgeen de redelijkheid en billijkheid eisen. Er is geen rechtsregel aan te wijzen, die zich hiertegen verzet; integendeel wordt in de doctrine aangenomen dat bij het oordeel omtrent hetgeen de redelijkheid en billijkheid vorderen c.q. waartegen zij zich verzetten ook omstandigheden ten tijde van het sluiten van de overeenkomst in aanmerking mogen worden genomen. Zie Asser-Hartkamp 4-II (2001), nrs. 239, 318 en 319. De recente rechtspraak van de Hoge Raad inzake de samenloop tussen de algemene artt. 6:2 en 248 en bijzondere bepalingen als de artt. 6:258 en 6:233 is hiermee in overeenstemming. Zie HR 25 juni 1999, NJ 1999, 602; 14 juni 2002, RvdW 2002, 103; vgl. ook HR 15 nov. 2002, NJ 2003, 48 m.nt. JBMV. Zie over het eerstgenoemde arrest Asser-Hartkamp 4-II (2001), nr. 341a, Valk, WPNR 6472 (2002), p. 4 e.v. en Mon. Nieuw BW A-10 (Vranken/Hammerstein, 2003), nr. 45.

De vraag of in een bepaald geval sprake is van een wilsgebrek dat tot de vernietigbaarheid van een rechtshandeling leidt, dient te worden beantwoord (uitgaande van hetgeen over en weer is gesteld) in het licht van de eisen die art. 3:44 of art. 6:228 BW dienaangaande stelt, zoals een wilsontbreken en de gevolgen dáárvan dienen te worden bepaald in het licht van de in de artt. 3:33-36 BW neergelegde eisen. Waar onvoldoende is gesteld om aannemelijk te maken dat die eisen zijn vervuld, kan wél voldoende zijn komen vast te staan voor een oordeel omtrent andere aspecten van iemands wilsvorming (d.w.z. van hetgeen iemand heeft gewild c.q. hoe die wil tot stand is gekomen). Zo heeft het hof in de onderhavige zaak geoordeeld dat weliswaar [verweerders] tekort zijn geschoten in hun stelplicht met betrekking tot de (gestelde) gebrekkige wilsvorming van hun moeder en de daaruit voortvloeiende vernietigbaarheid van de optie-overeenkomst (vgl. onder 7), maar dat wel voldoende aannemelijk is geworden:

Onderdeel b klaagt erover dat het hierboven (onder 6) aangehaalde oordeel van het hof, voorzover het niet is gebaseerd op een gebrekkige wilsvorming of een wilsontbreken aan de kant van de moeder, niet of onvoldoende duidelijk maakt op welke andere omstandigheden het is gebaseerd, althans waarom het op grond van die (andere) omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is indien [eiser] nakoming zou kunnen vorderen.

Ik meen dat dit onderdeel tevergeefs wordt voorgesteld. Het oordeel van het hof is in essentie hierop gebaseerd dat [eiser] nakoming van de optie-overeenkomst vorderde terwijl hij bekend was of had moeten zijn met de hierboven onder 8 sub a) en b) genoemde 'wilsomstandigheden'. Dat juist deze omstandigheden zwaar hebben meegewogen in 's hofs oordeel dat toewijzing van [eiser]s vordering naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn, blijkt vooral uit r.o. 4.1 van het vonnis die het hof integraal overneemt en tot de zijne maakt (r.o. 4.4 van het beroepen arrest). Daarin werd immers overwogen dat [eiser] wist dat zijn moeder heeft gestreefd naar een gelijke bevoordeling van alle drie haar kinderen en dat [eiser] derhalve had moeten begrijpen dat zij, kort gezegd, nooit de bedoeling kon hebben gehad om de (zo verstrekkende) optie-overeenkomst aan te gaan, waaraan de rechtbank de conclusie verbond dat [eiser] geen rechten kon ontlenen aan die overeenkomst. Zoals het hof aangeeft in r.o. 4.5, strookt deze overweging van de rechtbank tevens met de (praktisch identiek luidende) r.o. 3.10 van het in kort geding gewezen vonnis van 6 oktober 1998 (door het hof geciteerd in r.o. 3.3).

Naast de zojuist (onder 9) besproken omstandigheid, heeft het hof klaarblijkelijk ook een aantal andere omstandigheden in zijn oordeel betrokken. Deze omstandigheden liggen opgesloten in de door het hof geciteerde verklaring van 9 augustus 1998 van de moeder en in het eveneens (zij het ten dele) door het hof geciteerde kort-geding-vonnis van 6 oktober 1998 (r.o. 3.2 resp. r.o. 3.3). Zij zijn:

In het licht van het voorgaande komt het mij voor dat uit het arrest van het hof voldoende duidelijk blijkt op welke omstandigheden - anders dan een wilsontbreken of gebrekkige wilsvorming aan de zijde van de moeder - het hof zijn oordeel heeft gebaseerd dat toewijzing van [eiser]s vordering tot nakoming naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn. Dit oordeel behoeft m.i. ook geen nadere motivering en is in de gegeven omstandigheden evenmin onbegrijpelijk, ook al omdat het bedrag waarop [eiser] meent aanspraak te kunnen maken en dat in juli 1998 (volgens hem) ruim f. 1,3 miljoen bedroeg, moeilijk als redelijke vergoeding kan worden aangemerkt voor de door hem verrichte (beheers)werkzaamheden.

Voorzover in dit onderdeel (gelet op de aanhef van het middel) ook een rechtsklacht moet worden gelezen, voldoet die klacht naar mijn mening niet aan de daaraan krachtens art. 407 lid 2 Rv te stellen eisen; het maakt immers niet duidelijk welke regel is geschonden en waarom sprake is van een schending van die regel. Zie overigens ook hiervoor, onder 8.

Onderdeel b wordt derhalve tevergeefs voorgesteld.

Subonderdeel c (i) klaagt erover dat, kort gezegd, de toepassing door het hof van (de beperkende werking van) de redelijkheid en billijkheid strijd met een goede procesorde, meer in het bijzonder een ontoelaatbare verrassingsbeslissing oplevert.

Een dergelijke verrassingsbeslissing nam de Hoge Raad aan in de zaak die leidde tot HR 21 december 2001, nr. R00/032HR, RvdW 2002, 5, omdat het hof had:

Van een schending van dit beginsel is in de onderhavige zaak zich naar mijn mening geen sprake. Over de omstandigheden waarop het hof zijn oordeel heeft gebaseerd dat toewijzing van de vordering van [eiser] naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is (zie hierboven onder 8 en 10), hebben partijen zich blijkens de gedingstukken voldoende kunnen uitspreken en hebben zij zich ook uitgesproken. Bovendien hebben [verweerders] zowel in eerste aanleg, als in appel zich op de redelijkheid en billijkheid beroepen (zie conclusie van antwoord, p. 14 onder g, en de pleitnotities, p. 12-13 onder 11 en i.h.b. onder g en h) en bezigde de rechtbank in r.o. 4.1 van haar vonnis een terminologie die vaak wordt gebezigd in verband met de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid (namelijk dat [eiser] geen rechten kon ontlenen aan de brief van 15 december 1995). Van een beslissing waarmee partijen - en in het bijzonder ook [eiser] - geen rekening behoefden te houden, is derhalve geen sprake. De klacht is dus tevergeefs voorgesteld.

Overigens teken ik hierbij nog aan dat naar mijn mening bij de beoordeling van een beroep op de ontoelaatbaarheid van een verrassingsbeslissing, uitgangspunt dient te zijn dat de beslissing niet ontoelaatbaar is en dat het beroep (dus) uitsluitend in evidente gevallen zou moeten kunnen slagen. Vgl. de conclusie (onder 6) voor HR 3 juni 1994, NJ 1997, 287 m.nt. CJHB, alsmede bijv. Snijders/Wendels-Snijders, Civiel appel (1999), nr. 15 ("In het algemeen is de appelrechter echter vrij om ook voor partijen verrassende rechtsbeslissingen te nemen") en Tjong Tjin Tai, Verrassingsbeslissingen door de civiele rechter, NJB 2000, p. 260 (die deze terughoudende benadering ook in de rechtspraak van de Hoge Raad bevestigd ziet). Voor een bespreking en overzicht van jurisprudentie en literatur over verrassingsbeslissingen, zie het artikel van Tjong Tjin Tai, t.a.p., p. 259 e.v., waaraan kan worden toegevoegd het zojuist aangehaalde arrest van 21 december 2001 en Ras-Hammerstein, De grenzen van de rechtsstrijd in hoger beroep in burgerlijke zaken (2001), nr. 83.

Subonderdeel c (ii) gaat ervan uit dat het hof in r.o. 4.6, tweede zin, de feitelijke juistheid van de stellingen die [eiser] voor zijn recht op nakoming in hoger beroep had aangevoerd, expliciet in het midden heeft gelaten, zodat in cassatie van de juistheid van die stellingen moet worden uitgegaan. Deze klacht kan bij gebreke van feitelijke grondslag niet slagen.

Het hof heeft overwogen dat hetgeen [eiser] in hoger beroep te berde heeft gebracht 'niet kan afdoen' aan de conclusies van het in kort geding gewezen vonnis van 6 oktober 1998 en aan de verklaring van 9 augustus 1998 van de moeder. Aangezien hetgeen [eiser] in appel heeft gesteld (zie de cassatiedagvaarding onder 3.2), niet valt te rijmen met de omstandigheden waarop het hof zijn in r.o. 4.6, eerste zin, neergelegde oordeel heeft gebaseerd (waarover hierboven onder 8 en 10), moet worden aangenomen dat het hof met die woorden heeft willen aangeven dat het de door [eiser] geponeerde stellingen verwerpt.

Subonderdeel c (iii) betoogt dat het hof niet duidelijk heeft gemaakt ten aanzien van welke rechtsverhouding in het voorliggende geval de redelijkheid en billijkheid beperkend werkt.

Ook deze klacht faalt. In r.o. 4.2, 4.3 en 4.6 refereert het hof uitdrukkelijk aan de optie-overeenkomst tussen [eiser] en zijn moeder. In r.o. 4.4 doet het hof dat eveneens, nl. door integrale overneming van r.o. 4.1 van de rechtbank (welke overweging immers betrekking heeft op de optie-overeenkomst). Tenslotte blijkt ook uit r.o. 4.5, door de verwijzing naar zowel het tussen [eiser] en zijn moeder gewezen kort-geding-vonnis van 6 oktober 1998, als de verklaring van de moeder van 9 augustus 1998, dat het hof in zijn oordeel omtrent de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid de (contractuele) rechtsverhouding tussen [eiser] en zijn moeder op het oog heeft gehad.

Bespreking van het cassatiemiddel in het voorwaardelijke incidentele beroep

Nu het principale cassatieberoep moet worden verworpen, behoeft het voorwaardelijk ingestelde incidentele cassatiemiddel geen bespreking. Ik ga daarop niettemin ten overvloede kort in.

Met het incidentele middel, dat uit drie onderdelen bestaat, keren [verweerders] zich tegen het oordeel van het hof dat zij hun stelling dat de optie-overeenkomst vernietigbaar is wegens een wilsgebrek, onvoldoende hebben onderbouwd (r.o. 4.3).

Onderdeel 1 klaagt erover dat dit oordeel onbegrijpelijk, althans onvoldoende gemotiveerd is, omdat [verweerders] hun beroep op misbruik van omstandigheden, bedrog of dwaling voldoende hebben onderbouwd en temeer omdat het hof blijkens r.o. 4.5 (wel) waarde heeft gehecht aan de verklaring van 9 augustus 1998 van de moeder.

Uit de stukken van het geding blijkt dat [verweerders] alleen bij conclusie van dupliek (pp. 6-7) feiten hebben gesteld die aannemelijk moesten maken dat de moeder onder invloed van een (niet nader gespecificeerd) wilsgebrek de optie-overeenkomst was aangegaan. Daarbij hebben zij gesteld:

Onderdeel 2 strekt ten betoge dat het in r.o. 4.3 neergelegde oordeel onvoldoende is gemotiveerd aangezien het hof heeft verzuimd [verweerders]'s stelling te bespreken dat de optie-overeenkomst nietig is wegens een wilsontbreken aan de kant van hun moeder.

Deze klacht slaagt. De hierboven onder 16 aangehaalde stellingen van [verweerders] hebben alle betrekking op een wilsontbreken aan de zijde van hun moeder. Bovendien heeft de rechtbank in r.o. 4.1 overwogen dat [eiser] heeft moeten begrijpen dat zijn moeder nooit de bedoeling kan hebben gehad om, kort gezegd, de optie-overeenkomst aan te gaan. Deze overweging heeft het hof integraal overgenomen en tot de zijne gemaakt (r.o. 4.4). In dit licht had het hof niet voorbij mogen gaan aan [verweerders]'s beroep op het wilsontbreken.

Mocht het hof de kwestie van het wilsontbreken in het midden gelaten hebben (omdat het woord 'rechtsgeldig' in r.o. 4.3 alleen in verband moet worden gebracht met de stelling omtrent het wilsgebrek), dan mist de klacht feitelijke grondslag, maar moet de desbetreffende stelling na vernietiging en verwijzing alsnog aan de orde komen.

Onderdeel 3 klaagt dat het oordeel van het hof onvoldoende gemotiveerd is voorzover het hof zou hebben geoordeeld dat de optie-overeenkomst niet alleen op 15 december 1995 is gedateerd, maar ook tot stand is gekomen.

Voor deze klacht geldt mutatis mutandis hetzelfde als voor onderdeel 2.

Conclusie

De conclusie strekt tot verwerping van het principale cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden