393 Kantonzaken (die niet de openbare orde of met de openbare orde vergelijkbare consumentenzaken betreffen)

In kantonzaken zijn justitiabelen niet verplicht een advocaat in te schakelen (art. 79 Rv);1 verweerders procederen met een gemachtigde of in persoon2 en verweer kan mondeling worden gevoerd (art. 82 lid 2 Rv). In een kantonzaak kan een verweerder als gevolg van economische- en/of (rechts)kennisachterstand niet in staat zijn een beroep te doen op een bevrijdend verweer dat gehonoreerd zou kunnen worden.3 Strikte toepassing van de partijautonomie maakt in dat geval het voeren van een bevrijdend verweer illusoir,4 terwijl een uitspraak tot stand moet komen met inachtneming van het beginsel van equality of arms.5 Iedere procespartij moet een redelijke kans hebben haar standpunt uiteen te zetten, onder omstandigheden die de ene partij niet in een duidelijk nadeliger positie brengen ten opzichte van haar wederpartij.6 Verweerder heeft recht op effectieve rechtsbescherming. Het recht op toegang tot het recht (art. 6 EVRM) mag voor verweerder met een bevrijdend verweer niet worden bemoeilijkt. De rechter mag m.i. niet overspannen eisen stellen aan de stelplicht, onderbouwing en bewijsaandraagplicht van een bevrijdend verweer; de algemene regels van bewijsrecht moeten met enige souplesse worden toegepast indien verweerder in persoon procedeert. Verweerder kan worden uitgenodigd zich nader te verklaren omtrent door hem vermelde feiten (art. 22 Rv).7 Partijen hebben er recht op dat het geschil zoals zij dat aan de rechter voorleggen, inhoudelijk wordt beoordeeld.8 Het is een maatschappelijk belang dat de rechter een volledig dossier heeft waarop hij een verantwoorde beslissing kan nemen. Een compleet debat zal de acceptatiegraad van de beslissing verhogen.

De rechter mag niet ambtshalve aanvullen en toepassen. De rechter mag m.i. wel in kantonzaken ongelijke verhoudingen recht trekken (ongelijkheidscompensatie) en verweerder voldoende ruimte geven om zijn standpunt (met betrekking tot een bevrijdend verweer) voor het voetlicht te brengen. Om een goede rechtsbedeling te waarborgen, is verdedigbaar dat de rechterlijke activiteit in kantonzaken ruim mag worden opgevat zodat een verweerder zich als een gelijkwaardige wederpartij kan opstellen; zeker wanneer daarvoor aanknopingspunten zijn te vinden in de processtukken en/of in het mondeling verweer, die wijzen op een bevrijdend verweer.9 Opmerkingen zoals ‘er is hierover al eerder geprocedeerd’, ‘die schuld is van lang geleden’, ‘ik kon er niets aan doen’ of ‘ik ben er in getuind’10 moeten dus door de rechter worden opgepakt. De rechter mag vragen stellen, bijsturen en bespreken. Na bespreking kan de betreffende partij indien zij dat wil haar grondslag aanvullen. Procedurele rechtvaardigheid zal moeten worden nagestreefd;11 een partij moet niet alleen het gevoel hebben dat is geluisterd naar wat zij te vertellen had, maar ook dat zij invloed heeft kunnen uitoefenen op de uitkomst van de procedure.12 Het vergroot het vertrouwen in rechters en daarmee de legitimiteit van de rechterlijke uitspraak. Verweerders verwachten dat zij in aanwezigheid van de wederpartij hun verhaal kunnen doen aan de kantonrechter; zij verwachten een inhoudelijke zitting;13 zij verwachten zeker niet alle andere naar de rolzitting opgeroepen verweerders. Bij zaken die ter vrije bepaling van partijen staan, zijn op basis van art. 96 Rv (kantonzaken) snelle, goedkope en laagdrempelige procedures geïntroduceerd, gericht op het vinden van een oplossing na het ontstaan van een geschil (buurtrechters, regelrechters etc).14