8.5.4 Hulpverleningstraject in een strafrechtelijk kader

Tijdens de interviews omschrijven verschillende jeugdreclasseerders hun eigen rol als “hulpverlener” van minderjarigen in een strafrechtelijk kader.1 Vanuit het perspectief van de jeugdreclassering staat in beginsel niet het delict, maar de minderjarige centraal. Wel voelen sommige geïnterviewde jeugdreclasseerders naar eigen zeggen ook de verantwoordelijkheid om de maatschappij te beschermen. Veelzeggend is evenwel dat geïnterviewde jeugdreclasseerders de minderjarigen die zij begeleiden niet aanduiden als ‘verdachten’, maar als “cliënten” of “klanten”.2 Hierbij wordt volgens verschillende geïnterviewde jeugdreclasseerders zoveel mogelijk getracht om “gezinsgericht” te werken, waardoor in feite “niet [alleen] het kind, maar het gezin klant is”.3 Tegelijkertijd is het jeugdstrafrecht als dwangkader voor hulpverlening primair gericht op de minderjarige – die heeft zich immers (vermeend) schuldig gemaakt aan een strafbaar feit – en biedt dit nauwelijks instrumenten om medewerking van onwillige ouders aan hulpverlening af te dwingen. In gevallen waarin ouders niet mee willen werken met hulpverlening in het kader van een strafzaak van hun kind, terwijl er zorgen zijn over het gezinssysteem, kan een jeugdreclasseerder hier aanleiding in zien om de Raad voor de Kinderbescherming te verzoeken om te onderzoeken of er gronden zijn om een civielrechtelijk hulpverleningstraject te starten. Niettemin proberen jeugdreclasseerders ook in het strafrechtelijke kader de ouders zoveel mogelijk te betrekken in het hulpverleningstraject van de minderjarige.

Het hulpverleningstraject dat de jeugdreclassering samen met de minderjarige en de ouders inzet, is gericht op het voorkomen van recidive, maar is tegelijkertijd – in de woorden van een geïnterviewde jeugdreclasseerder – “puur pedagogisch” van aard, waarmee hij bedoelt dat de jeugdreclasseringsbegeleiding zich toespitst op de opvoeding en positieve ontwikkeling van de minderjarige.4 Een andere jeugdreclasseerder stelt tijdens een interview:

Tijdens de interviews komt naar voren dat het jeugdstrafrecht als kader voor hulpverlening specifieke mogelijkheden biedt, maar ook beperkingen kent ten opzichte van andere hulpverleningskaders. Enerzijds biedt bijvoorbeeld de schorsing van de voorlopige hechtenis onder bijzondere voorwaarden een stevig dwangkader voor hulpverlening, omdat de mogelijkheid tot opheffing van de schorsing en de in het verschiet liggende strafzitting fungeren als stevige ‘stok achter de deur ’ om medewerking van de minderjarige af te dwingen. Anderzijds kunnen bijvoorbeeld bepaalde procesrechten van de minderjarige verdachte in de voorfase van het strafproces in de weg staan aan de door de jeugdreclassering beoogde lijn in het hulpverleningstraject. Ondanks dergelijke specifieke implicaties van hulpverlening in een strafrechtelijk kader, relativeert een geïnterviewde gedragsdeskundige van de jeugdreclassering het belang van de context voor de rol van de hulpverlener. De juridische titel op basis waarvan de minderjarige wordt begeleid, is wat hem betreft niet relevant voor de vorm en inhoud van het hulpverleningstraject:

Het strafproces en het hulpverleningstraject zijn evenwel onlosmakelijk met elkaar verbonden en wederzijds afhankelijk: het verloop van het strafproces kan bepalend zijn voor de voortgang van het hulpverleningstraject, terwijl het verloop van het hulpverleningstraject van invloed kan zijn op het verloop van het strafproces. Zo kan een vrijspraak bij de strafzitting het reeds in gang gezette hulpverleningstraject abrupt beëindigen. Andersom kan een goed lopend hulpverleningstraject dat is gestart in de voorfase van het strafproces van invloed zijn op de uiteindelijke sanctieoplegging door de zittingsrechter(s). De jeugdreclassering richt zich evenwel primair op het hulpverleningstraject (“wat is er nodig voor deze jongere en hoe ga je dat bereiken?”7), ongeacht het mogelijke verloop van het strafproces. Dit blijkt ook uit interviews waarin jeugdreclasseerders en gedragsdeskundigen van de jeugdreclassering aangeven dat zij bij het opstellen van het Plan van Aanpak voor de begeleiding van de minderjarige verder kijken dan de periode tot aan de strafzitting.

Gedurende de voorlopige hechtenis en met name de schorsing onder voorwaarden wordt aldus door de jeugdreclassering een hulpverleningstraject opgestart met een dynamische begeleidingslijn die in beginsel ook na de strafzitting – mits de minderjarige wordt veroordeeld en de zittingsrechter (een vorm van) jeugdreclasseringsbegeleiding oplegt – wordt voortgezet.

De soms ingewikkelde relatie tussen het hulpverleningstraject en het parallel lopende strafproces wordt tijdens een interview door een gedragsdeskundige van de jeugdreclassering geduid als een botsing van verschillende benaderingen. Hij legt uit dat de invalshoek van hulpverleners nog al eens haaks staat op de invalshoek van juristen, bijvoorbeeld advocaten, die volgens de betreffende respondent de neiging hebben om uitsluitend te denken binnen de kaders van de juridisch afgebakende fasen van het strafproces en vooral oog hebben voor de procesrechten van de minderjarige. Hij stelt dat een dergelijke, in zijn optiek “simplistische” benadering niet aansluit bij de complexiteit en dynamiek van de problematiek in het leven van de cliënten waar hulpverleners mee te maken hebben.

Samenvattend kan worden gesteld dat de rollen en beslissingen van de jeugdreclassering tijdens de voorlopige hechtenis en de schorsing onder voorwaarden niet geïsoleerd kunnen worden benaderd, maar onderdeel uitmaken van een doorlopend hulpverleningstraject met korte- en lange termijndoelen die er uiteindelijk toe moeten leiden dat de minderjarige zich positief ontwikkelt en niet meer recidiveert.