6.4.1.2 Rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming

De wet verleent de partijen bij een rechtsbetrekking niet noodzakelijk de bescherming die zij in een concreet geval verdienen. De factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ pleit voor een werking van de redelijkheid en billijkheid die deze leemte opvult.

Ik geef enkele voorbeelden. Een partij moet erop kunnen vertrouwen dat het recht bescherming biedt tegen onredelijke exoneratieclausules.1 De redelijkheid en billijkheid kan de verplichting tot ongedaanmaking van een nietige overeenkomst beperken.2 De rechtsbescherming van de burger tegen een overheid die een publiekrechtelijke regeling doorkruist, kan hiervoor pleiten.3

De factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ speelt ook een rol buiten de redelijkheid en billijkheid. Het rechtszekerheidbeginsel is een algemeen beginsel van behoorlijk bestuur. Het beschermt de burger tegen een willekeurig optreden van de overheid.4 De rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming speelt daarnaast een rol in het internationale privaatrecht. De rechtszekerheid pleit voor de bescherming van de wederpartij van een failliete partij. De door een buitenlandse curator in Nederland ingestelde faillissementspauliana dient zowel aan de eisen van de lex concursus als aan de eisen van de lex causae te worden getoetst. De wederpartij van de failliet hoeft niet bedacht te zijn op de minder strenge eisen van andere rechtsstelsels dan de lex causae.5

De factor speelt ook een rol in het recht van de Europese Unie. Een burger moet zijn door het gemeenschapsrecht verleende rechten te gelde kunnen maken. Fatale termijnen zijn toegestaan. De rechtszekerheid verzet zich echter tegen termijnen die de uitoefening van een recht onmogelijk of uiterst moeilijk maken.6

Het recht biedt niet altijd dezelfde mate van bescherming. Het biedt bijvoorbeeld geen bescherming aan de schuldeiser die zijn vordering laat verjaren. De redelijkheid en billijkheid verzet zich zelfs tegen de uitoefening van een recht als de schuldeiser het vertrouwen heeft opgewekt dat hij het recht niet meer zal uitoefenen.7 Wanneer tast het ontbreken van rechtsbescherming het algemeen belang aan? In welke gevallen biedt de redelijkheid en billijkheid extra bescherming?

De beantwoording van deze vragen leidt tot een nieuwe zoektocht naar de omstandigheden van het geval. De redelijkheid en billijkheid biedt bijvoorbeeld extra bescherming aan keurige, ondeskundige consumenten en minder bescherming aan onfatsoenlijke, deskundige professionele partijen. De factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ vertoont daarom een overlap met de factoren ‘verwijtbare gedragingen’, ‘maatschappelijke positie of professionaliteit’ en ‘deskundigheid’.8

Een beroep op de achterliggende factoren is direct. De factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ beïnvloedt de werking van de redelijkheid en billijkheid omdat de achterliggende factoren hiervoor pleiten. Een beroep op de achterliggende factoren is daarnaast duidelijk. Deze factoren verklaren waarom de extra bescherming redelijk en billijk is. Een beroep op de achterliggende factoren dient daarom niet te ontbreken.

Een beroep op de factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ kan duidelijk zijn. De achterliggende factoren pleiten in veel gevallen voor de bescherming van de belangen van een partij bij de rechtsbetrekking. Een beroep op de factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ verduidelijkt dat er ook andere belangen bij het geval zijn betrokken. Het maakt duidelijk dat de achterliggende factoren in dit geval ook pleiten voor een bescherming van de algemene belangen. Een combinatie van de factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ en de achterliggende factoren verdient daarom de voorkeur.

Een dergelijke combinatie verdient echter alleen de voorkeur bij een duidelijke en substantiële aantasting van het belang van de rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming naast de aantasting van de belangen van de betrokken partijen.9 Een onredelijke exoneratieclausule leidt slechts tot een beperkte aantasting van dit algemene belang. De belangen van de betrokken partijen zijn groter. De invloed van de factor ‘rechtszekerheid in de zin van rechtsbescherming’ op de werking van de redelijkheid en billijkheid is in een dergelijk geval eerder theoretisch dan substantieel.