1.1 Het deskundigenadvies in de civiele procedure

Dit boek gaat over waarheidsvinding in het civiele recht in zaken waarin door de rechter een deskundigenadvies1 wordt ingewonnen. Wie een conflict met iemand heeft over een burgerlijk recht, kan onder andere voor de gang naar de civiele rechter kiezen. De civiele rechter heeft tot taak een beslissing te geven in het geschil dat partijen aan hem voorleggen. Geschillen over burgerlijke rechten en rechtsbetrekkingen kunnen over allerlei onderwerpen gaan. De civiele rechter moet ook een beslissing geven als hij onvoldoende vertrouwd is met het onderwerp van het geschil. Wezenlijk voor civiele rechtspraak is nu eenmaal, dat er een rechter is om een knoop door te hakken wanneer mensen dat zelf niet (meer) kunnen of willen. Daarom mag de rechter bij de behandeling van een geschil advies inwinnen bij een derde, die in het Nederlandse procesrecht 'deskundige' wordt genoemd. Van Dale omschrijft een deskundige als een persoon die door beroep of studie in het bijzonder bevoegd (vermoedelijk in de zin van: bekwaam) is tot het beoordelen van een zaak.

Deskundigen worden in de civiele rechtspraak voornamelijk ingeschakeld om waarnemingen te doen en te interpreteren. Hun bijdrage strekt ertoe dat partijen en de rechter de werkelijkheid in het geschil zo goed mogelijk begrijpen. In het verleden betrof het veelal waarnemingen die de rechter ook zelf zou kunnen doen. Bij de interpretatie ervan was echter kennis en ervaring nodig waarover de rechter niet beschikte. In Europa betreffen oude voorbeelden van deskundigenbewijs basale vermogensrechtelijke aspecten van het bestaan, zoals landmeting in een grensgeschil, of de duur van een zwangerschap in het kader van een vaderschapsactie. Door ontwikkelingen in wetenschap en techniek is in de loop der eeuwen het aantal mogelijke onderwerpen van civiele geschillen en deskundigenonderzoek toegenomen. Wie bijvoorbeeld tegenwoordig in een civiele procedure moet bewijzen dat een zeeschip met lading en al is vergaan, kan zonodig technisch onderzoek laten verrichten om te achterhalen waar het schip op de zeebodem ligt. Wellicht worden er onder water beeldopnamen van het gezonken schip gemaakt. In de tijd van Hugo de Groot werd noodgedwongen volstaan met een bewijsvermoeden:

De stand van wetenschap en techniek is inmiddels van dien aard, dat de rechter allerlei waarnemingen niet meer zelf kan doen. Het is tegelijk steeds moeilijker voor de rechter geworden om de interpretatie van waarnemingen door de deskundige te begrijpen, zelfs als de deskundige zo begrijpelijk mogelijk verslag uitbrengt. Er zijn tegenwoordig talloze waarnemingen en interpretaties van waarnemingen die een mens alleen kan volgen wanneer hij daartoe door beroep of studie bekwaam is geworden.

Dit heeft gevolgen voor de mate waarin de rechter in staat is de betekenis van een deskundigenadvies voor de beslissing te beoordelen. Wanneer de rechter de (on)juistheid van een deskundigenadvies niet volledig kan nagaan, maar wel gehouden is een beslissing te geven, kan zich de situatie voordoen dat een beslissing onvoldoende recht doet aan de werkelijkheid in het geschil van partijen, of dat het beeld ontstaat dat het geschil feitelijk wordt beslist door de deskundige. Dat vinden de meeste mensen niet aanvaardbaar. Een rechterlijke beslissing moet begrijpelijk zijn met het hoofd, invoelbaar met het hart, en uitvoerbaar met de benen. Mensen willen hun gerationaliseerde voorstelling van de werkelijkheid verenigen met hun intuïtieve beleving van wat eerlijk is. Wie gelijk heeft, moet gelijk kunnen krijgen. In juridische termen: een rechterlijke beslissing dient controleerbaar en aanvaardbaar te zijn voor partijen en derden.

Mijn uitgangspunt is dat een deskundigenadvies in een civiele procedure een optimale bijdrage behoort te leveren aan een zo waarheidsgetrouw mogelijke beslissing van de rechter in het geschil van partijen. Dat is in mijn ogen althans een voorwaarde om tot een controleerbare en aanvaardbare beslissing in het geschil van partijen te komen in gevallen waarin de rechter onvoldoende vertrouwd is met het onderwerp van het geschil. De kunst is om in de huidige complexe samenleving een situatie te creëren waarin het meer werkelijkheid is dan fictie dat een deskundigenadvies een optimale bijdrage levert aan een zo waarheidsgetrouw mogelijke beslissing. Onmisbaar hierbij is naar mijn overtuiging dat de taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden tussen partijen, rechter en deskundige in een geschil zodanig zijn verdeeld dat ieder van hen in het eigen domein bevordert dat een deskundigenadvies een optimale bijdrage levert aan een zo waarheidsgetrouw mogelijke beslissing. Dat is echter niet eenvoudig.