HR, 04-03-2016, nr. 14/05042

Het aangevoerde cassatiemiddel bestaat uit twee onderdelen. In ieder van die onderdelen zijn meer klachten opgenomen.

Onderdeel 1

In onderdeel 1 wordt bestreden dat het hof 9 november 2011 heeft aangehouden als datum waarop de verjaring van de vordering van [de vrouw] inzake verschenen SPMS-pensioen-uitkeringen is gestuit. Als eerste klacht wordt aangevoerd dat het hof door het aanhouden van 9 november 2011 als datum waarop de verjaring is gestuit en er een nieuwe verjaringstermijn is gestart, in strijd met artikel 24 Rv de feitelijke gronden heeft aangevuld en is het hof voor wat betreft het geschil omtrent de verjaring buiten de grenzen van de rechtsstrijd getreden. Er is, zo wordt de klacht toegelicht, door [de vrouw] in verband met de datum van de stuiting van de verjaring geen beroep gedaan op het indienen door haar op 19 oktober 2011 van een verzoek om verlof tot het leggen van beslag, de behandeling van dat verzoek op de zitting van 9 november 2011 en het voeren van verweer op die zitting door [de man] .

De klacht komt gegrond voor. [de vrouw] heeft ter onderbouwing van haar verweer tegen de door [de man] ingeroepen verjaring dat deze is gestuit noch in eerste aanleg noch in appel een beroep gedaan op het indienen door haar van een verzoek om verlof tot het leggen van beslag, de behandeling van dat verzoek op de zitting van 9 november 2011 en de aanwezigheid van [de man] op die zitting. Er is door [de vrouw] ter bestrijding van de door de rechtbank aangehouden stuitingsdatum alleen een beroep gedaan op de brief van 3 oktober 2011 van haar raadsman aan [de man] . Artikel 24 Rv staat er aan in de weg dat het hof ter zake van het stuitingsverweer van [de vrouw] andere feiten aanhoudt dan door [de vrouw] gesteld.(3.) Dit betekent dat, nu het hof het beroep van [de vrouw] op de brief van 3 oktober 2011 niet heeft gehonoreerd, het hof ten onrechte de beslissing van de rechtbank omtrent het tijdstip van de stuiting heeft vernietigd en dat derhalve van de door de rechtbank vastgestelde datum van stuiting, te weten 28 augustus 2012 is uit te gaan.

De gegrondheid van de hiervoor besproken klacht brengt mee dat op de andere in onderdeel 1 opgenomen klachten wegens gebrek aan belang niet nader hoeft te worden ingegaan.

Onderdeel 2

Met onderdeel 2 wordt rov. 3.15 bestreden. Daarin beoordeelt het hof de vraag of, kort gezegd, de betalingen die [de man] na de afkoop van diens alimentatieverplichting jegens [de vrouw] is blijven doen, een voldoende grond opleveren voor het op nihil stellen althans matigen van het uit het echtscheidingsconvenant voortvloeiende recht van [de vrouw] op verrekening van het SPMS-pensioen. Het hof beantwoordt de vraag ontkennend. Dat ontkennende antwoord stoelt op twee pijlers. De ene pijler is dat het recht van verrekening van [de vrouw] niet berust op het door de Hoge Raad in het Boon/Van Loon-arrest ontwikkelde regime maar op een uitdrukkelijke afspraak in het echtscheidingsconvenant. Voor matiging van de vordering van [de vrouw] op de grond dat [de man] na de afkoop van diens alimentatieverplichting jegens [de vrouw] in haar levensonderhoud is blijven voorzien bestaat geen mogelijkheid. De andere pijler bestaat hieruit dat niet kan worden gezegd dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat [de vrouw] haar vordering op grond van het echtscheidingsconvenant vanaf 2006 geldend maakt. Daarbij neemt het hof in aanmerking: “dat de vordering van [de vrouw] uit hoofde van pensioenverrekening is verjaard voor zover het betreft pensioenuitkeringen die tot en met 9 november 2006 van SPMS zijn ontvangen en de vorderingen van [de vrouw] dus pas vanaf die datum toewijsbaar is, terwijl de door [de man] genoemde bedragen zijn betaald in de periode 1995 tot en met 2008. Het gaat dus uiteindelijk om een aanzienlijk lager bedrag dat reeds door [de man] (in de periode eind 2006 tot eind 2008) is bijgedragen aan het levensonderhoud van [de vrouw] . [de man] heeft bovendien onvoldoende toegelicht dat de maandelijkse betalingen aan [de vrouw] dienden ter uitvoering van een afspraak in het echtscheidingsconvenant.”

Rov. 3.15 wordt in de eerste plaats bestreden met de klacht dat het hof niet op alle verweren van [de man] is ingegaan. Daarbij wordt, zo volgt uit het betoog in 2.1 van onderdeel 2, gedoeld op het beroep van [de man] op verrekening dat hij in de memorie van grieven sub 58 heeft gedaan. Daar wordt aangevoerd: “De rechtbank heeft voorts miskend dat aan [de man] het recht op verrekening toekomt; [de man] heeft het recht de bedragen die onverschuldigd aan [de vrouw] heeft betaald, zijnde een bedrag van € 239.168,62, te verrekenen met de gestelde – maar betwiste – aanspraken van [de vrouw] op het door [de man] opgebouwde pensioen bij ABP en SPMS.”

Op zichzelf wordt terecht aangevoerd dat het hof in zijn arrest geen aandacht schenkt aan het hiervoor vermelde beroep van [de man] op verrekening. Maar hierin is wegens gebrek aan belang geen grond te vinden voor vernietiging van het arrest van het hof.

Met de verrekening heeft [de man] het oog op de verrekening als bedoeld in artikel 6:127 BW. Daar wordt blijkens lid 2 van dat artikel met verrekening bedoeld de situatie dat een schuldenaar van een ander een prestatie heeft te vorderen die beantwoordt aan zijn schuld aan die ander en de schuldenaar bevoegd is zowel tot betaling van de schuld als tot het afdwingen van de betaling van de vordering. Vertaald naar de onderhavige situatie, heeft [de man] met de door hem ingeroepen verrekening hierop het oog dat hij bevoegd is van [de vrouw] een prestatie te vorderen die beantwoordt aan wat hij aan [de vrouw] schuldig is. Aan de voorwaarde dat de over en weer te verrichten prestaties aan elkaar beantwoorden, wordt voldaan. De prestaties bestaan immers beide uit het voldoen van een geldsom. Aan de voorwaarde dat [de man] bevoegd is van [de vrouw] een prestatie te vorderen, wordt daarentegen niet voldaan, gelet op de onderbouwing die [de man] – in het kader van zijn toelichting op de klacht – aan zijn vordering op [de vrouw] geeft. In zijn toelichting op de klacht benadrukt [de man] bij herhaling dat de door hem aan [de vrouw] gedane betalingen zijn geschied ter voldoening aan een natuurlijke verbintenis in de zin van artikel 6:3 BW, meer in het bijzonder ter voldoening van een dringende morele verplichting als bedoeld in lid 2 sub b van dat artikel. Een betaling uit hoofde van een dergelijke verplichting kan niet worden afgedwongen, maar een uit dien hoofd gedane betaling kan ook niet wegens onverschuldigde betaling worden teruggevorderd. Dit betekent voor het onderhavige geval dat [de man] , gelet op de door hem gegeven grondslag voor de door hem aan [de vrouw] gedane betalingen, deze betalingen niet als onverschuldigd van [de vrouw] kan terug vorderen. Hij heeft dus blijkens zijn eigen stellingen geen bevoegdheid om van [de vrouw] betaling van een geldsom te vorderen tegenover zijn verplichting om aan [de vrouw] een gedeelte van de SPMS-pensioenuitkeringen aan haar uit te betalen. Om het nog anders te zeggen, aan de verrekening waarop [de man] zich beroept is geen toepassing te geven.

De hiervoor in 2.6.1 bereikte slotsom brengt mee dat de overige klachten in 2.2 en 2.3 van onderdeel 2, die alle verband houden met de klacht over het voorbijgaan door het hof aan het beroep van [de man] op verrekening, bij gebrek aan belang onbesproken kunnen blijven.

In 2.4 van onderdeel 2 worden klachten aangevoerd tegen de hiervoor in 2.5 genoemde twee pijlers waarop ’s hofs oordeel rust dat het in het echtscheidingsconvenant aan [de vrouw] toegekende recht op de helft van (de uitkeringen van) het SPMS-pensioen niet voor matiging in aanmerking komt.

In 2.4 sub a wordt gesteld dat gegrondbevinding van een of meer klachten in onderdeel over het oordeel van het hof inzake het verjaringsverweer meebrengt, dat hetgeen het hof in rov. 3.15 overweegt niet in stand kan blijven nu in die rechtsoverweging wordt voortgeborduurd op het oordeel van het hof inzake het verjaringsverweer.

In rov. 3.15 neemt het hof voor de afwijzing van de matiging van de vordering van [de vrouw] met betrekking tot het SPMS-pensioen in aanmerking dat de vordering is verjaard voor zover het gaat om de pensioenuitkeringen die tot en met 9 november 2006 van SPMS zijn ontvangen. Hier grijpt het hof terug op zijn oordeel in rov. 3.12 dat de vordering van [de vrouw] met betrekking tot door SPMS gedane uitkeringen is gestuit op 9 november 2011 met als gevolg dat de vordering van [de vrouw] met betrekking tot het SPMS-pensioen voor verjaard is te houden, voor zover zij ziet op de pensioenuitkeringen die vóór 9 november 2006 zijn ontvangen. Hierboven is in 2.3 uiteengezet dat en waarom het oordeel van het hof inzake de stuiting per 9 november 2011 terecht in cassatie wordt bestreden. Echter ook indien dit oordeel inderdaad geen stand houdt, brengt dat niet mee dat reeds daarom het in rov. 3.15 overwogene niet in stand kan blijven. Het verjaringsoordeel van het hof speelt in rov. 3.15 deze rol, dat het hof daarmee beoogt aan de door [de man] aan [de vrouw] gedane betalingen een geringer gewicht toe te kennen vanwege het feit dat zij voor het grootste deel zijn gedaan in een periode, waarin pensioenuitkeringen zijn gedaan waarop [de vrouw] wegens verjaring geen aanspraak meer kan maken. De betalingen zijn immers gedaan in de periode 1995 tot en met 2008, terwijl de periode waarin pensioenuitkeringen zijn gedaan waarop [de vrouw] wegens verjaring geen aanspraak meer kan maken naar het oordeel van het hof loopt tot 9 november 2006. Houdt het bestreden verjaringsoordeel van het hof geen stand dan dient van het verjaringsoordeel van de rechtbank te worden uitgegaan. Bij dat oordeel is de vordering van [de vrouw] met betrekking tot reeds uitgekeerde pensioenuitkeringen verjaard tot 28 januari 2007. Dan is de periode waarin sprake is van samenval van de pensioenuitkeringen waarop [de vrouw] aanspraak kan maken en betalingen van [de man] aan [de vrouw] , weer negen maanden korter. Die omstandigheid verhoogt alleen maar het gewicht dat het hof toekent aan het verjaard zijn van de vordering van [de vrouw] ter zake van door SPMS gedane pensioenuitkeringen. Dat staat er aan in de weg om aan het verjaringsoordeel betekenis toe te kennen in het kader van de vraag of het hof in rov. 3.15 een juist of begrijpelijk oordeel heeft gegeven omtrent de vraag van matiging van de vordering van [de vrouw] met betrekking tot het SPMS-pensioen.

In 2.4 sub c is een klacht geformuleerd die in de kern genomen hierop neerkomt dat het feit dat omtrent de verdeling van SPMS-pensioen in het echtscheidingsconvenant een afspraak is gemaakt – [er op neerkomend dat [de vrouw] recht heeft op de helft van dat pensioen] – er niet in de weg staat dat de rechter dat recht matigt overeenkomstig de in het Boon/Van Loon-arrest voorziene matiging. Een uitdrukkelijke afspraak doet immers, zo wordt betoogd, niet af aan de aanvullende werking van de (eisen van) redelijkheid en billijkheid. Die eisen brengen in een geval als het onderhavige mee dat de omstandigheid dat de man onverplicht uit hoofde van een natuurlijke verbintenis is blijven bijdragen in de verzorging en het levensonderhoud van zijn ex-echtgenote na hun echtscheiding, mede bepalend is voor de omvang/hoogte van de contractuele aanspraak van de vrouw op het door de man opgebouwd pensioen.

Bij deze klacht wordt uit het oog verloren dat in het kader van de bepaling van de rechten en verplichtingen die uit een contract voortvloeien en van de omvang van die rechten en verplichtingen de – in artikel 6:248 lid 1 BW voorziene – aanvullende werking van de eisen van de redelijkheid en billijkheid deze rol vervult dat aan de hand daarvan onvolledigheden en onduidelijkheden die er ten aanzien van de gemaakte afspraken bestaan worden opgeheven. De door [de man] bepleite matiging van het recht van [de vrouw] met betrekking tot het SPMS-pensioen betreft de omvang van dat recht. Gelet op wat het hof daaromtrent in rov. 3.11 overweegt, is er in appel van uit te gaan dat er omtrent de afgesproken omvang van het recht van [de vrouw] met betrekking tot het SPMS-pensioen geen onduidelijkheid bestaat: afgesproken is dat [de vrouw] recht heeft op de helft van het door [de man] tijdens het huwelijk bij SPMS opgebouwde ouderdomspensioen. Bij gebreke van enige onduidelijkheid omtrent de afgesproken omvang van het recht van [de vrouw] met betrekking tot het SPMS-pensioen is er geen ruimte om die omvang nog nader te bepalen op de voet van de aanvullende werking van de eisen van redelijkheid en billijkheid. De door [de man] bepleite matiging komt neer op een inperken van de tussen partijen afgesproken omvang. Daarvoor moet worden teruggevallen op de beperkende werking van de eisen van redelijkheid en billijkheid als voorzien in lid 2 van artikel 6:248 BW.

In 2.4 sub c wordt er van uitgegaan dat het hof in rov. 3.15 toepassing geeft aan de beperkende werking van de eisen van redelijkheid en billijkheid. Aan die beperkende werking heeft het hof, zo wordt gesteld, geen juiste toepassing gegeven. Het hof had bij de beoordeling van die beperkende werking alle (onverplichte) bijdragen van [de man] in de verzorging en het levensonderhoud van [de vrouw] in aanmerking moeten nemen en niet slechts die bijdragen, die zijn gedaan in de periode tot 9 november 2006.

Deze klacht mist feitelijke grondslag. Mede gelet op rov. 3.14 heeft het hof bij zijn oordeelsvorming in rov. 3.15 tot uitgangspunt genomen alle betalingen die [de man] na de echtscheiding tot oktober 2008 aan [de man] heeft gedaan.

In het voorgedragen cassatiemiddel worden klachten aangevoerd tegen rov. 3.8, waarin het hof concludeert dat de incidentele grief A faalt. Met die grief heeft [de vrouw] bestreden de afwijzing door de rechtbank van de vordering van [de vrouw] om [de man] op te dragen aan het ABP instructie te geven dat het aan [de vrouw] toekomende deel van het ABP-pensioen rechtstreeks aan [de vrouw] wordt uitgekeerd. De conclusie dat de incidentele grief A faalt stoelt op de volgende overwegingen: “Het ABP-ouderdomspensioen dient alsnog met toepassing van het “Boon/Van Loon”-regime te worden verrekend. Bij gebreke van een wettelijke voorziening kan het ABP in deze procedure tussen [de man] en [de vrouw] niet worden verplicht een gedeelte van de pensioenuitkering rechtstreeks aan [de vrouw] uit te betalen. Een rechterlijke voorziening als door [de vrouw] gevorderd is hier niet aan de orde.”

Voor zover het hof oordeelt dat er geen grond bestaat om aan [de man] de verlangde instructie te geven omdat de wet niet voorziet in een verplichting van het ABP om aan [de vrouw] rechtstreeks uit te keren het haar toekomende aandeel in het ABP- pensioen dat [de man] heeft opgebouwd, is dat juist. Omdat het huwelijk tussen partijen op 6 maart 1995 is geëindigd als gevolg van inschrijving op die dag van de echtscheidingsbeschikking van 21 februari 1995 is de op 1 mei 1995 in werking is getreden Wet verevening pensioenrechten niet gaan gelden voor de door [de man] tijdens het huwelijk opgebouwde pensioenrechten. Die wet geldt nl. voor op of na 1 mei 1995 tot stand gekomen echtscheidingen of scheidingen van tafel en bed. In artikel 2 lid 2 van die wet is bepaald dat de echtgenoot, die als gevolg van de verevening van een pensioen recht krijgt op een gedeelte van het door de andere echtgenoot tijdens het huwelijk opgebouwd pensioen, jegens de pensioenuitvoerder recht heeft op rechtstreekse uitbetaling aan hem van dat gedeelte, mits binnen twee jaren na de scheiding door een van de echtgenoten aan de pensioenuitvoerder melding van de scheiding en het tijdstip er van melding wordt gemaakt. Zou de wet wel hebben gegolden, dan zou overigens [de vrouw] zelf bedoelde melding aan het ABP hebben kunnen doen.

Het APB-pensioen dient, zo heeft ook het hof – in cassatie onbestreden – beslist, alsnog met toepassing van het “Boon/Van Loon”-regime te worden verrekend. De verdeling had dus nog niet plaatsgevonden, toen het hof zijn arrest wees. Reeds daarin kon het hof aanleiding vinden om niet aan [de man] op te dragen om aan het ABP instructies te geven voor het rechtstreeks aan [de vrouw] uitbetalen van een gedeelte van het ouderdomspensioen.

In het Boon/Van Loon-arrest heeft de Hoge Raad in verband met de verdeling van pensioenrechten na ontbinding van een huwelijksgoederen gemeenschap als gevolg van een echtscheiding of scheiding van tafel en bed onder meer het volgende overwogen:

“(…) dat pensioenrechten als de onderhavige zich er naar hun aard niet toe lenen toegedeeld te worden aan een ander dan degenen die rechthebbende op het pensioen is. Dit heeft in elk geval tot gevolg dat met deze rechten bij de verdeling niet anders rekening kan worden gehouden dan in de vorm van een waardeverrekening ten gunste van de andere echtgenoot.”

(…)

Op welke wijze en tot welke bedragen in geval van echtscheiding of scheiding van tafel en bed een verrekening als bovenbedoeld moet plaatsvinden, dient te worden vastgesteld aan de hand van de eisen van redelijkheid en billijkheid, die op de verdeling van een gemeenschap van toepassing zijn. Afhankelijk van de beschikbare baten en van de waarde die voor verrekening in aanmerking komt, zullen deze eisen vaak meebrengen dat de verrekening ter zake van het ouderdomspensioen slechts kan plaatsvinden door aan de pensioengerechtigde echtgenoot een voorwaardelijke uitkering op te leggen, die aan het leven van beide echtgenoten gebonden is, opeisbaar wordt naar mate de pensioentermijnen opeisbaar worden en kan worden uitgedrukt in een percentage daarvan. (…) Komt mede een weduwenpensioen voor verrekening in aanmerking, dan zal zulks in voormelde uitkering kunnen worden verwerkt door deze met een naar overeenkomstige maatstaf te bepalen bedrag te verminderen.

(…)

De eisen van redelijkheid en billijkheid kunnen voorts meebrengen dat verrekening van het ouderdomspensioen op een nog andere wijze geschiedt, bijvoorbeeld in de vorm van een door de pensioengerechtigde te bekostigen lijfrenteverzekering. (…).”

De hiervoor geciteerde hoofdregels uit het Boon/Van Loon-arrest omtrent de verdeling van een ouderdomspensioen brengen ook niet mee dat er bij een verdeling overeenkomstig die regels rechten van [de vrouw] tegenover het ABP zullen ontstaan. De door de Hoge Raad geformuleerde regels komen er op neer dat de rechten met betrekking tot het door [de man] bij het ABP opgebouwde pensioen aan [de man] dienen te worden toebedeeld en dat [de vrouw] ter zake van dat pensioen rechten tegenover [de man] krijgt. Die regels houden niet in dat de echtgenoot die pensioenrechten heeft opgebouwd, gehouden is een gedeelte van die rechten door cessie aan de andere echtgenoot dient over te dragen, zodat deze ter zake van een gedeelte van het pensioen een eigen recht op uitbetaling jegens de pensioenuitvoerder verkrijgt. Het hof kon ook om voormelde redenen met een beroep op het Boon/Van Loon-arrest afzien van het toewijzen van de vordering van [de vrouw] om aan [de man] het geven van instructies aan het ABP inzake de uitbetaling aan [de vrouw] van een gedeelte van het ouderdomspensioen op te dragen.

Overigens, indien cessie aan [de vrouw] van een gedeelte van de pensioenrechten van [de man] tegenover het ABP rechtens mogelijk zou zijn(4.), dan stelt artikel 3:94 lid 1 BW [de vrouw] in staat om als verkrijgster van de rechten zelf aan het ABP van die cessie mededeling te doen. Dit laatste brengt mee dat [de vrouw] in zoverre ook geen belang heeft bij de afwijzing van haar vordering om aan [de man] het geven van instructies aan het ABP inzake de uitbetaling aan [de vrouw] van een gedeelte van het ouderdomspensioen op te dragen.

De overweging: “Een rechterlijke voorziening als door [de vrouw] gevorderd is hier niet aan de orde”, vormt, naar het voorkomt, een conclusie uit wat in de twee voorafgaande zinnen wordt overwogen. Die conclusie is dat de voorziening die [de vrouw] van de rechter verlangt, door deze laatste niet kan worden geboden omdat voor de verlening daarvan in het recht niet een voldoende grondslag is te vinden.

De klachten die in het incidentele cassatieberoep worden aangevoerd, stranden op het voorgaande.