129 Naar een actievere rechter?

Het stelsel van art. 23-25 Rv beheerst de taakverdeling tussen partijen en de rechter. Uitgangspunt is dat partijen ten aanzien van de buitengrenzen van het geschil autonoom zijn. Zij bepalen of er wordt geprocedeerd, waarover wordt geprocedeerd en of wordt doorgeprocedeerd. Van de rechter wordt in beginsel verwacht dat hij in het civiele proces een lijdelijke rol vervult en de partijautonomie respecteert. Deze vorm van partijautonomie vormt het procesrechtelijke spiegelbeeld van de autonomie van partijen in het materiële burgerlijke recht.1 Evenwel hebben verschillende ontwikkelingen eraan bijgedragen dat de autonomie van partijen afneemt, en de zeggenschap van de rechter steeds verder toeneemt.2 De gedachte dat een actieve rechter in belangrijke mate de doelmatigheid van de civiele procedure kan vergroten, heeft ook in Nederland post gevat.3 Met de Wet tot herziening van het procesrecht voor burgerlijke zaken van 2002 is beoogd een vlottere, efficiëntere en meer gedeformaliseerde civiele procedure te realiseren.4 Daartoe heeft de rechter ruime bevoegdheden toegekend gekregen om de noodzakelijke informatie te vergaren, terwijl partijen meer (en eerder in de procedure) verplicht zijn feitelijke stellingen naar waarheid aan te voeren en deze te onderbouwen.5 Deze stappen in de richting van een ‘herverdeling van de macht’ binnen het burgerlijk proces stroken met het standpunt van Asser, Groen en Vranken dat partijen en rechters een gezamenlijke verantwoordelijkheid dragen om een zowel in procedurele als materiële zin rechtvaardige uitkomst te benaderen.6 Hieraan is nadien beoogd nader invulling gegeven met de wet ‘Kwaliteit en Innovatie’ (KEI) – zij het dat KEI de rechter vooral meer regie geeft ten aanzien van de procedurele aspecten, en niet ten aanzien van de inhoud van het geschil.7

De tendens naar een actievere civiele rechter heeft geleid tot verdeeldheid in de juridische literatuur. Voorstanders pleiten ervoor de rechter nog meer bevoegdheden te verlenen. Vergaand ‘ingrijpen’ door de door partijen aangegeven grenzen ter discussie te stellen en hen zo nodig te bewegen tot het verleggen van die grenzen zou volgens hen moeten worden toegestaan als dat in het belang is van een goede geschilbeslechting.8 De rechtvaardiging daarvoor wordt gevonden in het feit dat de civiele procedure gefinancierd wordt uit overheidsmiddelen en daarnaast in het publieke belang, dat wordt gediend met een toegankelijke en efficiënte civiele procedure waarin werkelijk ‘recht’ wordt gedaan.9 De eigen verantwoordelijkheid van partijen moet in deze visie kortom plaatsmaken voor een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor een efficiënte oplossing van het geschil, terwijl het individuele belang ondergeschikt moet worden gemaakt aan het publieke belang. Tegenstanders stellen juist de individuele verantwoordelijkheid van partijen voorop; zij zijn er zelf verantwoordelijk voor de eigen rechtspositie grondig te onderzoeken en de rechter te bewegen tot de beoogde uitkomst.10 Volgens Van Schaick dient de rechter zich terughoudend op te stellen, omdat het in de eerste plaats partijen zijn die een geschil hebben en uit zijn op winst. Hij acht het niet reëel ‘om van partijen te verlangen dat zij zich met hun wederpartij en de rechter, gezamenlijk, verantwoordelijk voelen voor de – vanuit objectief procesrechtelijk perspectief – best denkbare uitspraak in hun geschil’.11 Elders wijst Van Schaick erop dat procederen ook een tactisch spel kan zijn, zodat de rechter zich ook om die reden niet moet mengen in de grondslagen en omvang van het geschil.12 Tussen de twee ‘kampen’ in bevindt zich o.a. Snijders, die erop wijst dat rechters ‘zich er toch steeds rekenschap van te geven dat zij wel de regie in belangrijke mate bepalen, maar niet het plot, wel de vorm maar niet de inhoud’.13

In de discussie over de verhouding tussen partijen en de rechter is ook aandacht voor de vraag naar de wenselijkheid van een actiever optreden door de rechter. Over het algemeen wordt het met het oog op efficiëntie en een op werkelijkheid gebaseerde uitkomst wenselijk geacht dat partijen verplicht worden in een zo vroeg mogelijk stadium de kaarten op tafel te leggen.14 Een actievere rechter wordt ook wenselijk geacht omdat de uitkomst in dat geval meer kan worden toegespitst op de omstandigheden van het concrete geschil.15 Giesen acht een rem op de lijdelijkheid een basisvoorwaarde voor het kunnen beschermen van (de rechtspositie van) de zwakkere partij in de procedure, zoals bovendien door art. 6 EVRM is vereist.16 Een belangrijk nadeel van een actievere rechter die ruimte neemt voor maatwerk en het herstellen van eventuele ongelijkheid is de onvoorspelbaarheid van het verloop en de uitkomst van procedures.17