HR, 10-06-2011, nr. 10/03147

Drie kinderen proberen na het overlijden van hun vader op grond van hun testamentaire aanspraken via de rechter te bewerkstelligen dat hun stiefmoeder (en halfbroer en -zus) niet meer als bestuurder(s) gelden van een stichting/administratiekantoor dat de aandelen houdt van vastgoed b.v.'s. Bij de rechtbank en het hof te Amsterdam (hierna respectievelijk de ‘Rechtbank’ en het ‘Hof’) zijn zij daarin niet geslaagd.

[Verzoeker] c.s. zijn de kinderen uit het eerste huwelijk van [betrokkene 1] (hierna: de ‘erflater’) met [betrokkene 2]. Erflater is hertrouwd met [verweerster]. Uit dit huwelijk zijn [betrokkene 3] en [betrokkene 4] geboren. Erflater overleed op 17 augustus 2003.

In het testament van Erflater is onder meer bepaald:

De Stichting Administratiekantoor [A] (hierna: de Stichting) is op 28 april 1993 opgericht. Erflater was tot het moment van zijn overlijden enig bestuurder van de Stichting. De Stichting is enig aandeelhouder van [B] B.V. (hierna: ‘[B]’) en houdt 50% van de aandelen in [C] B.V. (hierna: ‘[C]’). De overige aandelen in [C] worden gehouden door [B]. De Stichting heeft aan Erflater de certificaten van aandelen in het kapitaal van [B] en [C] uitgegeven. [B] is enig aandeelhouder van [D] B.V. (hierna: ‘[D]’) en [E] B.V. (hierna: ‘[E]’).

Een beschrijving van de boedel is (in ieder geval ten tijde van het wijzen van de in cassatie bestreden beschikking van 20 april 2010) nog niet totstandgekomen.

De belastingdienst heeft op 5 december 2006 een aanslag successierecht opgelegd.

Volgens een uittreksel van de Kamer van Koophandel van 1 februari 2007 zijn na het overlijden van Erflater naast [verweerster] ook [betrokkene 3] en [betrokkene 4] benoemd tot bestuurders van de Stichting.

Per 1 oktober 2008 is [verzoeker 1] houder geworden van een twaalfde deel van de certificaten uitgegeven door de Stichting. [Verzoeker 2] en [verzoekster 3] zijn (in ieder geval ten tijde van het wijzen van de in cassatie bestreden beschikking van 20 april 2010) geen certificaathouders van de Stichting.

[Verzoeker] c.s. hebben op 19 december 2006 een verzoekschrift ingediend bij de Rechtbank, met als primair verzoek dat zou worden bepaald dat [verweerster] niet op rechtsgeldige wijze tot bestuurder van de Stichting is benoemd, met als subsidiair verzoek dat [verweerster] als bestuurder van de Stichting zou worden ontslagen (in beide gevallen met benoeming van andere bestuurders) en meer subsidiair de vervulling van de twee ledige plaatsen in het bestuur door benoeming van [verzoeker 1] en één, althans twee, door de rechtbank te bepalen onafhankelijke personen. Aan het verzoek legden [verzoeker] c.s. ten grondslag dat [verweerster] in strijd heeft gehandeld met de wet en de statuten en dat zij zich schuldig heeft gemaakt aan wanbeheer. Zij hebben voorts gesteld belang te hebben bij hun verzoek omdat, kort gezegd, zij als erfgenamen belang hebben bij de waarde van de boedel en bij het verkrijgen van informatie over de boedel.

Op 14 februari 2007 vond een zitting plaats. Bij die gelegenheid verzochten [verzoeker] c.s. tot wijziging c.q. vermeerdering van hun verzoek, in die zin dat [betrokkene 3] en [betrokkene 4] — die inmiddels tot bestuurders van de Stichting waren benoemd, zie hiervoor par. 2.6 — zouden worden ontslagen als bestuurders. In het proces-verbaal van die zitting heeft de rechtbank dat verzoek afgewezen, omdat het te laat was ingediend.

[Verweerster] heeft tot haar verweer onder meer aangevoerd dat [verzoeker] c.s. geen belanghebbenden zijn in de zin van de artikelen 2:298 en 299 BW. Voorts heeft [verweerster] zich erop beroepen dat zij eigenares van de boedel is geworden en dat [verzoeker] c.s. slechts een vordering ter grootte van hun legitieme portie op haar hebben. [Verweerster] heeft aangevoerd dat zij op het vermogen mag interen en dat zij niet gehouden is zekerheid te stellen.

De Rechtbank heeft bij beschikking3. van 31 mei 2007 het verzoek van [verzoeker] c.s. afgewezen omdat zij geen belanghebbenden zijn in de zin van de artikelen 2:298 en 299 BW. De beschikking luidt, voor zover hier van belang:

Op 19 oktober 2007 hebben [verzoeker] c.s. een beroepschrift ingediend bij het gerechtshof te Amsterdam en op 1 november 2007 hebben ze een aanvullend beroepschrift ingediend. Vervolgens heeft op 1 oktober 2008 een belangrijke wijziging plaatsgevonden in die zin, dat [verzoeker 1] houder is geworden van een twaalfde deel van de certificaten die zijn uitgegeven door de Stichting.

Bij beschikking4. van 20 april 2010 heeft het Hof geoordeeld dat de rechtbank [verzoeker 2] en [verzoekster 3] terecht niet-ontvankelijk heeft verklaard. [Verzoeker 1] kan (in hoger beroep) wel worden ontvangen, maar het Hof oordeelt dat het hoger beroep faalt. Het oordeel van het Hof luidt, voor zover hier van belang, met betrekking tot de vraag of [verzoeker] c.s. belanghebbenden zijn:

Het Hof beoordeelt vervolgens het verzoek, voor zover namens [verzoeker 1] ingediend, inhoudelijk. De relevante overwegingen zijn:

Van de beschikking van het hof zijn [verzoeker] c.s. tijdig op 20 juli 2010 in cassatie gekomen.

[Verzoeker] c.s. hebben in cassatie één middel opgevoerd, dat bestaat uit drie onderdelen, die respectievelijk één, vier en drie klachten omvatten.

Klacht I.1 richt zich tegen rechtsoverwegingen 2.4 en 2.13. Het is een motiveringsklacht, die in feite uit twee delen bestaat:

Deze klacht dient m.i. te falen. Het Hof heeft — anders dan het onder (a) genoemde bezwaar stelt — m.i. zijn oordeel niet gebaseerd op de geciteerde passage uit het testament. Zowel de Rechtbank als het Hof hebben het citaat uit het testament slechts opgenomen in de opsomming van de feiten (respectievelijk in rov. 2.3 van de beschikking van de Rechtbank en rov. 2.4 van het Hof). Uit de formuleringen van de rechtsoverwegingen 5 (van de Rechtbank) en 2.13 (van het Hof) waar de beoordeling op dit punt te vinden is, blijkt niet dat de passage uit het testament ten grondslag is gelegd aan het oordeel dat [verweerster] niet verplicht was tot zekerheidstelling. In de betreffende rechtsoverwegingen wordt slechts geconstateerd dat die plicht niet bestaat zonder verwijzing. Daar komt bij dat bij toepassing van het wettelijk stelsel ook geen plicht bestaat tot zekerheidstelling. De wettelijke verdeling is gebaseerd op art. 4:13 BW. Het al dan niet bestaan van mogelijke verplichting tot zekerheidstelling is niet expliciet vermeld. Algemeen is aanvaard dat die plicht niet te verenigen is met de strekking van de regeling, namelijk het zo veel mogelijk ongestoord voortleven van de langstlevende. Zo heeft Van Mourik opgemerkt6.:

Blokland merkt op dat hetzelfde geldt in geval de langstlevende een stiefouder is. In dat geval gelden wel de wilsrechten van art. 4:20 – 4:22 BW, maar dat opent niet de weg voor zekerheidstelling:7.

Ebben merkt in zijn dissertatie op dat de wilsrechten inderdaad bedoeld zijn als alternatief voor zekerheidstelling8.:

M.i. heeft het Hof zijn oordeel gebaseerd op dit wettelijke uitgangspunt. Dat betekent dat de klacht onder (a) is gebaseerd op een onjuiste lezing van de bestreden beschikking.

In de punten 3 tot en met 6 van het aanvullende beroepschrift, waar het deel (b) van deze klacht naar verwijst, voeren [verzoeker] c.s. aan dat zij gebruik wilden maken van hun wilsrecht op grond van art. 4:21 BW. Het artikel houdt, kort weergegeven, in dat een kind dat een geldvordering op de (langstlevende) stiefouder heeft verkregen naar aanleiding van de wettelijke verdeling van een nalatenschap van een ouder, de stiefouder kan verplichten om (de blote eigendom van) goederen over te dragen met een waarde van maximaal de vordering. In de punten 3 tot en met 6 van het aanvullende beroepschrift stelden [verzoeker] c.s. dat zij rechtstreeks bij de Stichting betrokken zijn, omdat zij een verzoek hadden gedaan om aan hen certificaten over te dragen die zijn uitgegeven door de Stichting. M.i. is de stelling dat het Hof niet op de punten 3 tot en met 6 van het aanvullende beroepschrift is ingegaan gebaseerd op een onjuiste lezing van de beschikking. Het Hof heeft in rov. 2.12 immers bepaald dat [verzoeker 1] wel belanghebbende is geworden, omdat hij daadwerkelijk certificaathouder is geworden. Met betrekking tot [verzoeker 2] en [verzoekster 3] merkt het Hof in rov. 2.13 op dat zij geen certificaathouder zijn en de mogelijkheid dat zij dat in de toekomst wel worden hen niet op voorhand de positie van belanghebbende verschaft. Hierin ligt m.i. onmiskenbaar besloten dat een verzoek om certificaten overgedragen te krijgen op grond van art. 4:21 BW de verzoeker wat betreft de betrokkenheid bij de Stichting niet gelijkstelt met een certificaathouder. Daarmee is het het Hof wel op de genoemde punten ingegaan. Ook dit deel van de klacht dient m.i. te falen. Ten overvloede merk ik op dat de klacht niet de feitelijke constatering bestrijdt dat [verzoeker 2] en [verzoekster 3] geen certificaathouders waren, noch het rechtsoordeel dat een verzoek tot overdracht niet tot gelijkstelling met certificaathouders leidt.

Onderdeel II richt zich tegen rechtsoverweging 2.16 waarin het Hof, na opsomming van feiten en omstandigheden die het Hof daarvoor relevant acht, oordeelt dat [verweerster] rechtsgeldig is benoemd als bestuurder van de Stichting en dat er geen sprake is van een grond voor ontslag als bedoeld in art. 2:298 BW.9.

Klacht II.1 bestaat uit twee delen. Ten eerste klagen [verzoeker] c.s. dat het Hof het primaire verzoek (een verklaring dat geen sprake is van rechtsgeldige benoeming van [verweerster]) en de secundaire (ontslag i.v.m. wanbeheer als wel sprake zou zijn van een rechtsgeldige benoeming) ‘in elkaar schuift’. Deze klacht is m.i. gebaseerd op een verkeerde lezing van de bestreden beschikking. [Verzoeker] c.s. suggereren (par. II en II.1) dat het oordeel van het Hof ‘dat [verweerster] rechtsgeldig is benoemd’ slechts onderdeel is van de opsomming van omstandigheden die leiden tot de conclusie dat er geen sprake is van uitgesproken onrechtmatigheid en ‘aldus’ ook geen grond voor ontslag als bedoeld in art. 2:298 BW. M.i. is dat niet wat het Hof in rov. 2.16 heeft overwogen. Het oordeel dat sprake is van een rechtsgeldige benoeming is een op zichzelf staande conclusie uit de daarvoor genoemde feiten en omstandigheden en hoort daar niet bij. Vervolgens heeft het Hof op grond van dezelfde relevante feiten en omstandigheden geconcludeerd dat ook geen sprake is van een uitgesproken onrechtmatigheid die ontslag o.g.v. art. 2:298 BW rechtvaardigt.

Ten tweede klagen [verzoeker] c.s. in klacht II.1 dat het Hof ten onrechte niet is ingegaan op de stellingen (uit punten 16 tot en met 19 van het inleidende verzoekschrift) dat niet is voldaan aan artikel 5 lid 2 van de statuten dat voorschrijft dat de benoeming van bestuurders binnen twee weken bij notariële akte moet worden geconstateerd, dat daarmee geen sprake is van een perfecte benoeming en dus evenmin van een rechtsgeldige benoeming.

Daargelaten of de stelling van [verzoeker] c.s. klopt dat een niet ‘perfecte’ benoeming ‘dus’ niet rechtsgeldig is, mist dit deel van klacht II.1 m.i. feitelijke grondslag omdat het uitgaat van een onjuiste lezing van de beschikking. M.i. is in het oordeel van het Hof dat sprake is van een rechtsgeldige benoeming — in onderlinge samenhang met de overige oordelen van het Hof in rov. 2.16 — verdisconteerd dat die rechtsgeldigheid niet wordt aangetast door het ontbreken van een notariële akte van constatering binnen twee weken. De uitleg van statuten is een feitelijke kwestie en dus in beginsel aan de feitenrechter voorbehouden. Uit rov. 2.16 volgt m.i. dat het Hof heeft geoordeeld dat de constatering door de notaris geen constitutief element is voor de benoeming. Dat vind ik, zeker gezien de woordkeuze in art. 5 lid 2 van de statuten dat de benoeming moet worden ‘geconstateerd’ niet onbegrijpelijk.

De klachten II.2 en II.3 komen er beide op neer dat het oordeel van het Hof in rechtsoverweging 2.16 zou getuigen van een onjuiste rechtsopvatting, voor zover het Hof bij de vraag of de benoeming van een bestuurslid rechtsgeldig is als maatstaf heeft genomen of sprake is van ‘uitgesproken onrechtmatigheid’. Ook deze klachten dienen m.i. te falen omdat zij zich richten tegen een onjuiste lezing van de beschikking. Zoals hiervoor al uiteengezet (zie 4.7), moet het oordeel van het Hof dat de benoeming rechtsgeldig is, los worden gezien van het daaropvolgende oordeel dat geen sprake is van uitgesproken onrechtmatigheid. Dat is een tussenstap voor het daaropvolgende oordeel dat er geen grond voor ontslag is als bedoeld in art. 2:298 BW.

In klacht II.4 voeren [verzoeker] c.s. aan dat het oordeel van het Hof in rov. 2.16 dat de in die rechtsoverweging opgesomde gang van zaken met zich meebrengt dat [verweerster] rechtsgeldig is benoemd zonder nadere motivering onbegrijpelijk is, voor zover dat oordeel gebaseerd is op een oordeel dat aan de benoeming (los van [schending van, LT] art. 5 lid 2 van de statuten) geen gebreken kleven. [Verzoeker] c.s. hebben, zo voeren zij aan, daarover twijfels geuit in de punten 19 en 20 van het inleidende verzoekschrift. Uit rov. 2.16 volgt m.i. niet dat het Hof heeft geoordeeld dat er verder ‘geen gebreken kleven’ aan de benoeming, maar dat het Hof heeft geoordeeld dat er geen bewijs is geleverd van gebreken die aan de rechtsgeldigheid van de benoeming in de weg staan. De klacht is dus gebaseerd op een onjuiste lezing van de beschikking. Het oordeel van het Hof vind ik overigens ook niet onbegrijpelijk, zeker nu vast staat dat [verweerster] verweer heeft gevoerd tegen deze stellingen10., [verzoeker] c.s. in cassatie zelf ook aangeven dat zij in het inleidend verzoekschrift slechts ‘twijfels’ hebben aangevoerd en zij in cassatie niet aangeven waarom het onbegrijpelijk zou zijn dat het Hof met voorbijgaan aan (of beter: verwerping van) die twijfels tot zijn oordeel is gekomen.

Onderdeel III omvat drie klachten die zich richten tegen het oordeel in rov. 2.21 dat voor het ontslag van de twee andere bestuursleden van de Stichting ([betrokkene 3] en [betrokkene 4]) geen andere gronden zijn aangevoerd die tot toewijzing kunnen leiden, dat daarom al in het midden kan blijven of het verzoek te hunnen aanzien kan worden behandeld en dat grief 111. wordt verworpen. Ik meen, zoals ik hierna uiteen zal zetten, dat [verzoeker] c.s. geen belang hebben bij onderdeel III, maar voorts dienen de afzonderlijke klachten uit het onderdeel m.i. te falen om de hierna te noemen redenen.

Het Hof heeft de vraag of het verzoek met betrekking tot [betrokkene 3 en 4] in behandeling kon worden genomen geparkeerd en de kwestie op dit punt afgedaan met het oordeel dat er geen andere gronden zijn aangevoerd die tot toewijzing van het verzoek jegens hen konden leiden. Ik meen dat het verzoek met betrekking tot [betrokkene 3 en 4] inderdaad niet in behandeling genomen had kunnen worden en [verzoeker] c.s. daarom in cassatie geen belang hebben bij onderdeel III. In eerste aanleg hadden [verzoeker] c.s. (pas) tijdens de zitting van 14 februari 2007 verzocht om hun verzoek uit te breiden met het het verzoek [betrokkene 3 en 4] te ontslaan als bestuurders van de Stichting. In het proces-verbaal van die zitting heeft de rechtbank dat verzoek afgewezen. De rechter kan een wijziging of vermeerdering van het verzoek weigeren in verband met de goede procesorde op grond van art. 283 jo. 130 Rv en ik vind de beslissing van de Rechtbank alleszins begrijpelijk. Tegen een dergelijke beslissing staat op grond van art. 130 lid 2 Rv geen hoger beroep open12.. Het Hof had, zo stellen [verzoeker] c.s. in cassatie (zie klacht III.3), het verzoek in hoger beroep om vast te stellen dat [betrokkene 3 en 4] niet rechtsgeldig zijn benoemd, althans hen te ontslaan, moeten behandelen als een op zichzelf staande wijziging c.q. vermeerdering van eis. In hoger beroep is wijziging c.q. vermeerdering wel mogelijk, aldus [verzoeker] c.s. In algemene zin is dat juist, maar het is de vraag of de hier gevraagde wijziging mogelijk was. Ik meen van niet. Er doen zich twee bijzonderheden voor. In de eerste plaats is de nieuwe wijziging (grotendeels) vergelijkbaar met het in eerste aanleg afgewezen verzoek. Ynzonides en Van de Hel-Koedoot merken over dergelijke situaties op: ‘De rechtspraak is (…) verdeeld omtrent de vraag of eiswijziging in beroep ook mogelijk is nadat de rechter in eerste aanleg een soorgelijke eiswijziging na bezwaar door gedaagde of ambtshalve heeft geweigerd’13., met verwijzing naar Snijders en Wendels14. voor vermelding van de betreffende jurisprudentie15.. Ik meen dat in algemene zin de weigering in eerste aanleg niet zonder meer in de weg hoeft te staan aan een wijziging in hoger beroep, omdat de problemen in verband met de goede procesorde in eerste instantie (bijvoorbeeld omdat andere betrokkenen in een laat stadium worden overvallen door de wijziging), niet zonder meer gelden in een nieuwe instantie. Ten tweede — en in mijn ogen doorslaggevend — is dat door de hier verzochte vermeerdering van verzoek zich richt tegen (de aanstelling als bestuurder) van twee personen die (c.q. van wie de belangen) in eerste aanleg niet rechtstreeks betrokken waren. Het komt er dus op neer dat hen een instantie zou worden ontnomen als de vermeerdering in hoger beroep zou worden toegelaten. Hoewel de grenzen van cassatie aan het meewegen van specifieke omstandigheden in de weg staan, meen ik dat voor de hand ligt dat in een dergelijke situatie sprake is van strijd met de goede procesorde. Dat impliceert dat [verzoeker] c.s. geen belang zouden hebben bij de behandeling van onderdeel III.

Het Hof is, aldus klacht III.1, in het geheel niet ingegaan op het primaire verzoek te constateren dat ook de benoemingen van [betrokkene 3 en 4] als bestuursleden van de Stichting niet rechtsgeldig zijn (noch op de stellingen onder punten 5 en 6 van het aanvullend beroepschrift waarop dat verzoek steunt). Ik meen dat het Hof in rov. 2.21 met ‘het verzoek, voor zover op hen betrekking hebbend’ op het gehele verzoek met betrekking tot [betrokkene 3 en 4] — dus zowel het primaire als het subsidiaire — heeft gedoeld. Dat in het inleidende zinsdeel slechts over ‘ontslag’ wordt gesproken, is een — ongelukkige maar niet fatale — kennelijke verschrijving. Klacht III.1 berust m.i. dus op een onjuiste lezing van de beschikking.

Klacht III.2 voert aan dat het Hof, voor zover in rov. 2.21 wordt geoordeeld dat met betrekking tot het subsidiaire verzoek tot ontslag van de andere twee bestuurders geen andere gronden heeft aangevoerd dan die voor het verzoek tot ontslag van [verweerster], het Hof voorbij gaat aan de stellingen die [verzoeker] c.s. hebben aangevoerd in de punten 5 en 6 van het aanvullend beroepschrift, dat de daar aangehaalde testamentaire bepalingen ontslag rechtvaardigen. Kennelijk bedoelen [verzoeker] c.s. te klagen dat sprake is van essentiële stellingen die niet gepasseerd hadden mogen worden. De klacht gaat m.i. uit van een verkeerde lezing van de bestreden beschikking. Het Hof heeft in rov. 2.21 niet geoordeeld dat geen andere gronden zijn aangevoerd, maar dat geen andere gronden zijn aangevoerd ‘die tot toewijzing van het verzoek, voor zover op hen [[betrokkene 3 en 4], LT] betrekking hebbend, kunnen leiden.’ In die overweging ligt m.i. besloten dat het Hof de genoemde stellingen wel in ogenschouw heeft genomen, maar heeft geoordeeld dat die niet tot toewijzing kunnen leiden. [verzoeker] c.s. voeren niet aan dat/waarom het door het Hof gegeven oordeel onbegrijpelijk is. Ik vind het oordeel overigens ook niet onbegrijpelijk.

Klacht III.3 bouwt voort op klachten III.1 en III.2. Het slagen van die klachten brengt met zich mee dat het Hof — anders dan hij stelt — niet in het midden mogen laten of het verzoek, waar het de twee kinderen van [verweerster] betreft, kan worden behandeld, aldus [verzoeker] c.s. M.i. slagen klachten III.1 en III.2 niet, zodat III.3 ook niet kan slagen. [Verzoeker] c.s. gaan in klacht III.3 — naar eigen zeggen ‘ten overvloede’ — nog in op de vraag of vermeerdering c.q. wijziging van verzoek in hoger beroep mogelijk is. In dat opzicht verwijs ik naar hetgeen ik in 4.13 heb vermeld.

De conclusie strekt tot verwerping.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

A-G