HR, 21-05-2010, nr. 09/02500

‘Het standpunt van de vrouw dat de termijn van drie maanden pas begint te lopen op het moment dat de uitkering feitelijk wordt beëindigd, vindt geen steun in de wet.’ (rov. 1^e en 2^e alinea)

De vrouw meent dat deze zienswijze van het Hof (die dus inhoudt dat de driemaandentermijn aanvangt op de dag dat de twaalfjaarstermijn verloopt) blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting. De wetstekst zelf dwingt niet tot de door het Hof gehuldigde zienswijze. Ook uit de wetsgeschiedenis van het artikellid zijn voor 's Hofs opvatting geen (doorslaggevende) argumenten te putten. Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat de wetgever zich wel expliciet rekenschap heeft gegeven van het belang van de rechtszekerheid bij het bepalen van de aanvangsdatum van twaalfjaarstermijn9., maar de vraag in hoeverre die rechtszekerheid tevens meebrengt dat de driemaandentermijn aanvangt op de datum waarop (gerekend vanaf die begindatum) twaalf jaar zijn verlopen, is tijdens de behandeling van het wetsvoorstel limitering alimentatie niet aan de orde geweest. De door de vrouw bepleite zienswijze dat de drie maanden moeten worden gerekend vanaf de datum waarop de betalingen feitelijk zijn gestopt, is dus niet in strijd met de wettekst en evenmin in strijd met de parlementaire geschiedenis van artikel 1:157 lid 5 BW.

Wel moet worden toegegeven dat er op het eerste gezicht misschien meer valt te zeggen voor de opvatting van het Hof dan voor de door vrouw verdedigde uitleg van het artikellid. Wanneer de wet een verlengingsmogelijkheid creëert voor een termijn die zonder verlenging van rechtswege eindigt, lijkt het vanuit het oogpunt van systematiek immers noodzakelijk dat de verlenging dan wel moet zijn gevraagd vóórdat de termijn afloopt. Nu heeft de wetgever die keuze niet gemaakt en het indienen van een verlengingsverzoek ook nog mogelijk geacht binnen drie maanden na het aflopen van de twaalfjaarstermijn. Aangezien de twaalfjaarstermijn zonder meer een vervaltermijn10. is, zou de redenering dan kunnen zijn dat daarbij dan past om ook de driemaandentermijn als een vervaltermijn aan te merken. Dat is kennelijk de redenering van het Hof dat zijn verwerping van het standpunt van de vrouw daarop baseert (zie rov. 4.2, derde alinea) dat de driemaandentermijn moet worden aangemerkt als een wettelijke vervaltermijn van dwingend recht die door de rechter ambtshalve moet worden toegepast. Het Hof noemt hierbij verder nog als argumenten duidelijkheid, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid.

Dat de twaalfjaarstermijn uit artikel 1:157 lid 4 BW een vervaltermijn is, kan echter niet zonder meer beslissend zijn voor het karakter (en het aanvangsmoment) van de driemaandentermijn, terwijl de door het Hof genoemde argumenten van duidelijkheid, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid bij nadere beschouwing evenmin echt overtuigend zijn.

De schrijvers op wier mening de man zich in deze procedure heeft beroepen ter onderbouwing van zijn stelling dat de driemaandentermijn een vervaltermijn is, voeren daarvoor niet of nauwelijks argumenten aan. Mens stelt eenvoudigweg dat sprake is van een vervaltermijn, om onmiddellijk in aansluiting daarop te verwijzen naar de in de memorie van toelichting genoemde mogelijkheid om reeds voor het verstrijken van de twaalfjaarstermijn een verlengingsverzoek in te dienen11.. In de door Mens aangehaalde passage12. valt echter slechts te lezen dat het ‘voor de hand (ligt) dat een verzoek strekkende tot bepaling van een nieuwe termijn wordt ingediend voordat na het verstrijken van de termijn van 12 jaar de uitkering wordt beëindigd.’ En ‘Een verzoek nadien blijft 3 maanden mogelijk.’ Hierin kan naar de mening van de vrouw geen keuze van de wetgever worden gelezen voor een vervaltermijn, laat staan dat daarin een keuze valt te lezen om het aanvangstijdstip van de termijn te stellen op dat waarop de twaalfjaarstermijn afloopt.

Veeleer lijkt uit deze passage te volgen dat de wetgever bij het opnemen van de driemaandentermijn heeft gedacht aan de normale situatie waarin beëindiging van rechtswege van de alimentatie door het verlopen van de twaalfjaarstermijn en het beëindigen van betaling van de termijnen samenvallen. Aan de situatie dat de alimentatieplichtige na afloop van de twaalf jaar nog (bewust) zou doorbetalen heeft de wetgever kennelijk niet geacht. Daarvan blijkt althans niet uit enige passage uit de parlementaire geschiedenis waarin de regeling van artikel 1:157 lid 5 BW aan de orde is. Zou de wetgever daar wel aan hebben gedacht, dan had het in de rede gelegen dat hij zich bij de parlementaire behandeling over deze kwestie en over het aanvangstijdstip van de driemaandentermijn zou hebben uitgelaten. Dat is echter niet het geval.

Ook bij Zon14. treffen we geen enkel argument aan waarom de driemaandentermijn een vervaltermijn (in de door het Hof bedoelde zin) behelst, maar slechts de blote stelling dat wanneer het verlengingsverzoek niet binnen drie maanden na afloop van de twaalfjaarstermijn wordt gedaan dit fataal is, nu de alimentatie dan definitief is geëindigd.

Zoals hiervoor werd opgemerkt is de begindatum van de twaalfjaarstermijn op eenduidige wijze in de wet vastgelegd en voor de eindtermijn geldt dat evenzeer. Daarmee is de rechtszekerheid voldoende gediend. En wat het argument betreft dat de alimentatiegerechtigde op de eindtermijn attent dient te zijn, dat geldt evenzeer voor de alimentatieplichtige. Nu de alimentatieplichtige hetgeen hij (als gevolg van onwetendheid) te veel heeft doorbetaald na het aflopen van de twaalfjaarstermijn in beginsel kan terugvorderen, lijkt het ook om die reden niet bezwaarlijk om de driemaandentermijn na de laatste betaling te laten aanvangen. Daarmee komt het dan uiteindelijk aan op de vraag of daar ook iets vóór pleit. Die vraag dient volgens de vrouw zonder meer bevestigend te worden beantwoord. Daartoe wordt het volgende aangevoerd.

Kennelijk is het thans algemene praktijk onder advocaten om hun cliënten te adviseren na het aflopen van de twaalfjaarstermijn nog een drietal maanden door te betalen met als uitsluitend doel de alimentatiegerechtigde daarmee op het verkeerde been te zetten15. en zo het risico van een verlengingsverzoek in de kiem te smoren16.. Zie de beschikking van de Rechtbank rov. 5.4 alsmede de opmerkingen van de advocaat van de vrouw tijdens de mondelinge behandeling bij het Hof: ‘De algemene praktijk is dat alimentatieplichtigen wordt geadviseerd gedurende drie maanden na het verstrijken van de twaalfjaarstermijn de alimentatie door te betalen. Dat levert misbruik op. De alimentatiegerechtigden die niet op de hoogte zijn van de termijnen worden daardoor op het verkeerde been gezet. Aldus is sprake van een lacune in de wet en het is aan de rechter om deze lacune te dichten.’ En de reactie daarop van de advocaat van de man: ‘De man is op de mogelijkheid gewezen nog drie maanden partneralimentatie te betalen na het verstrijken van de twaalfjaarstermijn en heeft van die mogelijkheid gebruik gemaakt. Ik bestrijd dat sprake is van misbruik en verwijs verder naar hetgeen op dit punt in het appelrekest is weergegeven. De wetswijziging is met veel publiciteit gepaard gegaan en de echtscheiding heeft een jaar daarna plaatsgevonden. De vrouw moet destijds door haar advocaat op de wetswijziging zijn gewezen.’17. Aan deze (in de ogen van de vrouw) onwenselijke situatie kan, indien de zienswijze van het Hof in dezen wordt gevolgd, in individuele gevallen uitsluitend nog iets worden gedaan indien, zoals in dit geval, vast komt te staan dat er sprake was van een bedoeling om ‘te misleiden’ en dus niet van een abusievelijk doorbetalen. Gevreesd moet worden dat de meeste alimentatieplichtigen (en hun raadslieden) niet zullen erkennen dat van het eerste sprake is en het zullen doen voorkomen alsof de doorbetaling op een vergissing berust. Dat zal leiden tot veel ‘ongelukken’, terwijl de wetgever ongelukken nu juist heeft willen voorkomen18.. De benadering van het Hof leidt dus juist tot onduidelijkheid, rechtsonzekerheid en rechtsongelijkheid in plaats van het tegenovergestelde zoals het Hof heeft aangenomen.

Verder ondervindt de alimentatieplichtige, zoals de Rechtbank in haar beschikking van 11 maart 2008 (rov. 5.4) met juistheid heeft overwogen, geen enkel nadeel van doorbetaling, omdat hij het te veel betaalde (in beginsel) als onverschuldigd betaald kan terugvorderen, wat de man in dit geval ook heeft gedaan.

Met het belang van rechtszekerheid voor de alimentatieplichtige wordt eveneens voldoende rekening worden gehouden. De Rechtbank deed dat door de termijn voor het in behandeling nemen van het verzoek in zoverre te verlengen, dat de alimentatieplichtige de tijd wordt gegund om, zo spoedig mogelijk nadat de alimentatieplichtige het betalen van alimentatie daadwerkelijk heeft gestaakt, door een advocaat een verzoek tot verlenging in te laten dienen19.. De Rechtbank nam aan dat in dit geval aan die eis van ‘binnen een redelijke termijn’ was voldaan nu de vrouw het verlengingsverzoek heeft ingediend binnen een maand nadat de verwachte betaling uitbleef. Indien men er voor kiest artikel 1:157 lid 5 BW zo uit te leggen dat de driemaandentermijn eerst aanvangt nadat de betalingen feitelijk zijn geëindigd, wordt die rechtszekerheid geboden door diezelfde driemaandentermijn waarvan het aanvangstijdstip slechts is opgeschoven20..

Uit het vorenstaande kan naar het oordeel van de vrouw de conclusie worden getrokken dat de wetstekst van artikel 1:157 lid 5 BW, de parlementaire geschiedenis daarvan en de strekking van de WLA er geen van alle aan in de weg staan de driemaandentermijn niet als (fatale) vervaltermijn aan te merken, althans niet als een termijn die begint te lopen op de dag waarop de twaalfjaarstermijn eindigt, terwijl, gelet op de kennelijk gegroeide praktijk om alimentatiegerechtigden moedwillig op het verkeerde been te zetten door de betalingen gedurende drie maanden na afloop van de twaalfjaarstermijn voort te zetten, er vanuit het oogpunt van rechtsbescherming van de (economisch) zwakkere partij en rechtsgelijkheid juist alles voor te zeggen valt, de driemaanden termijn eerst een aanvang te laten nemen nadat de betalingen feitelijk gestaakt zijn. De belangen van de alimentatiegerechtigde (voor zover het de rechtens te respecteren belangen betreft) worden daarmee niet, althans niet onevenredig geschaad. Nu gelet op de datum van inwerkingtreding van de WLA de komende jaren nog rekening moet worden gehouden met tal van gevallen waarin de twaalfjaarstermijn afloopt en waarin een verlengingsverzoek geïndiceerd is, moet worden gevreesd dat zich in de toekomst nog veel vergelijkbare ‘ongelukken’ zullen voordoen. Indien wordt gekozen voor de door de vrouw voorgestane oplossing zal dat niet alleen voor haar lotgenoten verlichting bieden, maar zal dat ook (door de eenvoud en eenduidigheid daarvan) de werkbelasting van de rechterlijke macht in positieve zin beïnvloeden.

Slechts in zeer uitzonderlijke omstandigheden kan worden geoordeeld dat toepassing van de vervaltermijn van drie maanden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. Dergelijke omstandigheden zijn in het onderhavige geval door de vrouw niet gesteld. Dat de man de uitkering aan de vrouw doelbewust nog enige maanden is blijven doorbetalen nadat de termijn van twaalf jaar was verstreken, is niet als een zodanige omstandigheid aan te merken (rov. 4.2 3^e en 4^e alinea).

De vrouw heeft ter onderbouwing van haar stelling dat zij ontvankelijk moet worden geacht in haar verlengingsverzoek niet alleen (en zelfs niet primair) een beroep gedaan op de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid inzake vervaltermijnen21., maar ook, aldus de door de Rechtbank aan haar stellingen gegeven lezing (tegen welke lezing door de man in appel niet is gegriefd) op misbruik van bevoegdheid door de man als bedoeld in artikel 3:13 in verbinding met artikel 3:15 BW. Indien het Hof de stellingen van de vrouw in hoger beroep op een beperktere grondslag (namelijk uitsluitend op basis van een beroep op de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid) heeft beoordeeld, is dat oordeel rechtens onjuist, althans onbegrijpelijk, nu de man tegen deze door de Rechtbank gegeven uitleg niet heeft gegriefd en de vrouw haar stellingen uit de eerste aanleg evenmin heeft prijsgegeven. Het Hof heeft daaromtrent overigens ook niets vastgesteld, zodat zijn oordeel dan ook onvoldoende gemotiveerd zou zijn.

Indien het Hof niettegenstaande de door hem in rov. 4.2 aangebracht beperking tot de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid wel degelijk mede zou hebben getoetst aan artikel 3:13 BW, maar tot de conclusie zou zijn gekomen dat de door de vrouw gestelde omstandigheden onvoldoende zijn om misbruik van bevoegdheid te kunnen opleveren, is dat oordeel onbegrijpelijk.

Allereerst is, naar de vrouw meent, het feit dat de man de uitkering aan de vrouw doelbewust nog enige maanden is blijven doorbetalen nadat de termijn van twaalf jaar was verstreken met als enig doel de vrouw op het verkeerde been te zetten, reeds op zichzelf genomen voldoende om misbruik van bevoegdheid op te leveren. Het andersluidende oordeel van het Hof is derhalve rechtens onjuist, althans zonder nadere, ontbrekende, motivering onbegrijpelijk.

Ten tweede heeft de vrouw wel degelijk andere feiten en omstandigheden gesteld (respectievelijk zijn deze gebleken) die haar beroep op misbruik van bevoegdheid nader kunnen schragen, welke feiten en omstandigheden door de Rechtbank vervolgens als vaststaand zijn aangenomen en waartegen de man in hoger beroep niet heeft gegriefd. Deze feiten en omstandigheden diende het Hof dus als vaststaand aan te merken. Het betreft hier de navolgende feiten en omstandigheden:

Daarnaast is voor wat de omstandigheden aan haar zijde betreft door de vrouw (tijdens de mondelinge behandeling bij het Hof24.) nog onweersproken het volgende naar voren gebracht:

Wat de omstandigheden aan de zijde van de man betreft staat het volgende vast26.:

In het licht van het vorenstaande is het onbegrijpelijk indien het hof heeft geoordeeld dat de vrouw geen omstandigheden heeft gesteld die een beroep op misbruik van bevoegdheid zouden kunnen schragen. Het oordeel van het Hof geldt temeer als ontoereikend gemotiveerd, nu de Rechtbank wel zeer uitvoerig — door te toetsen aan het onevenredigheidscriterium van artikel 3:13 BW — heeft gemotiveerd waarom in dit geval sprake is van misbruik van bevoegdheid.

Terecht heeft het Hof tot uitgangspunt genomen dat ook een wettelijke vervaltermijn (van dwingend recht) door de redelijkheid en billijkheid opzij kan worden gezet. Ten onrechte stelt het Hof daarvoor echter als eis dat sprake is van ‘zeer uitzonderlijke omstandigheden’. Uit de rechtspraak van Uw Raad blijkt dat voor het terzijdestellen van een wettelijke (verval)termijn van dwingend recht noodzakelijk is dat aan ‘zware eisen’ is voldaan27.. Ook dat laatste criterium wijst weliswaar op een strenge maatstaf, maar dit criterium draagt niet (noodzakelijkerwijs) in zich dat de omstandigheden waarop een beroep wordt gedaan (steeds) een ‘zeer uitzonderlijk’ karakter moeten hebben. Indien het Hof met het door hem geformuleerde criterium die eis wel heeft willen stellen en dus niet slechts heeft bedoeld dat voor het opzij zetten van een dergelijke vervaltermijn ‘zware eisen’ gelden, geeft dat oordeel blijk van een onjuiste rechtsopvatting.

Indien het Hof wel aan de juiste maatstaf heeft getoetst, maar tot het oordeel is gekomen dat de vrouw geen zodanige omstandigheden heeft gesteld dat toepassing van de vervaltermijn van drie maanden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar moet worden geacht, is dat oordeel gelet op de hiervoor (in onderdeel 2.2) vermelde, rechtens vaststaande, omstandigheden onbegrijpelijk. Ook hier meent de vrouw overigens dat de enkele omstandigheid dat de man de uitkering aan de vrouw doelbewust nog enige maanden is blijven doorbetalen nadat de termijn van twaalf jaar was verstreken, zulks met als enig doel de vrouw in de waan te laten dat de verplichting door zou lopen zodat zij de driemaandentermijn ongebruikt zou laten verstrijken, reeds voldoende is om de conclusie van onaanvaardbaarheid naar redelijkheid en billijkheid te kunnen trekken. Daarbij is niet zonder belang dat de verhouding tussen ex-echtgenoten er een is die in bijzondere mate wordt beheerst door de redelijkheid en billijkheid. Zo de enkele omstandigheid van dit bewust op het verkeerde been zetten al niet voldoende zou zijn, dan geldt toch in ieder geval dat de optelsom van de omstandigheden die zijn komen vast te staan onontkoombaar leidt tot het oordeel dat de man naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid de vrouw niet aan de driemaandentermijn kan houden. Met zijn andersluidende oordeel heeft het Hof ofwel een te strenge maatstaf aangelegd voor de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid (tussen ex-echtgenoten) in een situatie als de onderhavige, ofwel zijn oordeel niet voorzien van een toereikende motivering.

‘Verklaart de vrouw niet-ontvankelijk in haar verzoek’

Het Hof heeft de beschikking van de Rechtbank vernietigd en de vrouw niet-ontvankelijk verklaard in haar inleidend verzoek. Het Hof heeft echter geen beslissing gegeven op het subsidiaire verzoek van de vrouw in haar inleidend verzoek om te bepalen dat al hetgeen de man na 1 juni 2007 heeft betaald ten titel van levensonderhoud door haar niet behoeft te worden terugbetaald. Daarmee heeft het Hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting nu het aldus de devolutieve werking van het appel heeft miskend. De vrouw voegt daar aan toe dat naar haar oordeel integrale toewijzing van haar subsidiaire verzoek voor de hand lag (en ligt), in aanmerking genomen de vaste rechtspraak van Uw Raad over terugbetaling van te veel ontvangen alimentatie in ‘normale’ situaties, dat wil zeggen situaties waarin de betaling van, naar later blijkt onverschuldigde, alimentatietermijnen niet zijn oorzaak vindt in de misleidende gedragingen van de alimentatieplichtige. Het gedrag van de man in deze situatie maakt het dan temeer, tezamen met de financieel zwakke positie van de vrouw zoals die uit de beschikking van de Rechtbank onmiskenbaar naar voren komt, redelijk dat geen terugbetaling hoeft plaats te vinden van hetgeen teveel aan alimentatie is ontvangen.