HR, 24-03-2020, nr. 18/02623

Nummer 18/02623

Zitting 4 februari 2020

E.J. Hofstee

In de zaak

[verdachte] ,

geboren te [geboorteplaats] op [geboortedatum] 1964,

hierna: de verdachte.

3. Het middel komt op tegen de bewezenverklaring van het onder 1 primair tenlastegelegde feit en klaagt dat het oordeel van het hof dat sprake is van (oogmerk van2.) uitbuiting blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting en/of onbegrijpelijk is en/of ontoereikend is gemotiveerd.

4. Ten laste van de verdachte heeft het hof onder 1 primair bewezenverklaard dat:

“Stichting [A] en/of [B] B.V. in de periode van 1 januari 2009 tot en met 31 december 2010 te [plaats], in elk geval in Nederland, een perso(o)n, te weten2. [slachtoffer]door misbruik van uit andere feitelijke omstandigheden voortvloeiend overwicht en door misbruik van de kwetsbare positie, die2. [slachtoffer]heeft bewogen zich beschikbaar te stellen tot het verrichten van arbeidimmers hebben voornoemde rechtspersonen terwijl die genoemde persoon een alcoholverslaving en schulden heeft – zakelijk weergegeven -- opvang en/of behandeling en/of dagbesteding aangeboden en/of beloofd bij de Stichting [A] en/of [B] B.V. en- ondergebracht en/of gehuisvest in een woning althans kamerbewoning; en- die perso(o)n gedurende een periode een schuld laten opbouwen bij Stichting [A] door het voorschieten van kosten voor huur en/of zakgeld, terwijl die bovengenoemde perso(o)n(en) nog geen uitkering had aangevraagd en/of ontvangen;- die perso(o)n verplicht laten deelnemen aan het programma van Stichting [A] inhoudende dagactiviteiten en/of werkactivering bij de Stichting [A] en/of [B] B.V. en- die perso(o)n werkzaamheden laten verrichten bij [B] B.V.door welke feiten en omstandigheden voor die bovengenoemde persoon een (afhankelijkheids)situatie is ontstaan waaraan hij zich niet heeft kunnen onttrekken en/of ten gevolge waarvan hij geen weerstaan aan voornoemd(e) rechtspersonen heeft kunnen biedenaan welke bovenomschreven verboden gedraging(en) verdachte feitelijk leiding heeft gegeven;”

5. Het hof heeft deze bewezenverklaring gemotiveerd aan de hand van de zogeheten promis-werkwijze. Met betrekking tot het onder 1 tenlastegelegde feit heeft het hof het volgende (hier met vernummering van voetnoten) overwogen:

“1. De feiten3.

Uit het dossier blijkt het volgende:

1.1. Ten aanzien van het onder 1 tenlastegelegde

De betrokken rechtspersonen en hun activiteiten Op 3 december 2008 is de stichting [A] opgericht, gevestigd aan de [a-straat 1] in [plaats]. Verdachte is in de periode 3 december 2008 tot 18 juni 2012 de enige bestuurder van [A] . De activiteiten - zoals omschreven in het uittreksel van de Kamer van Koophandel - van [A] bestonden uit “Het herstellen van de mens naar geest, ziel en lichaam, te voorzien in de behoefte aan (therapeutische) begeleiding naar Bijbelse normen aan mensen in nood, bijvoorbeeld veroorzaakt door psychosociale problemen en of een verslavingsprobleem. Het bieden van dagbesteding en begeleiding aan personen die, als gevolg van maatschappelijke omstandigheden, geen reguliere arbeid kunnen verrichten”.4.De cliënten van [A] waren gehuisvest in één van de panden van [A] : [a-straat 2] , [a-straat 1] en [a-straat 3] en [b-straat 1] in [plaats].5.Het was voor de cliënten verplicht om bij [A] te wonen.6.Cliënten bouwden schulden op bij [A] omdat de cliënten, voordat hun uitkering was aangevraagd en goedgekeurd, al kost en inwoning hadden bij [A] .7.In die periode werd er zakgeld aan de cliënten verstrekt en werd de huur die zij moesten betalen in rekening gebracht.8.Er vonden kamercontroles plaats bij de cliënten van [A] . Cliënten werden hier niet vooraf over geïnformeerd en aan hen werd niet om toestemming gevraagd. Cliënten waren ook niet aanwezig bij deze controles.9.De post van formele instanties gericht aan de cliënten kwam binnen op het kantoor van [A] en werd door de begeleiders van de cliënten geopend, gelezen en bewaard.10.De financiën van de cliënten werden beheerd door een bewindvoerder. Iedere cliënt had drie bankrekeningen op zijn naam: 1) de beheerrekening, waarop de inkomsten (uitkering) binnenkwamen en waarvan de vaste lasten van werden betaald, 2) de leefgeldrekening, waar wekelijks leefgeld op werd gestort vanaf de beheerrekening, 3) de PGB-rekening, waarop alle PGB-gelden binnenkwamen en waarvan de bewindvoerder de facturen van betaalde.11.Cliënten konden alleen gebruik maken van de leefgeldrekening.12.Cliënten werden afgeschermd van contact met de buitenwereld. Als een cliënt naar de gemeentelijke sociale dienst, de huisarts of een andere instantie moest, dan ging er veelal een begeleider mee.13.Verdachte heeft tijdens zijn verhoor bij de politie verklaard dat hij werkt bij de stichting [A] als begeleider.14.Hij is voorzitter van de stichting. In 2009 is hij samen met onder meer [betrokkene 1] met [A] begonnen.15.Stichting [A] is een rehabilitatie- en trainingscentrum voor mannen in de leeftijd van 18 tot 65 jaar. Gezien de zware werkzaamheden die verricht moesten worden, hebben zij als stichting besloten geen vrouwen op te nemen. Het doel is om mensen met een verslaving weer terug de maatschappij in te krijgen.16.Als iemand binnenkomt vindt er eerst een intake gesprek plaats. Na een proefweek komen mensen in fase 1 terecht. Fase 1 is met beperkte vrijheid. Ze draaien volledig mee met het dagprogramma. De werkactivering vindt plaats bij [A] of [B] . In deze fase krijgen de gasten € 15 leefgeld per week. Ze zijn inwonend bij de Stichting [A] . In fase 2 krijgen de cliënten iets meer vrijheid en iets meer leefgeld en fase 3 is de uitstroomfase. Als een cliënt zich misdraagt dat wordt hij een fase teruggezet.17.Als besloten is dat een persoon na een proefweek wordt opgenomen, dan wordt [C] in [plaats] erbij betrokken.18.Bij [C] worden er drie rekeningen op naam van de persoon geopend. Eén voor de PGB-bedragen, één voor het financieel beheer en één voor het leefgeld. Op de rekening voor het financieel beheer komt de uitkering binnen. Het leefgeld komt van de rekening financieel beheer.19.Vanuit de beheerrekening werden de maandelijkse lasten zoals huur en ziektekosten betaald. Als de uitkering binnen was, werd er vaak een regeling getroffen om de schuld bij [A] af te lossen. Gasten bouwden een schuld op bij [A] omdat de uitkering niet meteen beschikbaar was en zij wel huur moesten betalen.20.In fase 1 betaalde men € 600,- per maand aan huur, in fase 2 € 500,- en in fase 3 € 450,-.21.De getuige [betrokkene 2] heeft verklaard dat hij vanaf het begin van [A] daar heeft gewerkt en dat verdachte de touwtjes bij [A] in handen had.22.Verdachte bepaalde wat er gebeurde en niemand anders. De gasten van [A] zijn mensen die aan de onderkant van de samenleving staan. Die hebben alles al verloren. Op het moment dat ze bij [A] komen wordt ze van alles beloofd. Als ze niet luisteren naar verdachte, raken ze alles weer kwijt en staan ze weer op straat. Ze hebben geen andere keuze dan meewerken.23.[betrokkene 2] weet dat het beleid van [A] nu erop gericht is om alleen mensen binnen te halen die een PGB hebben. Dat is dan gelijk kassa. Ze hoeven dan niet drie maanden te wachten.24.De gasten zijn op zich zelfstandig genoeg om een uitkering aan te vragen. Verdachte liet dat niet toe. Hij voorkwam dat mensen alleen naar de gemeente gingen. Hij was bang dat ze verkeerde dingen zouden zeggen.25.Verdachte had invloed op wat er met de uitkeringen van de gasten gebeurde. Hij zorgde er in ieder geval voor dat de huur rechtstreeks aan [A] werd overgemaakt.Daarnaast regelde hij met een medewerker van budgetbeheer dat eerst een eventuele schuld aan [A] werd afgelost voor er andere schulden werden afgelost. Verdachte regelde dat buiten de gast om. De gast heeft vanaf dag 1 al schulden bij [A] . Negentig procent van de gelden die binnenkwamen op de bestuursrekening van de stichting [A] bestond uit PGB- gelden.26.Verdachte en hij hadden een pas om geld te pinnen.Op 14 november 1991 is [B] B.V. opgericht. De activiteiten - zoals omschreven in het uittreksel van de Kamer van Koophandel - van [B] B.V. bestonden uit “Het vervaardigen en verhandelen van werkbladen en aanverwante producten, in de ruimste zin”. [D] - en Beleggingsmaatschappij B.V (verder: [D] ) was sinds 6 juli 1998 de enig aandeelhouder en bestuurder van [B] B.V. en was zelfstandig bevoegd.27.Verdachte is sinds 22 maart 1996 de enig aandeelhouder en bestuurder van [D] . [B] B.V. was gevestigd aan de [c-straat] te Putten en is op 19 juni 2012 in staat van faillissement verklaard.28.[betrokkene 2] heeft over [B] verklaard dat [B] van verdachte is. Verdachte laat maandelijks € 5.000,- overmaken naar [D] . Dat is zijn salaris.29.Stichting [B] is op 1 juni 2012 opgericht en is gevestigd aan de [d-straat 1] in [plaats]. Verdachte was in de periode 1 juni 2012 tot 30 november 2012 de enige bestuurder. De activiteiten - zoals omschreven in het uittreksel van de Kamer van Koophandel - van Stichting [B] bestonden uit “De vergroting van de participatie op de arbeidsmarkt van personen die een afstand daarvan hebben, personen te leren werken en het te leren omgaan met struktuur, gezag, dag en nacht ritme, verantwoordelijkheid en communicatie, zodat zij in de maatschappij een baan kunnen vinden en deze baan kunnen houden”.Werkzaamheden bij [B]Om toegelaten te mogen worden tot [A] moesten de cliënten aan het hele programma dat ze werd aangeboden meedoen. Als ze dat niet wilden, konden ze niet bij [A] terecht.30.Het was voor de cliënten van [A] verplicht om te werken bij de keukenbladenfabriek [B] B.V., later Stichting [B] , of [E] , de winkel voor vloeren.31.Verdachte heeft verklaard dat het werken bij [B] arbeidstherapie was.32.De gasten van [A] werden niet betaald voor hun werkzaamheden bij [B] . De gasten waren er niet voor opgeleid. De werkzaamheden werden niet betaald omdat ze geld kostten. Verdachte kon geen antwoord geven op de vraag of er een begeleidingsplan werd opgesteld. Gasten deden alle voorkomende werkzaamheden waarbij rekening werd gehouden met hun beperkingen. Iemand verrichtte van 8.00 uur tot 16.30 uur werkzaamheden voor [B] . De gasten gingen iedere dag met een bus vanuit [plaats] naar Putten om te werken bij [B] . Dit was een rit van een half uur.33.De getuige [betrokkene 2] heeft verklaard dat er ongeveer vijf of zes mensen op de loonlijst stonden bij [B] , maar dat er ongeveer dertig mensen werkzaam waren. Alle gasten bij [A] waren werkzaam bij [B] . Bij de intake werd de mensen gezegd dat ze bij [B] moeten werken. Het was hard en zwaar werk. Als je niet bij [B] wilde werken ging het niet door.34.Bij [A] kwamen alleen mensen die nuttig waren voor [B] . Als iemand niets kon of te gehandicapt was, kwam hij niet binnen bij [A] .35.Gasten die bij [A] kwamen, waren vaak zwaar verslaafd en hadden daarnaast ook nog veel psychische problemen. Zonder uitzondering werden deze mensen bij [B] aan het werk gezet. Het waren zware lichamelijke werkzaamheden. Gasten waren aan het einde van de dag kapot. Gasten werden in een compleet afhankelijke positie geplaatst. Als ze niet deden wat verdachte zei, stonden ze zo weer op straat.36.De getuige [betrokkene 3] heeft verklaard dat hij in 2010 als vrijwilliger bij de stichting [A] terecht is gekomen en daar in februari 2012 in dienst is getreden als financieel manager. Hij deed de boekhouding bij [A] . Hij kreeg de opdrachten van verdachte.37.Verdachte declareerde veel privé-kosten via [A] . Alles werd voor verdachte betaald. Sinds 2009 ging het om substantiële bedragen; tienduizenden euro’s. Benzinekosten werden dubbel gedeclareerd, zowel bij [A] als bij [B] . Verdachte had bij [B] een managementfee van ongeveer € 7.000 per maand. [slachtoffer] betaalde te veel huur, namelijk € 600 in plaats van € 450. Er werd dan met [slachtoffer] afgesproken dat het teveel betaalde zou worden gespaard zodat hij het groot rijbewijs kon halen. Verschillende personen, waaronder [betrokkene 4] , kregen geld voor hun werk bij [B] . Dat werd weggeboekt onder zorgvergoeding, maar dit sloeg nergens op. Het waren gewoon inkomsten uit arbeid. Zij kregen dit naast hun uitkering.38.Het lijkt er op dat verdachte [B] heeft gebruikt om er beter van te worden. Er kwamen PGB’s en huur binnen, dat was dikke winst. ‘Zelf € 1500 huur betalen voor het hele pand en dan heel veel huur bij de jongens halen en ze op een kamertje proppen.’ Zij waren voor verdachte goedkope arbeidskrachten voor [B] . Verdachte hoefde daar geen loonbelasting over te betalen. De winst van de PGB’s was gigantisch. Er werd lang niet voor alle uren zorg verleend.39.[A] leverde de arbeiders voor [B] B.V. [A] financierde feitelijk [B] want ze hadden gewoon in loondienst moeten zijn.40.Er zaten geen cliënten in fase 4. Dit stond alleen maar op papier. In praktijk waren ze alleen maar geplaatst in fase 1 tot en met 3. [betrokkene 4] was één van de weinigen die in fase 4 zat. Verdachte had liever iemand die niet doorgroeide en daardoor veel PGB binnenhaalde voor [A] en bleef werken voor [B] .41.De getuige [betrokkene 5] heeft op 17 oktober 2012 bij de sociale recherche verklaard dat hij een enorme klik had met verdachte en dat hij in maart 2011 een betaalde baan bij [B] B.V. kreeg. Hij werkte daar als logistiek planner. De macht bij [B] was bij verdachte.42.Bij [B] waren jongens van [A] aan het werk. Zij maakten daar mallen en deden mee aan de productie. Gewoon alles wat er moest gebeuren. Ze waren daar aan het werk van 8 tot 5. Het was onder de noemer dagbesteding, maar ze waren daar gewoon aan het werk. Het was een productieproces en aan het einde van de rit werd er gewoon grof geld ontvangen.43.Het heette dagbesteding bij [A] om weer ritme op te doen. De jongens hadden megaproblematiek. De jongens die bij [A] kwamen betaalden tussen de € 450,- en € 600,- huur voor kamertjes die het niet waard waren. Er werden gelijk uitkeringen en PGB’s aangevraagd. Alle jongens waren bang. Er heerste een cultuur van angst. Ze waren volledig afhankelijk van verdachte. Als ze niet deden wat verdachte zei, stonden ze weer op straat.44.[betrokkene 5] is op 23 oktober 2012 gehoord door de arbeidsinspectie. Hij heeft verklaard dat hij behalve bij [B] B.V. ook een contract kreeg bij Stichting [A] . Hij was daar begeleider.45.De bladen, die bij [B] werden geproduceerd, moesten worden vervoerd naar afnemers. Dat vervoer werd volledig gedaan door gasten. Het vervoer werd gedaan door [slachtoffer] en [betrokkene 4] . Bij [B] waren er dagelijks 14 man aan het werk. Daarvan waren er tien gasten. Die gasten zeiden dat ze de hele dag moesten werken en maar een tientje zakgeld kregen.46.Hij hoorde van de gasten dat ze vonden dat ze veel te weinig begeleiding kregen. Bij [B] was er niemand die was opgeleid om te begeleiden. Volgens [betrokkene 5] was het werk bij [B] veel meer dan een dagbesteding. Er moest flink productie worden gemaakt. Gasten hadden dezelfde werktijden als vaste medewerkers. Een derde van de productie werd gedaan door de gasten. Met goed opgeleide mensen zou een beter product zijn afgeleverd. De gasten moesten in de tweede week na hun binnenkomst al naar [B] . Ze moesten omdat ze hiervoor getekend hadden. Ze tekenden echter voor alles. De mensen waren al blij dat ze een plek hadden. Hij zag dat de mensen ontzettend moe waren van het werk.47.De begeleiding was zwaar onvoldoende. De gasten betaalden huur voor kamers die dat niet waard waren. [betrokkene 5] wist dit, omdat hij er naast woonde. Hij vond het mensonwaardig. Het dak lekte en er liepen muizen. De gasten lagen meestal met zijn tweeën op een kamer. Het eten werd meestal gehaald van de voedselbank. Feitelijk waren de gasten als werknemer werkzaam bij [B] . Ze werden gedwongen om het werk te doen. Ze waren echter niet capabele werknemers.48.De getuige [betrokkene 6] was werkzaam bij [B] . Hij heeft bij de rechter-commissaris op de vraag of de gasten volwaardige werknemers waren verklaard dat dit niet van de gasten kon worden verwacht. Het was meer dat ze iets te doen hadden op een dag. Ze keken iedere keer weer wat ze leuk vonden om te doen. De productie van de gasten speelde geen rol binnen [B] . Het was een dagbesteding om hun gedachten te verzetten. De getuige [betrokkene 7] heeft bij de rechter-commissaris verklaard dat het doel bij [B] was om cliënten weer terug te laten keren in de maatschappij en niet om winst te maken. Ze hadden wel begeleiding nodig. De zwaarte van het werk verschilde per afdeling. De getuige [betrokkene 8] heeft verklaard dat er wel verschillen waren tussen vaste werknemers en cliënten van [A] . De werknemers hadden echte functies, terwijl het voor de cliënten van [A] meer een toevoeging/ondersteuning was als ze er waren. De verhouding was twee cliënten van [A] met één vaste kracht van [B] B.V. Later was de verhouding één op één. Er werd altijd gekeken naar wat een cliënt leuk vond om te doen en wat hij kon. Ze konden in principe deelnemen aan het gehele productieproces in een ondersteunende rol.[betrokkene 10] was cliënt bij [A] van februari 2010 tot 16 oktober 2012. [betrokkene 10] is naar [A] gegaan omdat het niet goed met hem ging. Hij wilde van zijn verslaving afkomen en wilde een normaal leven. [betrokkene 10] was verslaafd aan alcohol en cocaïne. Bij aanvang van zijn periode bij [A] had [betrokkene 10] een schuld van ongeveer € 8.000,-. Deze schuld is tijdens zijn verblijf bij [A] opgelopen tot € 11.000. In het begin heeft [betrokkene 10] bij [B] B.V. in Putten gewerkt. Hij maakte daar keukenbladen van beton en later reed hij op de heftruck. Na een halfjaar is hij halve dagen gaan werken. Hij heeft artrose en het werk was te zwaar voor hem. Het werk bij [B] was zwaar en niet normaal als dagbesteding. Het was stoffig en zwaar. Bovendien was [B] een commercieel bedrijf. In maart 2012 is hij bij [A] gaan werken op de financiële administratie. Inmiddels wordt hij daarvoor betaald. Vanaf mei 2012 kreeg hij een vrijwilligersvergoeding. [betrokkene 10] was nergens bang voor. Hij deed altijd wat hij zelf wilde. Hij en [betrokkene 4] zijn er goed uitgegaan. Verdachte kreeg veel betaald. [betrokkene 10] stond onder bewind van [betrokkene 9] . Hij had geen inzicht in zijn eigen financiële situatie.Bij de raadsheer-commissaris heeft [betrokkene 10] verklaard dat hij positief was over zijn verblijf bij [A] . Over sommige zaken was hij wel negatief, zoals het beperkte aantal gesprekken per maand en dat hij de eerste paar maanden met drie man op de kamer sliep. Later kreeg hij een eigen kamer. Het werk bij [A] was dagbesteding. Als hij geen zin had om te werken, ging hij een sigaret roken. Na tweeënhalve maand kon hij niet meer naar [B] vanwege zijn heup en heeft hij in het huishouden en de administratie geholpen. Hij kreeg toen een contract bij [A] . Als hij weg had willen gaan bij [A] , was zijn schuld voor hem geen belemmering geweest.Getuige [betrokkene 6] heeft over [betrokkene 10] verklaard dat [betrokkene 10] tafels mocht verplaatsen met de heftruck als deze er was. [betrokkene 10] was niet zo vaak aanwezig.[betrokkene 11] was cliënt bij [A] van februari 2011 tot oktober 2012. In februari 2012 is hij geschorst geweest vanwege een terugval. [betrokkene 11] was verslaafd aan cocaïne en alcohol. Bij aanvang van zijn periode bij [A] had [betrokkene 11] een schuld van € 7.000,- a € 8.000,-. Deze schuld is tijdens zijn verblijf bij [A] opgelopen tot € 14.000,-. Hij heeft contant geld van [A] ontvangen in de vorm van een lening. Verdachte heeft hem eens een schuld van € 2.000 kwijt gescholden. [betrokkene 11] maakte aanvankelijk keukenbladen bij [B] . Later is hij bij [E] gaan werken. Hij heeft duidelijk gemaakt dat hij niet bij [B] wilde werken. Dat herinnerde hem te veel aan zijn ouders. Bij [B] heeft hij driekwart jaar zo min mogelijk gedaan. Hij werkte bij [E] ongeveer 20-24 uur per week. Het was dagbesteding. Hij kon niet fulltime aan het werk. [betrokkene 11] stond onder bewind van [betrokkene 9] . Hij had geen inzicht in zijn eigen financiële situatie. Van sommige gasten is volgens [betrokkene 11] echt misbruik gemaakt. [slachtoffer] maakte werkdagen van twaalf of veertien uur en dan moest hij de volgende morgen weer vroeg op de fabriek zijn.49.[betrokkene 12] was cliënt bij [A] vanaf februari 2012. [betrokkene 12] was verslaafd aan cocaïne. Hij had een schuld van tussen de € 14.000,- en € 18.000,-. [betrokkene 12] werkte bij [B] en maakte werkbladen en spoelbakken. [betrokkene 12] stond onder bewind van [betrokkene 9] . Hij werd slecht geïnformeerd over zijn eigen financiële situatie.Bij de raadsheer-commissaris heeft [betrokkene 12] verklaard dat de werkwijze bij [A] op zich niet anders was dan bij andere verslavingsinstellingen. Wel was de begeleiding bij [A] beperkt. Hij had niet echt gesprekken met zijn begeleider. Hij bleef bij [A] omdat het houvast en bescherming bood. Bij binnenkomst was hem het programma bij [A] uitgelegd, onder meer dat je ging werken bij [B] en dat je mee moest doen met het programma.Getuige [betrokkene 7] heeft over [betrokkene 12] verklaard dat hij hem niet zo’n harde werker vond. Hij zat regelmatig te bellen met zijn vriendin of moeder. Je had niet veel aan hem.Getuige [betrokkene 8] heeft over [betrokkene 12] verklaard dat hij hem niet zou hebben voorgedragen voor een contract, want hij was er vaker niet dan wel.[betrokkene 13] was cliënt bij [A] sinds november 2007. Hij is bij [A] terecht gekomen, omdat hij geen onderdak kon krijgen bij [F] (thans [G] ). [betrokkene 13] was verslaafd aan heroïne. Bij aanvang van zijn periode bij [A] had [betrokkene 13] een schuld van ongeveer € 8.000,- a € 9.000,-. [betrokkene 13] moest er bij [B] voor zorgen dat de aanrechtbladen klaar stonden voor transport en bezorgde samen met [slachtoffer] de bladen bij de klant. [betrokkene 13] stond onder bewind van [betrokkene 9] . Hij had geen inzicht in zijn eigen PGB. [betrokkene 13] heeft het gevoel gehad bij [A] en [B] dat hij kon doen en laten wat hij wilde. Hij kreeg € 125,- per week ‘blessing’ uitbetaald. Hij heeft zich niet misleid gevoeld, behalve ten aanzien van zijn PGB.Bij de raadsheer-commissaris heeft [betrokkene 13] verklaard dat hij niet de hele tenlastegelegde periode dagbesteding bij [B] heeft gehad. Als hij niet naar [B] wilde, dan hoefde dat niet. Hij kon zelf beslissen wanneer hij wel of niet naar [B] ging.Hij kon zelf bepalen wanneer en hoe lang hij werkte. Later werd hij huismeester bij [A] omdat het lichamelijk gezien wat minder goed met hem ging.[betrokkene 14] was cliënt bij [A] van maart 2011 tot en met november 2011. [betrokkene 14] was verslaafd aan alcohol en amfetamine. Hij kwam zwaar verslaafd aan bij [A] . Hij was zijn huis uitgezet en bij [A] was geen wachttijd, zoals bij andere instellingen. Bij aanvang van zijn periode bij [A] had [betrokkene 14] een schuld van ongeveer € 5.000,-. [betrokkene 14] maakte aanvankelijk de wasbakken voor de keukenwerkbladen bij [B] . Later werkte hij in de technische dienst bij [B] . Hij heeft tijdens het verblijf bij [A] en [B] nimmer het gevoel gehad dat hij tot iets gedwongen werd. [betrokkene 14] heeft verklaard dat het werken bij [B] B.V. bedoeld was om iedereen structuur te geven om te werken. Het was een soort bezigheidstherapie. Hij vond dat cliënten te veel moesten werken voor het zorgtraject. Men kwam daar voor zorg, maar moest alleen maar werken. Hij vond het wel redelijk (ex)verslaafden te laten werken. Het was goed om werk te hebben en structuur op te bouwen. Voor de verslaafden was het echter veel te veel. € 600,- voor huur en eten was volgens hem veel te veel. Hij had een klein kamertje vol schimmel. Het was een doorloopruimte met twee schotten. Hij is een paar keer terug gezet in een fase omdat hij betrapt was op het drinken van alcohol.[slachtoffer] werd op 16 oktober 2012 als verdachte van uitkeringsfraude gehoord.50.Hij heeft verklaard dat hij geen uitkering kon aanvragen en geen onderdak had en dat hij toen is teruggegaan naar de stichting [A] in [plaats]. Hij had al eerder onderdak bij die stichting gehad.51.Hij heeft een jaar lang minimaal 40 uur per week gewerkt voordat hij een arbeidscontract kreeg.52.Hij was het er niet mee eens hoe het ging. Hij moest hard werken voor niets. Hij heeft dit met verdachte besproken. Hij heeft de gemeente na een tijdje verteld dat hij veertig uur per week als chauffeur werkte. Verdachte kon toen niet anders dan [slachtoffer] een contract aanbieden. Dit was per 1 december 2010.53.Hij ging toen netto € 1200,- per maand verdienen.54.Verdachte is eigenaar van de [a-straat 2] en [a-straat 1] . [a-straat 3] is een anti-kraakwoning. Voor de [a-straat 3] wordt weinig huur betaald, maar de huren bleven € 450,- tot € 600,-. Verdachte verdiende daar flink op. [slachtoffer] heeft in alle drie de panden gewoond. In de uitkeringsperiode was het zo dat de huur betaald werd van de uitkering. Toch heeft [slachtoffer] daarnaast een schuld opgebouwd. Hij kwam er enige weken geleden achter dat hij € 3.000,- schuld had bij [A] .55.[slachtoffer] heeft inzage gevraagd in de bankafschriften en daaruit bleek dat hij dubbele huur had betaald. [slachtoffer] is weleens een fase omlaag gezet. De huur ging dan omhoog en het zakgeld omlaag. [slachtoffer] heeft nooit zwart geld ontvangen.56.In 2010, toen [slachtoffer] nog een uitkering had, werd er wel eens een omzet van een ton tot anderhalve ton per week gedraaid. Hij kon dat zien op de uitdraai van de weekplanning. [slachtoffer] bracht de spullen weg. Hij was de enige chauffeur. [slachtoffer] was vaak laat in de avond (22.00 uur) pas thuis. Hij werd niet begeleid tijdens het werk.57.Ook buiten werktijden had hij geen begeleiding. Hij wist dat hij per maand een PGB-vergoeding had van € 3.000,- tot € 4.000,-. Het werken bij [B] was een verplichting. [slachtoffer] was wel blij dat hij als chauffeur kon werken. Hij kon er niet tegen om de hele dag binnen te zitten.58.Natuurlijk heeft hij bij de sociale dienst nooit gezegd dat hij veertig uur bij [B] werkte, maar mede omdat het een stichting was, werd het als dagbesteding opgegeven. Hij begreep ook wel dat als de gemeente had geweten dat hij er veertig uur werkte, hij geen uitkering had gekregen, zeker nu hij bij een commercieel bedrijf werkte. Voordien werd door de leiding van de stichting al aangegeven dat het werk dat hij deed dagbesteding was, maar hij was afhankelijk van de stichting, omdat hij anders geen dak boven zijn hoofd had. Vanaf begin 2009 was hij al chauffeur.59.[slachtoffer] heeft verdachte omschreven als een dictator met een christelijk tintje.60.Hij kon aardig, maar ook hard zijn. Hij was niet fysiek, maar wel verbaal intimiderend.61.Hij verklaarde verder dat je bij [A] een financieel plaatje was. Je werd binnengehaald om uitgebuit te worden. Je werd zo geplaatst dat je volledig afhankelijk van ze was. [slachtoffer] wilde niet meer terug naar zijn oude leven in de goot met drank en problemen. Daardoor heeft hij zich in zijn lot geschikt. Hij had nu wel een bepaalde mate van houvast en structuur, al wist hij dat het niet klopte.62.Op 6 maart 2013 is [slachtoffer] als getuige gehoord.63.Hij heeft toen onder meer verklaard dat hij wel eens woordenwisselingen heeft gehad met de verdachte en dat hij zich ook wel eens bedreigd heeft gevoeld. Dat was omdat hij op het laatst geen dingen meer wilde doen die hij in het begin zonder commentaar deed. Hij deed dit in het begin omdat hij bang was eruit gezet te worden. Hij zat diep in de schulden en had geen keus of alternatief.64.Hij heeft drie en een half jaar voor [B] BV gewerkt. Het was een bedrijf dat arbo-technisch zwaar onder de maat was. Verdachte liet mensen te zwaar werk doen. Als je niet wilde werken dan kon je gaan. Je moest gewoon veertig uur hard beuken. Zijn voordeel was dat hij chauffeur kon worden. Anders had hij het niet volgehouden. Van de Sociale Dienst moest hij een contract krijgen en dat kreeg hij ook. Het was een commerciële fabriek, wel een mooie fabriek, maar het werk was veel te zwaar voor de mensen die daar binnen kwamen en die nog helemaal niet goed in staat waren om het zware werk te doen. Bij verdachte werden de mensen helemaal leeg getrokken door het harde werk. Bij andere instellingen waar [slachtoffer] is geweest, was er meer zorgbegeleiding. Bij verdachte was het alleen maar hard werken. Hij heeft als chauffeur heel hard gewerkt. Zestig of zeventig uur in de week kwam meermalen voor. Er zat een soort track and trace systeem in de auto. Rusttijden en pauzes waren niet nodig, dus die kon hij niet nemen. Als hij stil stond werd er direct gebeld met de vraag waarom hij stil stond. [slachtoffer] kreeg niet de gelegenheid om rustig iets te eten. Hij is meer keren tegen de vlakte gegaan om hij niet gegeten had.65.Verdachte wilde er vooral zelf beter van worden. De christelijke inslag van de instelling was in het begin wel heel duidelijk, maar nu heeft [slachtoffer] het idee dat het alleen maar ging om geld binnen krijgen zodat verdachte weer naar Amerika kon. Verdachte keek te veel naar het zakelijke en niet naar het persoonlijke. Mensen moesten keihard werken en ze kregen er geen cent voor. De zorg was niet structureel en onprofessioneel.66.[slachtoffer] werd regelmatig teruggezet in een fase. Men werd snel teruggezet voor een klein vergrijp en dan werd je weken teruggeplaatst. Dat kostte je meteen weer meer huur en je kreeg minder leefgeld. De uitkering heeft [slachtoffer] aangevraagd onder begeleiding. Hij kreeg ongeveer € 900,-. In fase 1 moest daar € 600,- huur vanaf en ook de ziektekostenverzekering. De eerste tijd kwam men zeker met een schuld te zitten. Je kreeg leefgeld van € 15,- per week. Zolang de uitkering niet rond was, bouwde je een schuld op.67.Verdachte is bij [slachtoffer] thuis geweest. [slachtoffer] had hulp nodig en verdachte zei: ‘dit is je helikopter en nu kun je instappen’. [slachtoffer] vertrouwde verdachte volledig en verdachte heeft hem ook wel uit de goot gehaald.is een keer geschorst voor een week. Bij een schorsing werd je gewoon een week weggestuurd. Er werd totaal geen aandacht aan besteed of je wel een plek had om heen te gaan. Het gevolg was natuurlijk dat je op straat terecht kwam en verviel in je oude fouten.68.[slachtoffer] werd geschorst omdat hij tegen het regime was ingegaan. Dat werd niet geaccepteerd. De gasten waren verplicht in de panden in de [a-straat 2] , [a-straat 1] of [a-straat 3] te wonen. Ergens anders wonen was niet mogelijk. [slachtoffer] vond dat er misbruik is gemaakt van de kwetsbaarheid van verslaafde personen. Hoe zwakker je was, hoe meer je de sigaar was. Hoe meer je je mond open deed, hoe meer je voor elkaar kreeg.69.De huisvesting was zwaar onder niveau. [slachtoffer] heeft in alle drie de beschikbare panden gezeten. Op nummer [a-straat 1] kwam het water uit het plafond. Het was een open ruimte waarin een wasmachine en toiletten waren. In die ruimte werden ze met drie man te slapen gelegd.70.[slachtoffer] is op 20 april 2017 bij de raadsheer-commissaris gehoord.71.Hij heeft verklaard dat hij in principe een mooie tijd bij [A] heeft gehad. Hij had werk en onderdak. Hij had een veilige plek en dat vond hij heel belangrijk. Hij blijft bij zijn verklaring dat mensen werden leeg getrokken. Als je binnenkwam werd je verplicht om van 8 tot 5 in een betonfabriek te werken. Hij heeft met die bladen lopen sjouwen zonder hulpmiddelen en zonder loon. Verdachte werd verplicht hem een aantal jaren later salaris te geven. [slachtoffer] kwam in 2006 bij [A] . Pas de laatste jaren is dat leegtrekken gebeurd. Er waren altijd schulden. Je kon niet weg. [slachtoffer] bezorgde hij keukenbladen bij klanten. Hij sjouwde van boven naar beneden. Er waren geen hulpmiddelen. Ze deden alles met hun handen. Zijn vinger is hierdoor verbrijzeld geweest. Hij deed het werk met behoud van uitkering, maar de gemeente vond dat hij een contract moest krijgen. Dat is toen gebeurd met veel moeite. Hij is ongeveer drie jaar zonder contract chauffeur geweest. Bij verdachte werd je gedwongen te werken. Hij voelde een bepaalde mate van dwang. Zeker toen hij geen contract had. Het voelde toen als dwangarbeid. Hij had daar niet over te bepalen. De huur kwam bij zijn schuld. Het bestaan van de schulden heeft er toe bijgedragen aan het gevoel dat hij niet vrij was.In het dossier bevindt zich een kopie van de arbeidsovereenkomst tussen [slachtoffer] en [B] B.V. Daarin staat dat de overeenkomst op 1 december 2010 ingaat en dat [slachtoffer] een brutosalaris van € 1416,- per maand ontvangt en dat de vakantietoeslag 8% is.72.De getuige [betrokkene 5] heeft verklaard dat het vervoer bij [B] onder meer werd gedaan door [slachtoffer] . [slachtoffer] was de hele dag op pad en was fulltime chauffeur.73.In het dossier bevindt zich een e-mailbericht van [betrokkene 15] , gedateerd 1 april 2010, met de volgende inhoud:74.“Ik begreep vandaag dat [slachtoffer] pas om 22 uur thuis was. Hij kreeg om 17:00 uur nog een rit naar Eindhoven. Dit kan toch niet? [slachtoffer] is de hele dag bezig geweest en moet dan nog tot 22 uur overwerken. Hij voelt zich echt misbruikt en heeft ‘s avonds niet gegeten, kwam oververmoeid thuis. Dit kost hem echt heel veel stress en spanning. Dit is echt te gek hoor. Dit is de afgelopen 3-4 weken al veel vaker gebeurd. Hij durft zelf geen nee te zeggen. Dit heeft [betrokkene 1] vorige week ook al 2 keer besproken. [slachtoffer] wil nu zsm stoppen bij [B] ...”Verdachte heeft ter terechtzitting in hoger beroep verklaard dat [slachtoffer] bij [B] B.V. heeft gewerkt als chauffeur en dat hij goed functioneerde. Hij kreeg een contract in 2010.”

6. Het hof heeft in de bestreden uitspraak voorts nadere overwegingen gewijd aan het bewijs van uitbuiting. Hierin heeft het hof na enige algemene vooropstellingen voor ieder van de zes in de tenlastelegging genoemde en in de bewijsoverwegingen in tussenkopjes aangehaalde personen, die door Stichting [A] en [B] B.V. (verder ook: de rechtspersonen) zouden zijn bewogen zich beschikbaar te stellen tot het verrichten van arbeid, afzonderlijk beoordeeld of kan worden bewezen dat zij door de verdachte zijn uitgebuit. Alleen wat betreft [slachtoffer] beantwoordt het hof die vraag bevestigend. De algemene overwegingen en de overwegingen die specifiek betrekking hebben op de uitbuiting van [slachtoffer] houden het volgende in (met weglating van een voetnoot):

“4.1 Ten aanzien van het onder 1 tenlastegelegde Algemene overwegingenUit de wetsgeschiedenis van artikel 273f Sr en de jurisprudentie over dit wetsartikel volgt dat mensenhandel is gericht op uitbuiting. Het belang dat ten grondslag ligt aan de strafbaarstelling van mensenhandel is het behoud van de lichamelijke en geestelijke integriteit en de persoonlijke vrijheid van het slachtoffer. De vraag of - en zo ja, wanneer - sprake is van 'uitbuiting' in de zin van de onderhavige bepalingen, is niet in algemene termen te beantwoorden, maar is sterk verweven met de omstandigheden van het geval. Bij de beantwoording van die vraag komt in een geval als het onderhavige onder meer betekenis toe aan de aard en duur van de tewerkstelling, de beperkingen die zij voor de betrokkene meebrengt, en het economisch voordeel dat daarmee door de tewerksteller wordt behaald. Bij de weging van deze en andere relevante factoren dienen de in de Nederlandse samenleving geldende maatstaven als referentiekader te worden gehanteerd (zie onder meer Hoge Raad 27 oktober 2009, ECLI:NL:HR:2009:617099). Met betrekking tot het bestanddeel ‘misbruik van uit feitelijke omstandigheden voortvloeiend overwicht’ geldt dat misbruik kan worden verondersteld, indien de tewerkgestelde in een situatie verkeert of komt te verkeren, die niet gelijk is aan de omstandigheden waarin een mondige werknemer in Nederland pleegt te verkeren. Met betrekking tot het bestanddeel ‘een kwetsbare positie’ geldt dat dit begrip in de wet is gedefinieerd in die zin dat daaronder mede wordt begrepen: “een situatie waarin een persoon geen andere werkelijke of aanvaardbare keuze heeft dan het misbruik te ondergaan.” Het hof benadrukt ten slotte dat het enkele aanwenden van de in artikel 273f, eerste lid aanhef en onder 1°, van het Wetboek van Strafrecht genoemde dwangmiddelen op zich zelf beschouwd niet reeds uitbuiting oplevert, maar dat uitbuiting met zich brengt dat sprake moet zijn van een ernstige inbreuk op de lichamelijke en/of geestelijke integriteit en/of de persoonlijke vrijheid en/of de financiële belangen van betrokkenen. Het hof gaat op grond van het dossier en het verhandelde ter terechtzitting in eerste aanleg en hoger beroep uit van de volgende feiten en omstandigheden: 1. Cliënten kregen opvang, behandeling en dagbesteding aangeboden bij [A] en [B] B.V., later Stichting [B] ; 2. Cliënten werden gehuisvest in een kamer bij [A] ; zij waren verplicht daar te wonen; 3. Cliënten betaalden van hun uitkering de kosten van het verblijf bij [A] . In de eerste fase werd aan cliënten € 600,- per maand in rekening gebracht voor kost en inwoning. Na ongeveer drie maanden werd dit bedrag tot € 500,- en vervolgens tot € 450,- verlaagd; 4. Cliënten bouwden totdat ze een uitkering ontvingen een huurschuld op bij [A] ; 5. Cliënten werden in hun vrijheden beperkt, onder meer door kamercontroles, het openen van post en het inleveren van hun telefoons; 6. Cliënten waren verplicht om deel te nemen aan het programma van [A] en verrichten (onbetaald) werkzaamheden bij [B] B.V./Stichting [B] of [E] ; 7. Voor cliënten werd een PGB aangevraagd. 8. Cliënten kregen een financieel bewindvoerder aangesteld die toezicht hield op hun financiën. Naar het oordeel van het hof kunnen mensen met een verslavingsachtergrond baat hebben bij een dagbesteding (bestaande uit betaalde of niet-betaalde werkzaamheden), controle op hun activiteiten en het uit handen nemen van hun financiële zaken. De omstandigheden dat enige drang wordt uitgeoefend op het hebben en houden van een dagbesteding en er beperkingen zijn als gevolg van de uitgeoefende controle en als gevolg van het ontbreken van zeggenschap over financiële middelen, brengt nog niet met zich mee dat sprake is van uitbuiting, met name niet als van te voren duidelijk met de (ex)verslaafde is gecommuniceerd dat dit de voorwaarden zijn waaronder hij kan worden opgenomen in een instelling. Tegelijkertijd moet voor ogen worden gehouden dat (ex)verslaafden vaak kwetsbare personen zijn die zich minder weerbaar kunnen opstellen. Dat heeft niet alleen te maken met hun verslavingsachtergrond, maar ook met andere omstandigheden zoals schuldenproblematiek en het ontbreken van (alternatieve) huisvesting. Verdachte heeft naar voren gebracht dat hij cliënten huisvestte bij [A] en liet werken bij [B] B.V. omdat hij ze wilde helpen. Tegelijkertijd is echter gebleken dat [A] en [B] B.V. financieel profijt hadden van de cliënten. [A] ontving gelden uit de PGB’s en huur van cliënten en [B] B.V. kon gebruik maken van gratis werkkrachten. Verdachte profiteerde in financieel opzicht zowel van [A] als van [B] B.V. Ten aanzien van [A] gold dat verdachte op de loonlijst stond en salaris ontving, hij kosten declareerde en hij de beschikking had over een pinpas van [A] . Ten aanzien van [B] B.V. gold dat verdachte een forse managementfee ontving en hij ook daar kosten declareerde. Cliënten werden door het accepteren van voorwaarden bij binnenkomst in [A] beperkt in hun vrijheden. Zij werden verplicht te wonen bij [A] en dus huur te betalen aan [A] en zij werden verplicht te werken bij [B] B.V zonder dat zij hiervoor een vergoeding ontvingen. Dat [A] , [B] B.V en verdachte een financieel belang hadden bij de beperkingen en verplichtingen die aan cliënten werden opgelegd, betekent nog niet dat sprake was van een uitbuitingssituatie. Het was immers ook zo dat cliënten baat konden hebben bij de beperkingen en verplichtingen, in die zin dat zij niet terugvielen in hun verslaving en niet terugkeerden naar het leven dat zij als verslaafde hadden geleid. Pas als gesproken kan worden van een ernstige disbalans in het voordeel van [B] B.V. en/of [A] (en dus verdachte), kan dit naar het oordeel van het hof geduid worden als uitbuiting. Zo een disbalans kan zich voordoen als er (qua duur, aard en intensiteit) geen verschil bestaat tussen de niet betaalde werkzaamheden van cliënten en betaalde werkzaamheden van werknemers. Ook kan zich een disbalans voordoen als cliënten qua inhoud (vies of gevaarlijk werk) zodanige werkzaamheden moeten verrichten of zo langdurig dat van die werkzaamheden niet meer kan worden gesteld dat die gezien kunnen worden als redelijke dagbesteding en/of als redelijk doel om terug te keren in de maatschappij. Ook kan zich een disbalans voordoen als cliënten verplicht worden buitensporig hoge huren te betalen. Het hof zal hieronder per persoon nagaan of sprake was van een zodanige disbalans dat gesproken kan worden van uitbuiting. Het hof merkt daarbij op dat het bij mensenhandel gaat om een ernstig feit waarop een hoge straf staat en dat daarom niet elke disbalans reeds tot de conclusie leidt dat sprake is van uitbuiting in de zin van artikel 273f, lid 1, van het Wetboek van Strafrecht. Er moet dus sprake zijn van een forse disbalans. In dat kader merkt het hof op dat er weliswaar vraagtekens geplaatst kunnen worden bij de huren die cliënten in de eerste fase moesten betalen gelet op de hoogte van die bedragen in relatie tot de kwaliteit van de huisvesting, maar dat naar het oordeel van het hof die huren niet zo hoog waren dat reeds vanwege de hoogte gesproken kan worden uitbuiting. Wel kan die hoogte een omstandigheid zijn in combinatie met andere omstandigheden die er toe leidt dat sprake is van uitbuiting. [..]

8. Veroordeling ten aanzien van [slachtoffer]Het hof is van oordeel dat stichting [A] en [B] B.V. zich ten opzichte van [slachtoffer] hebben schuldig gemaakt aan mensenhandel en dat verdachte aan die gedragingen feitelijk leiding heeft gegeven. Uit de hiervoor weergegeven bewijsmiddelen blijkt dat [slachtoffer] verslaafd was aan alcohol. Omdat hij geen inkomen en geen onderdak had, is hij naar [A] gegaan. Bij [A] kon hij slechts verblijven als hij werkzaamheden verrichtte voor [B] B.V. [slachtoffer] was jarenlang werkzaam als chauffeur bij [B] B.V. Hij functioneerde goed en zonder begeleiding en werd als fulltime chauffeur ingezet. Het was dus niet zo dat [slachtoffer] (ondanks zijn verslavingsachtergrond) slechter functioneerde dan chauffeurs die vergelijkbaar werk deden en daar wel voor betaald kregen. [slachtoffer] maakte bij [B] B.V. lange dagen en kwam bij [A] - waar hij verplicht woonde - vaak uitgeput thuis. Desondanks heeft [slachtoffer] een aantal jaren zonder betaling bij [B] B.V. gewerkt. [slachtoffer] kreeg ook niet zwart betaald zoals bij sommige andere cliënten van [A] wel het geval was. Wel genoot [slachtoffer] (ten onrechte) een bijstandsuitkering. Bij [A] , [B] en verdachte was bekend dat [slachtoffer] (meer dan) fulltime werkte, niettemin werd geen actie ondernomen ten aanzien van de uitkering van [slachtoffer] , hetzij door [slachtoffer] een contract aan te bieden (zodat een uitkering niet meer nodig was), hetzij door ( [slachtoffer] ) melding te (laten) doen van het feit dat [slachtoffer] fulltime en naar tevredenheid als chauffeur werkte. Zowel [A] , als [B] B.V (en dus verdachte) hadden er belang bij dat [slachtoffer] zo lang mogelijk zijn uitkering behield. [B] B.V. hoefde op die manier geen loon uit te betalen, terwijl de uitkering hoog genoeg was om de huur bij [A] te voldoen. Door deze constructie werd [slachtoffer] echter financieel benadeeld. Zijn uitkering was aanzienlijk minder dan het loon waarvoor hij in aanmerking kwam. Bovendien liep hij het risico op strafrechtelijke vervolging voor uitkeringsfraude en de oplegging van de bestuursrechtelijke verplichting om het uitgekeerde bedrag terug te betalen. Pas op 1 december 2010 trad [slachtoffer] door druk van de gemeente officieel in dienst bij [B] B.V.. Gerekend vanaf 1 januari 2009 was het financieel voordeel van [B] B.V. fors (tussen de € 30.000,- en € 40.000,-). Door [slachtoffer] gedurende lange tijd (meer dan) fulltime te laten werken, zonder hem hiervoor een salaris te geven, was - gelet op het financiële voordeel voor [B] B.V (en dus verdachte) enerzijds en het financiële nadeel van [slachtoffer] en de strafrechtelijke en bestuursrechtelijke risico’s die hij liep anderzijds - sprake van een zodanige disbalans dat gesproken kan worden van uitbuiting in de zin van artikel 273f, lid 1, van het Wetboek van Strafrecht. Deze uitbuiting was een gevolg van misbruik van de kwetsbare positie waarin [slachtoffer] zich bevond en het overwicht dat [A] op hem had. [slachtoffer] was voor zijn onderdak afhankelijk van [A] . Om bij [A] te kunnen blijven wonen, was hij verplicht te werken voor [B] B.V. Uit de hierboven genoemde bewijsmiddelen blijkt dat verdachte zowel binnen de stichting [A] als binnen [B] B.V. een zodanige positie had, zodanige zeggenschap en wetenschap had dat hij feitelijk leiding heef gegeven aan de hierboven genoemde strafbare gedragingen van de stichting [A] en [B] B.V.”

7. Voordat ik aan bespreking van het middel toekom, plaats ik een kritische aantekening bij de onder randnummer 5 weergegeven bewijsmotivering van het hof. Van de promis-werkwijze heeft de Hoge Raad geoordeeld dat deze op zichzelf niet onverenigbaar is met het motiveringsvoorschrift van art. 359, derde lid, Sv. Ter waarborging van wezenlijke functies van de bewijsmotivering in strafzaken stelt de Hoge Raad aan een promis-motivering wel onder meer de eis dat de verwijzingen naar de bewijsmiddelen (waaraan de redengevende feiten en omstandigheden zijn ontleend) zo nauwkeurig zijn dat kan worden beoordeeld (i) of de bewezenverklaring in toereikende mate steunt op de inhoud van wettige bewijsmiddelen, (ii) of de samenvatting geen ongeoorloofde conclusies of niet-redengevende onderdelen inhoudt en (iii) of de bewijsmiddelen niet zijn gedenatureerd.75.Een promis-redenering dient derhalve, evenals een ‘gewone’ opsomming van inhoudelijk weergegeven bewijsmiddelen, gezuiverd te blijven van onder meer door het hof niet voor waar aangenomen of anderszins niet als redengevend aangemerkte feitelijkheden. Een bewijsmotivering dient anders gezegd weer te geven welke voor de veroordeling relevante feitelijke vaststellingen het hof doet en behoort dus nadrukkelijk niet een samenvatting te behelzen van alle relevante inhoud van het gehele procesdossier.

8. De bewijsvoering van het hof laat in dit opzicht te wensen over. Bij wijze van voorbeeld attendeer ik op de feitelijke vaststelling van het hof dat de getuige [betrokkene 6] bij de rechter-commissaris heeft verklaard: “Het was meer dat ze iets te doen hadden op een dag. Ze keken iedere keer weer wat ze leuk vonden om te doen. De productie van de gasten speelde geen rol binnen [B] . Het was een dagbesteding om hun gedachten te verzetten.” Hoe deze verklaring kan bijdragen aan het oordeel van het hof dat de verdachte het tenlastegelegde feit heeft begaan, ontgaat mij. Op de keper beschouwd is bovendien zelfs onduidelijk of het hof de in de verklaring van de getuige [betrokkene 6] vervatte feiten aanneemt, dan wel zich ertoe heeft beperkt te constateren dat de verklaring met de weergegeven strekking door de getuige is afgelegd. Wellicht is aan een en ander mede debet geweest dat het hof heeft getracht zowel de gedeeltelijke vrijspraak als de partiële veroordeling van de verdachte gezamenlijk van een solide feitelijke basis te voorzien, maar een glasheldere bewijsconstructie levert het naar mijn inzicht niet op.

9. Het middel klaagt daar niet over, maar richt zich op de vraag of uit de bewijsvoering kan worden afgeleid dat sprake is van ‘uitbuiting’. Welke feiten en omstandigheden het hof in zijn bewijsvoering nu precies wel en niet heeft vastgesteld, speelt bij de beoordeling van het middel derhalve (slechts) een rol op de achtergrond.

10. Bij de beoordeling van het middel moet worden vooropgesteld dat de tenlastelegging en de bewezenverklaring zijn toegesneden op art. 273f, eerste lid aanhef en onder 4°, Sr. Het hof is terecht ervan uitgegaan dat voor bewezenverklaring van een op die bepaling toegespitste tenlastelegging is vereist dat op grond van de omstandigheden van het geval ‘uitbuiting’ komt vast te staan hoewel dit geen expliciet bestanddeel van de delictsomschrijving onder sub 4 vormt. De Hoge Raad heeft (evenwel) uit de wetsgeschiedenis, de kwalificatie als ‘mensenhandel’ en het hoge strafmaximum van (inmiddels) twaalf jaren gevangenisstraf afgeleid dat de in sub 4 omschreven gedragingen alleen strafbaar zijn op grond van deze bepaling indien zij zijn begaan onder omstandigheden waarbij uitbuiting kan worden verondersteld.76.De rechtsopvatting dat ‘uitbuiting’ een impliciet bestanddeel van de strafbaarstelling behelst, is dus juist.77.

11 . Eveneens door het hof met juistheid tot uitgangspunt genomen is dat de vraag of – en, zo ja, wanneer – sprake is van uitbuiting in de zin van art. 273f Sr zich niet in algemene termen laat beantwoorden, maar sterk is verweven met de omstandigheden van het geval, en voorts dat uit de rechtspraak van de Hoge Raad moet worden afgeleid dat in dat verband “onder meer” betekenis toekomt aan de aard en duur van de te verrichten activiteit (tewerkstelling), de beperkingen die zij voor de betrokkene meebrengt en het economisch voordeel dat daarmee door de verdachte (de tewerksteller) wordt behaald.78.En ook is juist dat bij de weging van zulke factoren in het kader van in het bijzonder arbeidsuitbuiting de in de Nederlandse samenleving geldende maatstaven voor tewerkstelling als referentiekader dienen te worden gehanteerd.79.

12. Wanneer precies sprake is van (kort gezegd) arbeidsuitbuiting, welke relevante factoren daarbij een rol spelen en het soortelijk gewicht van elk daarvan, is onderwerp van veel strafrechtelijke literatuur.80.Nog tamelijk recent heeft mijn ambtgenoot Vegter de diverse in de literatuur verdedigde standpunten uitgebreid voor het voetlicht gebracht en daaruit afgeleid dat het in dit verband aankomt op weging van indicaties en contra-indicaties, die hij vertaalt naar negen door hem uitgeschreven vragen die daarbij relevant zijn.81.

13. Zoals al uit de woorden “onder meer” in de door de Hoge Raad gegeven opsomming van relevante factoren blijkt, is die opsomming van relevante gezichtspunten niet limitatief van aard. Bij de beoordeling van de begrijpelijkheid van het oordeel van het hof aangaande de arbeidsuitbuiting van tewerkgestelden heeft de Hoge Raad bijvoorbeeld ook acht geslagen op de huisvestingsomstandigheden waarmee de verrichting van de arbeid noodzakelijkerwijs gepaard gaat en op de persoonlijke omstandigheden, waaronder de individuele kwetsbaarheid van degene(n) die zou of zouden zijn uitgebuit.82.Voor uitbuiting is niet steeds vereist dat de tewerkgestelde zich met geen mogelijkheid aan de tewerkstelling had kunnen onttrekken. Dat hij tot op zekere hoogte de vrije keuze had om van de tewerkstelling af te zien, staat aan een bewezenverklaring van uitbuiting dan ook op zichzelf niet in de weg.83.

14. In zijn hiervoor onder randnummer 6 weergegeven nadere overwegingen over de vraag of sprake is geweest van uitbuiting van de in de tenlastelegging genoemde personen, stelt het hof in de eerste plaats vast dat de betrokken tewerkgestelden een verslavingsachtergrond hebben, zij veelal onder openstaande geldschulden gebukt gaan en zij niet over alternatieve huisvesting beschikken. Bepaald niet onbegrijpelijk is het oordeel van het hof dat voor ogen moet worden gehouden dat deze personen in een kwetsbare positie verkeren en zich minder weerbaar kunnen opstellen. Daar stelt het hof intussen wel tegenover dat mensen met zo een achtergrond tot op zekere hoogte baat kunnen hebben bij dagbesteding, bij controle op hun activiteiten en bij het uit handen nemen van hun financiële zaken. Met name als daarover van tevoren met de cliënt is gecommuniceerd, levert het uitoefenen van enige drang om zich aan opgelegde beperkingen te houden nog geen uitbuiting op, zo oordeelt het hof. Het hof ziet aan de ene kant wel dat de in de tenlastelegging als slachtoffer aangeduide personen baat kunnen hebben bij (onderdelen van) de beperkingen en verplichtingen en dat de verdachte heeft verklaard deze personen te hebben willen helpen, maar stelt aan de andere kant vast dat de verdachte en de rechtspersonen waaraan hij leiding gaf fors financieel profijt hebben getrokken uit de behandeling van de cliënten. Het hof overweegt vervolgens pas uitbuiting te willen aannemen wanneer kan worden gesproken van een “ernstige disbalans” tussen het profijt voor de rechtspersonen en/of de verdachte als feitelijke leidinggever enerzijds en de mate waarin de betrokken tewerkgestelden bij hun tewerkstelling baat hebben anderzijds. Het resultaat van deze benadering van het hof is dat het ten aanzien van vijf van de zes in de tenlastelegging genoemde tewerkgestelden niet wettig en overtuigend bewezen acht dat de verdachte feitelijke leiding heeft gegeven aan het door een rechtspersoon begaan van uitbuiting. Een ernstige disbalans die uitbuiting oplevert, acht het hof echter wel bewezen ten aanzien van [slachtoffer] .

15. Dat oordeel steunt op diverse in de bestreden uitspraak besloten liggende feitelijke vaststellingen van het hof.

16. Uit de vaststellingen van het hof komt ten eerste de kwetsbaarheid van [slachtoffer] naar voren. Toen hij zich aan de rechtspersonen beschikbaar stelde, was hij verslaafd aan alcohol. Hij had geen inkomen en geen onderdak en is om die reden naar Stichting [A] gegaan. [slachtoffer] heeft verklaard daarna het gevoel te hebben gehad niet weg te kunnen en welbewust volledig afhankelijk te zijn gemaakt van de organisatie.

17. Tevens blijkt dat cliënten van Stichting [A] aanzienlijk in hun vrijheden werden beperkt. Zij hadden niet voor het uitkiezen waar zij woonden, hadden niet zelf de beschikking en het beheer over hun financiën en moesten zich committeren aan het binnen de organisatie geldende regime. Als zij zich tegen aspecten van de wijze waarop zij werden behandeld verzetten, kon dat worden gesanctioneerd. Een sanctie kon zijn dat de cliënt werd teruggeplaatst naar een eerdere stap van het behandeltraject, hetgeen onder andere financiële consequenties had voor de hoogte van het verschuldigde huurbedrag. [slachtoffer] heeft verklaard ook eenmaal één week geschorst te zijn geweest omdat hij zich tegen het regime verzette. Bij een schorsing werd hij een week weggestuurd. Er werd toen geen aandacht besteed aan de vraag of hij een alternatieve plek had om te verblijven.

18. [slachtoffer] heeft voor [B] B.V. lange tijd werkzaamheden verricht, waarvan hij een aanzienlijke periode als chauffeur werkzaam was. Over zijn arbeidsomstandigheden houdt de bewijsvoering van het hof onder meer in dat hij minimaal veertig uur in de week werkte, maar dat zestig of zeventig uur ook meermalen voorkwam. Hij was vaak laat thuis (22:00 uur) en werd in zijn werk niet begeleid. Er zat tevens een soort track and trace systeem in zijn voertuig, waardoor men kon zien dat en wanneer hij stilstond. Als dat het geval was, werd hij direct gebeld. Hij kreeg niet de gelegenheid te rusten, pauzeren of even iets te eten. Het hof overweegt voorts dat [slachtoffer] goed functioneerde zonder begeleiding en dus voor [B] B.V. een volwaardige medewerker was. Dat, zoals de steller van het middel benadrukt, het enkele feit dat iemand in het kader van een re-integratietraject werkzaamheden verricht die in het normale leven als gewone (betaalde) arbeid kunnen worden aangemerkt nog niet, althans niet zonder meer, betekent dat hij of zij met een gewone werknemer mag worden vergeleken, heeft het hof aldus geadresseerd.84.De steller van het middel beklemtoont in dit verband voorts dat een verslaafde in een re-integratietraject fouten mag maken en in een grotere mate dan een normale medewerker op begrip voor die fouten kan rekenen, maar dat is het hof ten aanzien van [slachtoffer] kennelijk niet gebleken: [slachtoffer] functioneerde op een wijze die vergelijkbaar was met de wijze waarop dat van een reguliere medewerker wordt verwacht. Niet is gebleken dat de begeleiding van [slachtoffer] veel tijd en/of geld van de instelling heeft gevergd, laat staan dat die tijd en dat geld ook daadwerkelijk in de begeleiding van [slachtoffer] zijn gestoken.

19. [slachtoffer] kreeg voor zijn werkzaamheden voor [B] B.V. lange tijd geen salaris. Wel ontving hij een bijstandsuitkering. Zulke uitkeringsfraude levert op zichzelf nog niet zonder meer uitbuiting op, aangezien daarmee niet in de eerste plaats [slachtoffer] maar de betrokken uitkeringsinstantie/de overheid wordt benadeeld. Het hof heeft echter tevens overwogen dat [slachtoffer] niet zwart kreeg bijbetaald. Daarin ligt besloten dat [slachtoffer] minder inkomen genoot dan in Nederland normaal is voor de vervulling van een fulltime baan door een volwassene.85.

20. Uit de vaststellingen van het hof blijkt voorts dat de huisvestingsomstandigheden van onder meer [slachtoffer] beneden peil waren. Cliënten van Stichting [A] waren gehuisvest in één van de drie panden van [A] . Huisvesting in deze panden was verplicht, maar niet kosteloos. [slachtoffer] heeft in alle drie deze panden gewoond. De bewijsmiddelen houden onder meer in dat de cliënten huur betaalden voor kamers die dit niet waard waren, waar het dak van lekte en waarin muizen liepen. Eén getuige verklaart dat gasten meestal met zijn tweeën op een kamer lagen. Een andere getuige zegt dat hij een tijd met zijn drieën in één ruimte sliep. Eén van de cliënten van Stichting [A] heeft verklaard dat hij in een klein kamertje vol schimmel woonde dat in feite neerkwam op een doorloopruimte met twee schotten. Nog een andere getuige omschrijft de grondgedachte die aan de huisvesting van cliënten kennelijk ten grondslag lag als: “zelf € 1500 huur betalen voor het hele pand en dan heel veel huur bij de jongens halen en ze op een kamertje proppen.” De cliënten betaalden huren van € 450 tot € 600 per maand. [slachtoffer] betaalde zelfs lange tijd teveel huur, namelijk € 600 in plaats van € 450, zo verklaart een getuige.

21. Uit de vaststellingen van het hof blijkt bovendien dat de rechtspersonen die zich aan de mensenhandel hebben schuldig gemaakt, en ook de verdachte zelf, van de gehanteerde werkwijze in financieel opzicht stevig hebben geprofiteerd. Door van de cliënten hoge huren te vragen voor ondermaatse maar verplichte woonruimte, forse PGB’s te incasseren en de cliënten onbetaalde arbeid te laten verrichten, werd “gigantische winst” geboekt en werden omzetten van een ton tot anderhalve ton per week gedraaid, zo houdt de bewijsvoering in.

22. Uit deze vaststellingen heeft het hof kunnen afleiden dat de omstandigheden waaronder [slachtoffer] arbeid voor de rechtspersonen verrichtte in zodanige mate afweken van de in de Nederlandse samenleving geldende maatstaven voor tewerkstelling (én voor maatschappelijke hulpverlening), dat sprake is van uitbuiting. Het oordeel dat de rechtspersonen Stichting [A] en [B] B.V. de in art. 273f, eerste lid aanhef en onder 4°, Sr strafbaar gestelde gedragingen ten opzichte van [slachtoffer] hebben begaan onder omstandigheden waarbij uitbuiting kan worden verondersteld, is derhalve onjuist noch onbegrijpelijk.

23. Waarom de steller van het middel van oordeel is dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting of zijn oordeel onbegrijpelijk of ontoereikend heeft gemotiveerd, is mij niet geheel duidelijk. De desbetreffende in de cassatieschriftuur aangedragen argumenten missen mijns inziens feitelijke grondslag. Dat “[d]e inspanningen van [A] en [B] B.V., alsmede die van verzoeker zelf, [...] er op [waren] gericht om mensen die door hun verslaving buiten de maatschappij waren komen te staan, te helpen weer volwaardig deel uit te gaan maken van de samenleving” en “dat niet werd gehandeld vanuit een oogpunt van zelfverrijking”,86.heeft het hof niet vastgesteld. De vaststellingen van het hof wijzen er integendeel op dat de rechtspersonen waaraan de verdachte feitelijke leiding gaf – op zijn minst óók – een groot eigen belang hadden bij de gevolgde werkwijze en dat dit eigen belang in verschillende opzichten te zeer op de voorgrond heeft gestaan, zodat [slachtoffer] door hen en door de verdachte als feitelijke leidinggever is uitgebuit.

24. Het middel faalt.

25. Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen.

26. Deze conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden