HR, 24-02-2017, nr. 16/00901

Het middel bestaat uit twee onderdelen en een veegklacht, waarbij onderdeel 1 uiteenvalt in twee subonderdelen.

Subonderdeel 1.1 betreft de uitleg van de brief van 14 september 2011 van Parkking c.s. aan Bolwerk (zie hiervoor onder 1.1.3). Parkking c.s. hebben zich met grief II op het standpunt gesteld dat zij bij die brief de ontbindende voorwaarde hebben ingeroepen, welk standpunt door het hof is verworpen. Het subonderdeel richt zich tegen de uitlegmaatstaf waarvan het hof zich daarbij volgens rechtsoverweging 3.6.2 heeft bediend (overigens nadat het daarvóór, onder 3.6.1, lippendienst had bewezen aan onder meer de Haviltex-maatstaf):

‘3.6.2. In het onderhavige geval is sprake van een overeenkomst tussen zakelijke partijen (Parkking c.s. en Bolwerk), die voor zover bekend ten tijde van de litigieuze correspondentie niet door juridische raadslieden werden bijgestaan, met betrekking tot een zuiver commerciële transactie over een onroerende zaak. Als uitgangspunt heeft daarom te gelden dat beslissend gewicht [dient?] te worden toegekend aan de meest voor de hand liggende taalkundige betekenis van de woorden van de brief van Parkking c.s. van 14 september 2011, gelezen in het licht van de overige, voor de uitleg relevante bepalingen van de overeenkomst.’

De door het subonderdeel hiertegen gerichte rechtsklacht slaagt. Blijkens de aangevallen overweging is het hof uitgegaan van de opvatting dat in geval van een overeenkomst tussen zakelijke partijen met betrekking tot een zuiver commerciële transactie over een onroerende zaak, de tussen partijen gevoerde correspondentie aldus moet worden uitgelegd dat aan de meest voor de hand liggende taalkundige betekenis van de in die correspondentie gebruikte bewoordingen beslissend gewicht dient te worden toegekend (dit woordje ‘dient’ ontbreekt juist in de overweging van het hof, maar zonder loopt de zin niet). Die opvatting is onjuist. De uitleg van wilsverklaringen dient plaats te vinden aan de hand van de wilsvertrouwensleer van art. 3:33 en 3:35 BW, zodat het aankomt op de zin die Bolwerk redelijkerwijs aan de brief van 14 september 2011 heeft mogen hechten en op hetgeen zij in de gegeven omstandigheden redelijkerwijze heeft mogen verwachten. Daarvoor zijn álle omstandigheden van het geval van belang en dus niet alleen de meest voor de hand liggende taalkundige betekenis van de in de brief gebruikte bewoordingen. Aan de onjuistheid van de door het hof aangelegde maatstaf kan niet afdoen dat volgens het slot van rechtsoverweging 3.6.2 de bewoordingen van de brief dienen te worden ‘gelezen in het licht van de overige, voor de uitleg relevante bepalingen van de overeenkomst.’ Ook aldus heeft het hof ten onrechte een beperking aangebracht in de in aanmerking te nemen omstandigheden. Ik laat nu daar dat de brief uiteraard geen bepaling van de overeenkomst is (zoals de overweging naar de taalkundige betekenis van de door het hof gebruikte bewoordingen veronderstelt).

Kennelijk heeft het hof aansluiting willen zoeken bij een lijn in de rechtspraak van uw Raad met betrekking tot de uitleg van, kort gezegd, uitonderhandelde schriftelijke contracten in commeriële verhoudingen.2.De door het hof gebruikte formulering stemt namelijk vrijwel woordelijk overeen met die zoals gebruikt in het arrest Meyer Europe/PontMeyer.3.Dat arrest is in opvolgende rechtspraak van uw Raad echter verduidelijkt en genuanceerd.4.Zeker na het arrest Lundiform/Mexx kan er mijns inziens geen twijfel over bestaan dat de bedoelde lijn in de rechtspraak van uw Raad niet inhoudt dat de taalkundige betekenis van de gekozen bewoordingen van beslissend gewicht zou kunnen zijn. Integendeel blijft steeds de bekende Haviltex-maatstaf beslissend, zij het ook dat onder omstandigheden aan de taalkundige betekenis van de gekozen bewoordingen ‘groot gewicht’ kan toekomen.5.

Een uitlegmaatstaf volgens welke de bewoordingen van een contractsbepaling in beginsel van doorslaggevende betekenis zijn, bestaat wel in de vorm van de zogenaamde CAO-norm. Dat het hof heeft gemeend dat die norm van toepassing is, dunkt mij onaannemelijk. Uiteraard is de brief van 14 september 2011 geen CAO of daaraan gelijk te stellen rechtshandeling. Ten overvloede: volgens de CAO-norm is niet de taalkundige betekenis van de gekozen bewoordingen van in beginsel doorslaggevende betekenis; in plaats daarvan gaat het om een uitleg van de gekozen bewoordingen in het licht van de gehele tekst van de overeenkomst, waarbij onder meer ook acht kan worden geslagen op de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zichzelf mogelijke tekstinterpretaties zouden leiden.6.Tot de gemeenschappelijke grondslag van de Haviltex- en CAO-norm behoort volgens het arrest DSM/Fox7.dat bij de uitleg van een schriftelijk contract telkens van beslissende betekenis zijn alle omstandigheden van het concrete geval, gewaardeerd naar hetgeen de maatstaven van redelijkheid en billijkheid meebrengen.

Ik voeg aan het voorgaande nog toe dat indien het hof aan de taalkundige betekenis van de gekozen bewoordingen een groot, maar niet beslissend gewicht zou hebben toegekend, het middel eveneens zou slagen. De onder 2.4 bedoelde rechtspraak betrof steeds de uitleg van met juridische bijstand tot stand gekomen schriftelijke overeenkomsten. Mij dunkt dat een belangrijke overweging in dit verband was dat de bedoelde schriftelijke overeenkomsten klaarblijkelijk waren bedoeld als een nauwkeurige vastlegging van de tussen partijen in (min of meer uitvoerige) onderhandelingen bereikte overeenstemming omtrent hun wederzijdse rechten en verplichtingen, waarbij de genoten juridische bijstand de deugdelijkheid van die vastlegging bevorderde. Weliswaar wordt in de bedoelde rechtspraak steeds óók benoemd dat het een zuiver commerciële transactie betrof, maar die omstandigheid alleen dunkt mij geheel en al onvoldoende voor een toespitsing op de taalkundige betekenis van de gekozen bewoordingen. Zoals het hof met zoveel woorden benoemt, is het ervan uitgegaan dat partijen niet door juridische raadslieden werden bijgestaan. Ook betreft de uitleg niet een schriftelijke overeenkomst die was bedoeld als een nauwkeurige vastlegging van een tussen partijen in min of meer uitvoerige onderhandelingen bereikte overeenstemming, maar een enkele brief. Voor zover in geval van de uitleg van een dergelijke brief een toespitsing op de taalkundige betekenis van de gekozen bewoordingen al toelaatbaar zou kúnnen zijn, geldt dat de door het hof benoemde omstandigheden de keuze voor die toespitsing niet begrijpelijk maken.

Ik merk nog op dat het hof in de rechtsoverwegingen 3.6.3 e.v. méér omstandigheden vermeldt dan volgens de door het hof gekozen maatstaf relevant zijn (onder meer de onderhandelingen met FGH en Holland Immo), maar dat helpt uiteraard niet. Gelet op de uitdrukkelijk door het hof gekozen maatstaf moet het er immers voor worden gehouden dat het hof de bedoelde omstandigheden alleen ten overvloede heeft vermeld, althans aan die omstandigheden niet werkelijk gewicht heeft toegekend.

Subonderdeel 1.1 slaagt dus.

Met subonderdeel 1.2 richten Parkking c.s. zich tegen rechtsoverweging 3.8.2 van het arrest van het hof:

‘3.8.2 Weliswaar is door Parkking c.s. – met medewerking van Bolwerk – in de loop van het najaar 2011 naast naar een financier, ook gezocht naar een andere koper/belegger en een financier voor die andere koper, maar uit niets blijkt dat Bolwerk toen en daarmee haar formele contractuele positie als verkoper ten opzichte van koper Parkking heeft willen opgeven. Met het – deels gezamenlijk – zoeken naar [een] eventuele andere oplossing is de oorspronkelijke overeenkomst niet verlaten of gerelativeerd.’

Volgens het middel is ’s hofs oordeel dat uit niets blijkt dat Bolwerk haar formele contractuele positie ten opzichte van Parkking heeft willen opgeven, onbegrijpelijk, althans zonder nadere motivering, in het licht van de stellingen van Parkking c.s. omtrent de besprekingen die tussen partijen zijn gevoerd en de omstandigheid dat partijen samen een professionele verkoopprospectus hebben laten opstellen om beleggers te interesseren voor de aankoop van de parkeergarage, die Parkking conform de koop-turnkeyovereenkomst alsdan zou gaan huren. Parkking c.s. verwijzen in dit verband naar de memorie van grieven onder 5.2, 5.6 en 5.7.

Op die plaatsen hebben Parkking c.s. aangevoerd:

a. Het was vóór 15 oktober 2011 aan partijen duidelijk dat de financiering van 70% van de koopsom niet rond zou komen. Vanaf dat moment was de enige optie dat een belegger bereid zou worden gevonden om de parkeergarage te kopen, waarbij Parkking huurder van de parkeergarage zou worden (memorie van grieven onder 5.2).

b. De bespreking van 24 november 2011 had als onderwerp hoe partijen zo spoedig mogelijk het project bij een belegger zouden kunnen onderbrengen. Tijdens die bespreking is door Bolwerk de vraag aan de orde gesteld of Parkking c.s. niet alvast een bedrag konden betalen aan Bolwerk zodat Bolwerk aan haar verplichtingen jegens ING Bank kon voldoen; op 15 december zou de financiering van Bolwerk door die bank eindigen. Parkking c.s. hebben op dat moment heel duidelijk aangegeven dat zij dat niet gingen doen omdat zij de parkeergarage niet konden kopen (memorie van grieven onder 5.5).

c. Vervolgens is tijdens de bespreking aan de orde geweest dat een professionele verkoopprospectus voor de parkeergarage zou worden opgesteld, waarmee potentiële beleggers aangetrokken zouden kunnen worden. Afspraak was dat Parkking c.s. en Bolwerk ieder 50% van de kosten verbonden aan het prospectus zouden betalen (memorie van grieven onder 5.6).

Mij dunkt dat ook deze klacht van het middel slaagt. Uitgaande van de feitelijke juistheid van de zojuist weergegeven stellingen van Parkking c.s. ligt voor de hand dat partijen elkaar in de bespreking van 24 november 2011 aldus hebben begrepen dat de koop door Parkking c.s. van de baan was en dat zij zich nu definitief zouden richten op het alternatieve scenario waarin door hen gezamenlijk een belegger werd gezocht en Parkking huurder zou worden. Ik merk nog op dat Parkking c.s. aanvoeren dat Bolwerk ook zelf naar een belegger op zoek was,8.en dat zij correspondentie in het geding hebben gebracht waaruit dit inderdaad kan worden afgeleid.9.Dit duidt erop dat het zoeken naar een belegger inderdaad inmiddels de gezamenlijke inzet van partijen was.

Uiteraard bestaan er wat betreft het van de baan zijn van de koop twee smaken, namelijk een mét betaling van de contractuele boete en een zonder. In het licht van de omstandigheid dat Parkking c.s. reeds bij brief van 14 september 2011 voldaan hadden aan de materiële vereisten die de overeenkomst aan de inroeping van de ontbindende voorwaarde stelde (namelijk het overleggen van kopieën van brieven van twee Nederlandse bankinstellingen waarin de financieringsaanvraag van Parkking c.s. was afgewezen), zodat de inroeping van de ontbindende voorwaarde nog slechts een formaliteit was, ligt een uitleg volgens welke de koop van de baan was mét betaling van de contractuele boete echter niet voor de hand.

In het licht van het voorgaande behoefde ’s hofs oordeel, volgens welke tóch een formeel beroep van Parkking c.s. op de ontbindende voorwaarde nodig was (vergelijk daarvoor ook de rechtsoverwegingen 3.6.8 en 3.7.1), een nadere motivering. Dat, zoals het hof overweegt, uit niets blijkt dat Bolwerk haar formele contractuele positie als verkoper ten opzichte van koper Parkking heeft willen opgeven, levert geen deugdelijke motivering op. Kennelijk meent het hof dat Bolwerk de bedoelde formele contractuele positie alleen met een specifieke daarop gerichte wilsverklaring heeft kunnen opgeven. De totstandkoming van een nadere overeenkomst tussen partijen in de door Parkking c.s. bepleite zin (met welke nadere overeenkomst partijen het verleden achter zich lieten, ook wat betreft de nog te vervullen formaliteit van het schriftelijk inroepen van de ontbindende voorwaarde door Parkking c.s.), kan echter ook volgen uit de tussen partijen tijdens en na de bespreking van 24 november 2011 bestaande feitelijke situatie.10.Het hof gaat klaarblijkelijk uit van een schema volgens welke een eenmaal gesloten overeenkomst enkel door een specifiek daarop gerichte opvolgende overeenkomst terzijde kan worden gesteld. Ook rechtsoverweging 3.8.3 van ’s hofs arrest wijst daarop. Een dergelijk denkschema is onjuist. De uitleg van de rechtsverhouding tussen partijen draagt een dynamisch karakter, in de zin dat die verhouding zich kan ontwikkelen, waarbij hetgeen tussen partijen eerder gold, wordt achterhaald door hetgeen zij in een later stadium over en weer uit elkaars verklaringen en gedragingen hebben afgeleid en redelijkerwijze mochten afleiden.11.

Ik merk nog op dat het subonderdeel in de eerste zin een verband legt met subonderdeel 1.1 (‘Het vorengaande klemt temeer…’). Ik meen echter dat in het subonderdeel niet de klacht kan worden gelezen dat ’s hofs uitleg van de brief van 14 september 2011 onjuist of onbegrijpelijk is in het licht van de door het subonderdeel bedoelde besprekingen. Op zichzelf is weliswaar zeer wel denkbaar dat omstandigheden van ná de brief van 14 september 2011 medebepalend zijn voor de uitleg daarvan,12.maar het middel bevat geen verwijzingen naar in de feitelijke instanties door Parkking c.s. betrokken stellingen met die strekking. Daarom ligt de bedoelde lezing van het subonderdeel niet voor de hand. Voor zover Parkking c.s. tóch mede een zodanige klacht zouden hebben bedoeld, voldoet het middel niet aan de daaraan te stellen eisen.

Subonderdeel 1.2 slaagt.

Onderdeel 2 richt zich tegen rechtsoverweging 3.8.3 van het arrest van het hof, waar het hof de bewijsaanbiedingen van Parkking c.s. passeert, welke aanbiedingen onder meer zagen op de inhoud van de bespreking van 24 november 2011. Het oordeel van het hof komt erop neer dat het aan die bewijsaanbiedingen niet toekomt, omdat Parkking c.s., kort gezegd, onvoldoende hebben gesteld voor de door hen verdedigde uitleg, respectievelijk voor hun beroep op de beperkende werking van redelijkheid en billijkheid.

Reeds uit hetgeen ik hiervoor naar aanleiding van onderdeel 1.2 heb gezegd, volgt dat ook onderdeel 2 doel treft. Parkking c.s. hadden wel voldoende gesteld, zodat het hof de door Parkking c.s. gedane bewijsaanbiedingen niet kon passeren op de wijze waarop het dat heeft gedaan.

Volledigheidshalve wijs ik erop dat Parkking c.s. in onderdeel 2 deels naar andere plaatsen uit de memorie van grieven verwijzen dan in subonderdeel 1.2. De strekking van de memorie is op die plaatsen echter vergelijkbaar met hetgeen hiervoor met de bespreking van subonderdeel 1.2 reeds aan de orde kwam.

Ook onderdeel 2 slaagt.

Onderdeel 3 behelst een veegklacht en behoeft geen afzonderlijke bespreking.

Deze conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

Advocaat-Generaal