IX.5.3 De eis van een bestaande rechtsverhouding: wie moeten partij zijn bij de rechtsverhouding waaruit de vordering rechtstreeks wordt verkregen?

930. Dient de cedent/pandgever partij te zijn bij de rechtsverhouding waaruit devordering wordt verkregen? Volgens de artikelen 3:94 lid 3 en 239 lid 1 BW is een stille cessie of verpanding van een toekomstige vordering enkel mogelijk, indien de vordering rechtstreeks wordt verkregen uit een ten tijde van de cessie of verpanding reeds bestaande rechtsverhouding. In de regel zal de cedent/pandgever partij zijn bij de rechtsverhouding waaruit de vordering wordt verkregen. Uit de wet blijkt echter niet of dat ook een vereiste is voor een geldige cessie of verpanding bij voorbaat. Is het mogelijk dat de cedent (B) de huurvorderingen die een derde (A) zal verkrijgen uit een ten tijde van de cessie bestaande huurovereenkomst, bij voorbaat stil cedeert aan C (de cessionaris), omdat B verwacht deze vorderingen zelf te verkrijgen, maar zonder dat er op het moment van de cessie bij voorbaat tussen A en B een rechtsverhouding bestaat op grond waarvan B de vorderingen van A zal verkrijgen?1 Is het voldoende dat de huurvorderingen hun rechtstreekse grondslag vinden in de huurovereenkomst tussen A en de huurder?

Met betrekking tot de (zekerheids)cessie onder het voor 1992 geldende recht oordeelde de Hoge Raad in het Fijn van Draat-arrest, dat het moest gaan om een “rechtsverhouding, waarin hij, die de vordering overdraagt, dan reeds tot den schuldenaar staat” (mijn curs.).2 Hoewel dit niet met zoveel woorden uit de wet blijkt, veronderstelt de grondslageis van de artikelen 3:94 lid 3 en 239 lid 1 BW wat betreft de hier aan de orde gestelde vraag hetzelfde:3 de cedent/pandgever moet partij zijn bij de rechtsverhouding waaruit de vordering rechtstreeks wordt verkregen.4 Dit volgt ook uit de door de wetgever beoogde gelijkstelling met derdenbeslag. Volgens art. 475 Rv is beslag op een toekomstige vordering enkel mogelijk voor zover de vordering door de geëxecuteerde rechtstreeks zal worden verkregen uit een ten tijde van het beslag reeds bestaande rechtsverhouding.5

Zoals hierna zal blijken,6 is echter niet vereist dat de rechtsverhouding waaruit de vordering wordt verkregen en waarbij de cedent/pandgever partij is, ook de ontstaansbron van de vordering omvat. De onmiddellijke grondslag van de vordering kan gelegen zijn in een overeenkomst (bv. een koopovereenkomst) op grond waarvan de cedent/pandgever de te cederen of verpanden vordering krijgt overgedragen.7

931. Subjectief toekomstige vorderingen. Opgemerkt zij dat de grondslageis zowel ziet op objectief toekomstige vorderingen, als op subjectief toekomstige vorderingen, dat wil zeggen vorderingen die al bestaan maar toebehoren aan een ander dan de cedent/pandgever. De artikelen 3:94 lid 3 en 239 lid 1 BW (jo art. 3:97 en art. 3:98 BW) mogen niet zo worden geïnterpreteerd (ook al zou dat gezien de bewoordingen mogelijk zijn), dat voor een stille cessie of verpanding van een subjectief toekomstige vordering voldoende is dat de vordering reeds bestaat, ongeacht of er ten tijde van de cessie/verpanding tussen de rechthebbende van de vordering en de cedent/pandgever al een rechtsverhouding bestaat op grond waarvan de vordering rechtstreeks door de cedent/pandgever wordt verkregen. Evenmin mogen de bepalingen zo worden begrepen dat subjectief toekomstige vorderingen in het geheel niet bij voorbaat zouden kunnen worden geleverd of verpand. Zoals hierna zal blijken, hoeft de rechtsverhouding waaruit de vordering rechtstreeks wordt verkregen niet een rechtsverhouding te zijn met de schuldenaar.8 Behoren bestaande vorderingen toe aan een ander dan de cedent/pandgever, dan kunnen zij, evenals subjectief toekomstige roerende zaken, als toekomstige goederen worden geleverd of verpand ((art. 3:98 jo) 3:97 BW). Een en ander betekent dat ook subjectief toekomstige vorderingen slechts vatbaar zijn voor stille cessie of verpanding bij voorbaat, indien de vordering door de cedent/pandgever rechtstreeks uit een reeds bestaande rechtsverhouding wordt verkregen. Denk bijvoorbeeld aan een tussen de rechthebbende van de vordering en de cedent/pandgever bestaande (koop)overeenkomst op grondwaarvan de vordering aan de cedent/pandgever zal worden geleverd.9 Zie daarover hierna § 5.4.6.

Hoewel dit niet met zoveel woorden uit de artikelen 3:94 lid 3 en 239 lid 1 BW volgt, zijn de voorgaande bevindingen, mede gezien de beoogde gelijkstelling met derdenbeslag, naar alle waarschijnlijkheid ook in overeenstemming met de bedoeling van de wetgever.10 Daarbij komt dat niet goed valt in te zien waarom subjectief toekomstige vorderingen zonder beperking bij voorbaat stil zouden kunnen worden gecedeerd of verpand – zonder dat er een op een bestaande rechtsverhouding gebaseerde verkrijgingsverwachting voor de cedent/pandgever bestaat – terwijl die mogelijkheid niet bestaat voor objectief toekomstige vorderingen. Evenmin valt in te zien waarom subjectief toekomstige vorderingen niet bij voorbaat zouden kunnen worden gecedeerd of verpand, terwijl deze mogelijkheid wel bestaat voor objectief toekomstige vorderingen, mits zij worden verkregen uit een reeds bestaande rechtsverhouding.

932. Dient de schuldenaar partij te zijn bij de rechtsverhouding waaruit devordering wordt verkregen? Een volgende vraag is of ten tijde van de cessie of de verpanding bij voorbaat ook de schuldenaar al partij moet zijn bij de rechtsverhouding waaruit de vordering wordt verkregen. Hoewel de Hoge Raad in het hiervoor weergegeven citaat van het Fijn van Draatarrest en ook in het loonbeslag-arrest bevestigend leek te oordelen,11 lijkt uit het Solleveld II-arrest te kunnen worden afgeleid dat deze eis niet (meer) behoeft te worden gesteld.12 De onmiddellijke grondslag van de te cederen vordering kan ook een rechtsverhouding zijn tussen de cedent en een derde.13 Zoals hierna zal worden uiteengezet, behoeft de rechtsverhouding waaruit de vordering wordt verkregen ten tijde van de cessie bij voorbaat niet reeds de ontstaansbron van de vordering te omvatten.14 Het arrest heeft betrekking op een zekerheidscessie naar oud recht van een toekomstige vordering tot terugbetaling van een krediet dat ten tijde van de cessie nog niet was verleend.15 Al voor de cessie had de cedent zich jegens een derde verbonden om aan de kredietnemer (de toekomstige schuldenaar) een geldlening te verstrekken. Volgens de Hoge Raad was in dit geval aan de grondslageis voldaan. De directe grondslag van de vordering tot terugbetaling van de geldlening kon kennelijk worden gevonden in de overeenkomst tussen de cedent en de derde, die de cedent ertoe verplichtte om het krediet te verlenen. Zie nader over de vraag wanneer een vordering uit een rechtsverhouding wordt ‘verkregen’, hierna § 5.4.

934. Grondslagvereiste en schuldenaarsvervanging. Het grondslagvereiste roept ook vragen op in verband met schuldenaarsvervanging. Stel dat verhuurder (V) de huurvorderingen op huurder (H) bij voorbaat stil cedeert aan X. Na de cessie draagt H zijn rechtspositie met instemming van V door middel van contractsoverneming over aan Y (art. 6:159 BW). Y wordt dus de nieuwe huurder.21 Vervolgens gaat V failliet. De curator van V stelt zich op het standpunt dat de cessie van de na de contractsoverneming vervallen huurtermijnen niet geldig was, aangezien zijns inziens niet is voldaan aan het grondslagvereiste van art. 3:94 lid 3 BW. De huurvorderingen in kwestie worden immers niet verkregen uit een ten tijde van de cessie bij voorbaat met de schuldenaar (Y) bestaande rechtsverhouding. Ten tijde van de cessie was H in zijn hoedanigheid van huurder de (toekomstige) schuldenaar.

Meer algemeen geformuleerd gaat het om de vraag of de ten tijde van de cessie of verpanding bestaande rechtsverhouding, voor zover dit de ontstaansbron van de vordering is, een rechtsverhouding moet zijn tussen de cedent/pandgever en degene die bij het ontstaan van de huurvordering schuldenaar is (in het voorbeeld Y) of dat voldoende is dat de rechtsverhouding waaruit de gecedeerde of verpande vordering voortvloeit (de huurovereenkomst) op dat moment bestaat, ongeacht wie uiteindelijk bij het ontstaan van de huurvordering schuldenaar blijkt te zijn (H of Y).

In het genoemde voorbeeld is naar mijn mening voor een geldige stille cessie of verpanding voldoende dat de huurovereenkomst ten tijde van de cessie bij voorbaat al bestaat. Aan de geldigheid van de cessie/verpanding doet niet af dat er voor het ontstaan van de vordering een schuldenaarsvervanging heeft plaatsgevonden. De tekst van de artikelen 3:94 lid 3 en 239 lid 1 BW, noch de toelichting daarop, nopen tot die conclusie. Er is mijns inziens geen goede grond is om de stille cessie van een toekomstige vordering in dit opzicht anders te behandelen dan de stille cessie van een bestaande vordering. In geval van een stille cessie van een bestaande vordering is duidelijk dat een schuldenaarsvervanging geen afbreuk kan doen aan de geldigheid van de cessie.22 Bovendien is hiervoor gebleken dat de directe grondslag van de vordering gelegen kan zijn in een rechtsverhouding met een derde en dat deze rechtsverhouding niet ook de ontstaansbron van de vordering behoeft te zijn (zie ook hierna). Het ligt dan in de rede om aan te nemen dat als de ten tijde van de cessie bestaande rechtsverhouding wel de ontstaansbron van de vordering is, niet de strikte eis geldt dat de uiteindelijke schuldenaar ook reeds op het moment van de cessie bij voorbaar in die hoedanigheid bij de rechtsverhouding partij moet zijn geweest.

Voor de geldigheid van de stille cessie of verpanding is wel vereist dat de rechtsverhouding met degene die uiteindelijk de schuldenaar van de vordering blijkt te zijn, dezelfde is als de ten tijde van de cessie/verpanding al bestaande rechtsverhouding. De grondslageis houdt immers in dat de vordering voortvloeit uit de ten tijde van de cessie of verpanding reeds bestaande rechtsverhouding. De schuldenaarsvervanging mag derhalve niet leiden tot een andere rechtsverhouding. Van dezelfde rechtsverhouding is sprake, indien de schuldenaarsvervanging het gevolg is van een schuld- of contractsoverneming, fusie, (af)splitsing of erfopvolging;23 maar mogelijk niet in geval van een novatie van de oorspronkelijke overeenkomst. In geval van novatie wordt de oorspronkelijke overeenkomst vervangen door een geheel nieuwe overeenkomst die inhoudelijk mogelijk gelijk is aan de oude, maar desondanks wellicht niet als een voortzetting van de oorspronkelijke overeenkomst kan worden beschouwd. Het is niet uitgesloten dat in dit geval niet aan de grondslageis wordt voldaan.24

Als men in het hiervoor genoemde voorbeeld aanneemt dat de stille cessie geldig is, rijst vervolgens nog wel de vraag of voor de tegenwerpelijkheid van de stille cessie aan Y vereist is dat de cessie aan hem wordt medegedeeld of dat daarvoor voldoende is dat H reeds van de stille cessie in kennis was gesteld (zie art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW). Hiervoor is in § V.5.8.2 een vergelijkbare vraag aan de orde gesteld in verband met de openbare cessie van een toekomstige vordering uit een reeds bestaande rechtsverhouding gevolgd door een schuldenaarsvervanging. De vraag is dan of vereist is dat mededeling is gedaan aan degene die bij het ontstaan van de vordering de schuldenaar is, of dat voldoende is dat mededeling is gedaan aan degene waarvan op dat moment verwacht mocht worden dat hij de schuldenaar zou zijn, omdat hij in de hoedanigheid van toekomstig schuldenaar partij bij de rechtsverhouding was. In § V.5.8.2 is de vraag in de laatste zin beantwoord. Voor de hier aan de orde gestelde vraag geldt naar mijn mening hetzelfde. Gemakshalve zij naar de genoemde paragraaf verwezen.25