HR (P-G), 06-07-2010, nr. 08/03304

Het Gerechtshof Amsterdam, zitting houdende te Arnhem, heeft de verdachte bij arrest van 3 juni 2008 ter zake van ‘overtreding van artikel 2 van de Leerplichtwet 1969, driemaal gepleegd’ veroordeeld tot drie voorwaardelijke geldboetes van elk EUR 200,-, subsidiair telkens 4 dagen hechtenis, met een proeftijd van 1 jaar.

De verdachte heeft (tijdig) beroep in cassatie ingesteld. Mr. M.R. Tierie, advocaat te Bunschoten, heeft een schriftuur ingezonden, houdende acht middelen van cassatie.

Alle voorgestelde middelen richten zich tegen het oordeel van het hof dat de verdachte geen beroep toekomt op de in art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 neergelegde grond voor vrijstelling van de leerplicht1.. Het eerste, tweede en zesde middel behelzen naar de kern genomen de klacht dat het hof in het kader van de beantwoording van de vraag of bij de verdachte overwegende bedenkingen tegen de richting van het onderwijs als bedoeld in art. 5, onder b, Leerplichtwet 1969 aanwezig zijn geweest een onjuiste maatstaf heeft gehanteerd. De genoemde middelen lenen zich voor een gezamenlijke bespreking.

Ten laste van de verdachte is bewezen verklaard dat:

Het hof heeft de bewezenverklaring doen steunen op de bewijsmiddelen opgenomen in de Aanvulling bewijsmiddelen bij het bestreden arrest. Het bestreden arrest houdt daarnaast onder het kopje ‘Nadere bewijsoverwegingen’ het volgende in (blz. 2–4):

Blijkens de hier aangehaalde overwegingen heeft het hof het begrip ‘richting’ (van het onderwijs) als bedoeld in art. 5, onder b, Leerplichtwet 1969 uitgelegd als een ‘fundamentele oriëntatie, ontleend aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing’. Daarnaast heeft het hof voor de beantwoording van de vraag of bij de verdachte overwegende bedenkingen tegen de richting van het onderwijs aanwezig zijn geweest van belang geacht of hetgeen in dit verband door de verdachte naar voren is gebracht een ‘voldoende geconcretiseerde en herkenbare bedenking inzake richting van onderwijs’ oplevert. Volgens de steller van de middelen heeft het hof met het voorgaande in zoverre een onjuiste maatstaf gehanteerd dat de rechter met betrekking tot de bedenkingen die in het kader van een beroep op de vrijstelling van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 door een verdachte worden genoemd geen ‘positieve’ of ‘inhoudelijke’ toets mag verrichten.

De stelling dat door de rechter in gevallen als het onderhavige geen ‘positieve’ of ‘inhoudelijke’ toets mag verrichten, vindt afgemeten aan die bewoordingen geen steun in het recht. In de toelichting op de middelen wordt onder andere gewezen op de volgende overwegingen uit HR 11 februari 2003, LJN AF0453:

De steller van de middelen meent uit deze overwegingen te kunnen afleiden dat de rechter zich bij de beoordeling van de aangevoerde (overwegende) bedenkingen dient te beperken tot de vraag of deze bedenkingen wel of geen betrekking hebben op de soort van het onderwijs, de leerplicht als zodanig of de wettelijke inrichting van het onderwijs. Uit een bestendige lijn van jurisprudentie van de Hoge Raad volgt m.i. dat de toets die de rechter ingeval van een beroep op de vrijstelling van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 dient aan te leggen in zoverre inhoudelijk mag worden genoemd dat zij de vaststelling van de aard van de (overwegende) bedenkingen tot onderwerp heeft. Zo werd in HR 19 februari 1980, LJN AC6812, NJ 1980, 190 een vonnis van de Kantonrechter te Groningen (in het belang der wet) vernietigd met de volgende overweging:

Het feit dat de rechter zich in gevallen als het onderhavige dient te onthouden van een beoordeling van het gewicht en m.i. ook de gegrondheid van de bedenkingen die door een verdachte worden aangevoerd, doet derhalve niet af aan de rechterlijke plicht in dergelijke gevallen zonder terughoudendheid te beoordelen of de betreffende bedenkingen daadwerkelijk op de richting van het onderwijs zien. Deze beoordeling is dus niet beperkt tot uitsluitend een beantwoording van de vragen of de aangevoerde bedenkingen zijn gericht tegen de soort van het onderwijs, tegen de leerplicht als zodanig of tegen de wettelijke inrichting van het onderwijs. Het betreft hier een door de Hoge Raad gegeven enuntiatieve opsomming van bedenkingen die naar hun aard in elk geval geen betrekking hebben op de richting van het onderwijs.3. Voor zover de middelen uitgaan van een andere rechtsopvatting falen zij.

Voor zover de hier besproken middelen erop wijzen dat het hof in de onderhavige zaak aan de woorden ‘overwegende bedenkingen tegen de richting van het onderwijs’ als bedoeld in art. 5, onder b, Leerplichtwet 1969 een interpretatie geeft die als zodanig in de jurisprudentie niet terug te vinden is, raken zij overigens wel aan een belangrijk punt. Dat de Hoge Raad in het verleden de betekenis van deze woorden niet nader heeft willen invullen lijkt immers niet toevallig. Iedere nadere uitleg bergt het risico in zich dat overwegingen die het gewicht van bedenkingen betreffen via een zijweg bij de beoordeling worden betrokken. Dit risico kleeft derhalve evenzeer aan de uitleg van de genoemde woorden die het hof in het onderhavige geval heeft gegeven. De overweging dat bedenkingen betrekking dienen te hebben op een ‘fundamentele oriëntatie, ontleend aan een welbepaalde godsdienstige of levensbeschouwelijke overtuiging’ stelt eisen aan wat als ‘richting van het onderwijs’ kan gelden, waarvan niet denkbeeldig is dat zij in de rechtspraktijk normatiever zullen worden ingekleurd dan wenselijk is. Ik merk daarbij op dat de door het hof gegeven uitleg van het woord ‘richting’ inmiddels is overgenomen in de Handleiding Strafrechtelijke aanpak schoolverzuim van 29 september 2009 van het openbaar ministerie.4. De overweging dat bedenkingen ‘voldoende geconcretiseerd’ en ‘herkenbaar’ moeten zijn, brengt daarnaast het gevaar mee dat bedenkingen die overduidelijk hun grond hebben in het individuele geloof of geweten de toets van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 niet langer zullen kunnen doorstaan, enkel omdat zij meer intuïtief dan beredeneerd zijn.

In de totstandkomingsgeschiedenis van de Leerplichtwet 1969 zijn niettemin wel enige aanknopingspunten te vinden voor de betekenis van ‘richting van het onderwijs’ die de wetgever voor ogen stond. In de Memorie van Antwoord5. wordt in dit verband opgemerkt dat het begrip ‘richting’ voldoende duidelijk is. Een interpretatie in de zin van ‘soort van onderwijs’ behoefde niet te worden gevreesd, aldus de ministers en staatssecretaris. Er werd ter toelichting op gewezen dat de Grondwet en de Lager-onderwijswet 1920 deze uitdrukking in dezelfde betekenis gebruikten.

Het in de Memorie van Antwoord bedoelde voorschrift van het vijfde lid van artikel 208 van de Grondwet (oud) is ongewijzigd overgegaan naar artikel 23, lid 5 van de huidige Grondwet. Het bepaalt dat de aan het onderwijs te stellen eisen van deugdelijkheid bij wet worden geregeld, ‘met inachtneming, voor zover het bijzonder onderwijs betreft, van de vrijheid van richting.’

Artikel 13 van de Lager-onderwijswet 1920 voorziet in de vergoeding van vervoerkosten — kort samengevat — in het geval de ouders schriftelijk verklaren dat zij

In de verzuilde samenleving die Nederland indertijd vormde kan het begrip ‘richting’ geen andere betekenis hebben (gehad) dan die van de levensbeschouwelijke opvattingen c.q. geloofsovertuigingen die in het onderwijs tot uitdrukking worden gebracht. ‘Richting’ is in relatie tot bijzonder onderwijs vooral een verwijzing naar de geloofsrichting c.q. confessionele grondslag.6. De Gereformeerde Gemeenten in Nederland vormen bijvoorbeeld één van die richtingen, zo ook de Gereformeerde Kerk, de Nederlandse Hervormde kerk, en uiteraard de Rooms-Katholieke Kerk. Een lid van de Christelijk-Gereformeerde Kerk hoefde zijn kind bijvoorbeeld niet te sturen naar een openbare school of een Rooms-Katholieke school.

Het hof heeft in zijn gewraakte uitspraak willen abstraheren van de geloofsstrijd tussen de vele uiteenlopende kerkgenootschappen die het Protestantisme rijk is (geweest) en het begrip ‘richting’ willen voorzien van een meer eigentijdse betekenis, die samenhangt met verschillen in godsdienstige en levensbeschouwelijke overtuigingen.

Indachtig de hiervoor geschetste risico's die verbonden zijn aan iedere interpretatie van wettelijke termen waarvan de betekenis in het vervlogen verleden vanzelfsprekend werd geacht, meen ik dat 's hofs invulling ervan niet getuigt van een onjuiste rechtsopvatting. Dat onder ‘richting’ moet worden verstaan: ‘een fundamentele oriëntatie, ontleend aan een welbepaalde godsdienstige overtuiging of levensbeschouwing’ vind ik als parafrase van een ouder (doch niet verouderd) gedachtegoed zo gek nog niet.

Uiteindelijk lees ik art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 en de daarop gebaseerde jurisprudentie van de Hoge Raad zo, dat de rechter zich ingeval van een vrijstellingsberoep op overwegende bedenkingen tegen de richting van het onderwijs allereerst ervan dient te verzekeren dat de aangedragen bedenkingen daadwerkelijk hun grond vinden in de verhouding tussen de richting van het onderwijs op de voor de leerplichtige jongere redelijkerwijs in aanmerking komende scholen en het individuele geloof of geweten van de degene die op grond van art. 2, eerste lid, Leerplichtwet 1969 verantwoordelijk is voor de inschrijving en geregelde schoolgang van de betreffende jongere. De enkele omstandigheid dat een ouder (verdachte) zijn eigen bedenkingen aanmerkt als stoelend op een levensovertuiging brengt echter nog niet mee dat die bezwaren hebben te gelden als bedenkingen tegen de richting van het onderwijs.7. Bedenkingen die zich laten verstaan als bedenkingen tegen de soort van het onderwijs, de leerplicht an sich of de wettelijke inrichting van het onderwijs kwalificeren niet als zodanig. In dat geval kan het gedane beroep niet worden gehonoreerd. De godsdienstvrijheid en gewetensvrijheid zijn in zoverre niet onbeperkt.8. Het zou echter in strijd met het doel en de strekking van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 zijn om het daarin gebezigde woord ‘richting’ ook weer zodanig nauw op te vatten dat de mogelijkheden van een vrijstellingsberoep daardoor nog (veel) verder worden ingeperkt. Ik kom daar bij de bespreking van het derde, vierde en vijfde middel op terug. Het beoordelingskader dat het hof zichzelf blijkens zijn bewijsoverwegingen heeft opgelegd getuigt in het licht van het voorgaande niet van een onjuiste rechtsopvatting.

Vervolgens diende het hof in de voorliggende zaak te onderzoeken en vast te stellen hoe het vrijstellingsberoep van de verdachte in concreto moet worden verstaan. Het oordeel van de feitenrechter daarover is verweven met waarderingen van feitelijke aard en om die reden in cassatie slechts op zijn begrijpelijkheid te toetsen. Ook indien de feitenrechter oordeelt dat uit hetgeen door of namens de verdachte is aangevoerd niet kan worden afgeleid dat de bedenkingen de richting van het onderwijs betreffen, en om die reden geen vrijstelling van leerplicht kunnen meebrengen, is dat een oordeel dat louter op zijn begrijpelijkheid kan worden getoetst.9. Over de begrijpelijkheid van 's hofs oordeel gaan m.i. de andere middelen.

Het eerste, tweede en zesde middel falen.

Het derde, vierde, vijfde, zevende en achtste middel klagen over de motivering van 's hofs oordeel dat bij de verdachte geen overwegende bedenkingen tegen de richting van het onderwijs als bedoeld in art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 aanwezig zijn geweest. Mede in het licht van het bepaalde in art. 9, eerste lid, EVRM en art. 18, eerste en vierde lid, IVBPR zou dat oordeel ontoereikend zijn. Ook deze middelen lenen zich voor een gezamenlijke bespreking.

De genoemde middelen richten zich in het bijzonder tegen de volgende passage uit de nadere bewijsoverwegingen van het hof op blz. 3 van het bestreden arrest:

Volgens de steller van de middelen is onbegrijpelijk dat het hof, enerzijds, bij het vaststellen van de richting van het onderwijs op de school die voor de kinderen van de verdachte in aanmerking kwam volledige aansluiting heeft gezocht bij de statutaire grondslag van de betreffende school, terwijl het hof, anderzijds, al hetgeen met betrekking tot de richting van het onderwijs op de betreffende school door de verdediging is aangevoerd heeft opgevat als bedenking die slechts betrekking heeft op de wijze waarop de richting van het onderwijs op die school in de praktijk wordt gebracht.

In de statuten van het [A-]college wordt als grondslag van het onderwijs genoemd ‘Gods Woord, zoals dit wordt beleden in de Drie Formulieren van Enigheid’. Blijkens een pleitnota die aan het proces-verbaal van de terechtzitting van het hof van 1 oktober 2007 is gehecht heeft de raadsman van de verdachte bij die gelegenheid onder andere het volgende aangevoerd:

Voor zover dit niet reeds als feit van algemene bekendheid kwalificeert, heeft de raadsman van de verdachte bij het hof mijns inziens voldoende naar voren gebracht dat het feit dat een school zich in haar statuten beroept op ‘Gods Woord, zoals dit wordt beleden in de Drie Formulieren van Enigheid’ nog niets zegt over de specifieke protestantse of gereformeerde stroming waarmee deze school in verband staat. Daarnaast kan er op basis van de stukken van het geding weinig twijfel over bestaan dat de bedenkingen waarop het vrijstellingsberoep van de verdachte is gegrond nu juist rechtstreeks betrekking hebben op de wijze waarop de Drie Formulieren van Enigheid worden geïnterpreteerd op de voor zijn kinderen in aanmerking komende school. Met de steller van de middelen ben ik het eens dat in dit licht moeilijk te begrijpen is dat het hof zich bij de vaststelling van de richting van het onderwijs op de betreffende school uiteindelijk enkel heeft gebaseerd op de statuten.

Het hof heeft zijn verwerping van het vrijstellingsberoep van de verdachte gemotiveerd door te overwegen dat verdachtes bedenkingen tegen de voor zijn kinderen in aanmerking komende school geen betrekking hebben op de richting van het onderwijs maar enkel op de wijze waarop die richting in de praktijk wordt gebracht. Nu kan het maken van een onderscheid tussen enerzijds bedenkingen die de richting en anderzijds bedenkingen die de praktijk van het onderwijs betreffen onder omstandigheden wellicht zinvol zijn, maar in het kader van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 lijkt mij dit in het algemeen toch een moeilijk begaanbare weg. Een dergelijk onderscheid zal voor de degenen die zich op de vrijstellingsgrond van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 beroepen doorgaans niet veel betekenis hebben. Willen het recht op vrijheid van godsdienst en geweten en het recht van ouders om zich te verzekeren van onderwijs in overeenstemming met de eigen godsdienstige overtuigingen, welke rechten door diverse verdragsbepalingen10. worden beschermd, daadwerkelijk ‘practical and effective rights’ betreffen, dan zal de rechter duidelijk moeten maken waarom bedenkingen van een verdachte die hun grond vinden in het individuele geloof of geweten in het voorkomende geval toch geen bescherming verdienen. In deze zaak zien de bedenkingen van de verdachte op de wijze waarop de dagelijkse praktijk op een bepaalde school zich verhoudt tot wat in theoretische zin de richting van het onderwijs op die school kan worden genoemd. 's Hofs motivering, die in dit verband uitsluitend verwijst naar de statuten doch de praktische vormgeving van de beginselen van de school niet in aanmerking neemt, komt mij dan ook niet toereikend voor.

Ik merk nog op dat het hof zich in de onderhavige zaak behoorlijk heeft ingespannen om tot een heldere duiding te komen van de richting van het onderwijs op het [A-]college. Tevens heeft het hof zich veel moeite getroost om te kunnen bepalen of de bedenkingen waarop de verdachte zich in casu beroept zelf kunnen worden herleid tot enige bestaande (geloofs)richting, die van de richting van de genoemde school kan worden onderscheiden. Het hof heeft in dit verband onder andere de theoloog Dr. A. van der Meiden als deskundige gehoord (zie het proces-verbaal van de terechtzitting van het hof van 28 juni 2007). Ik vraag mij echter af of de hier gekozen aanpak van het hof de juiste is. De vraag waar het ingeval van een beroep op de vrijstelling van art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 in de kern om gaat, is enkel of de bedenkingen van de verdachte de richting van het onderwijs op de redelijkerwijs in aanmerking komende scholen betreft (en niet de soort van het onderwijs, de leerplicht als zodanig of de wettelijke inrichting van het onderwijs). Het oordeel over het gewicht en (m.i. ook) de gegrondheid van de bedenkingen is aan de rechter onttrokken. Het gaat niet aan om de geloofsstrijd nog eens dunnetjes over te doen. Of de bedenkingen van de verdachte zelf tot enige bestaande richting zijn te herleiden doet er op zichzelf niet zoveel toe.11. Evenmin is van groot belang dat de rechter een uitputtende omschrijving weet te vinden van de richting van het onderwijs op de in aanmerking komende school, als maar kan worden vastgesteld dat de bedenkingen van de verdachte daarop betrekking hebben. In de onder 5.2. aangehaalde passage uit het bestreden arrest heeft het hof onder meer overwogen ‘dat moeilijk te onderkennen is, welke wezenlijke bedenkingen tegen de richting (…) van het voor verdachtes kinderen beschikbare onderwijs verdachte nu precies koestert’. Wanneer deze overweging wordt bezien in samenhang met de uitgebreide pogingen van het hof om meer duidelijkheid te verkrijgen over de precieze verhouding tussen de bedenkingen van de verdachte en de richting van de school die voor de kinderen van de verdachte in aanmerking kwam, leid ik daaruit af dat het hof de bedenkingen van de verdachte in laatste instantie gewoonweg niet helemaal begrijpt. Dit onbegrip kan ik goed volgen. De bedenkingen van de verdachte worden ook mij niet volledig duidelijk. Maar is dat hier erg relevant? Blijkens het bestreden arrest heeft het hof in het kader van de strafoplegging onder meer in aanmerking genomen dat ‘verdachte oprecht heeft gehandeld vanuit zijn geloofsovertuiging en dat deze zaak voor verdachte een principieel karakter heeft’ (blz. 5). Indien bij de beoordeling van een vrijstellingsberoep ex art. 5, aanhef en onder b, Leerplichtwet 1969 moet worden vastgesteld dat de bedenkingen van een verdachte daadwerkelijk hun grond vinden in het individuele geloof of geweten en tevens moet worden vastgesteld dat die bedenkingen niet zien op iets anders dan de richting van het onderwijs, dan valt het mij niet mee voor de verwerping van dit beroep in de wet, de wetsgeschiedenis of de jurisprudentie concrete aanknopingspunten te vinden.

De middelen slagen naar mijn mening.

Het eerste, tweede en zesde middel falen. De overige middelen slagen daarentegen. Ambtshalve heb ik geen grond aangetroffen die tot vernietiging aanleiding behoort te geven.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot terugwijzing, dan wel verwijzing van de zaak naar een aangrenzend hof teneinde op het bestaande beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.

De procureur-generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden