HR, 22-02-2019, nr. 18/01180

ABN AMRO heeft het aan een cliënt verstrekte krediet opgezegd in verband met diens dreigende insolventie. Vervolgens heeft zij medewerking verleend aan de onderhandse verkoop van de aan haar verpande inventaris van de cliënt. Achteraf blijkt dat de koper met de cliënt onder één hoedje speelde en dat de inventaris terecht is gekomen bij een aan de cliënt gelieerde vennootschap. ABN AMRO wist wel dat de cliënt een doorstart van de onderneming beoogde, maar – zo staat in cassatie vast – niet dat de onderhandse verkoop die doorstart ook faciliteerde.

In dit geding spreken medeschuldeisers die door de onderhandse verkoop menen te zijn benadeeld, ABN AMRO aan. Het hof heeft aangenomen dat ABN AMRO niet aansprakelijk is. Mijns inziens komt het middel hier vergeefs tegen op.

Het cassatiemiddel bestaat uit drie onderdelen, waarvan de eerste uiteenvalt in twee subonderdelen, die zich alle richten tegen rechtsoverwegingen 5.6 en 5.7 van het arrest van 19 april 2016. Het hof oordeelt daar als volgt over de vorderingen van [eiseres] tegen ABN AMRO:

‘5.6 Ten aanzien van het door [eiseres] gestelde onrechtmatig handelen van ABN AMRO overweegt het hof als volgt. De maatschappelijke functie van banken brengt een bijzondere zorgplicht mee ten opzichte van derden, met wier belangen zij rekening behoort te houden op grond van hetgeen in het maatschappelijk verkeer betaamt. De reikwijdte van deze zorgplicht hangt af van de omstandigheden van het geval (Hoge Raad 23 december 2005, ECLI:NL:HR:2005:AU3713 en Hoge Raad 27 november 2015, ECLI:NL:HR:2015:3399). Het hof is anders dan [eiseres] van oordeel dat de bijzondere zorgplicht van ABN AMRO, behoudens bijzondere omstandigheden die niet zijn gesteld of gebleken, niet zover gaat dat zij gehouden is om inlichtingen over een doorstart van haar cliënt aan een derde te verstrekken, noch dat zij ertoe gehouden is haar cliënt te bewegen over te gaan tot het aangaan van een betalingsregeling met die derde, voorzover dat al tot haar mogelijkheden zou behoren.

Met betrekking tot de medewerking van ABN AMRO aan de onderhandse verkoop stelt het hof voorop dat ABN AMRO na opzegging van de kredietovereenkomst en het uitblijven van voldoening van het openstaande bedrag door [D] B.V. gerechtigd was om over te gaan tot de executoriale verkoop van de aan haar verpande inventaris en machines. Voor zover [eiseres] stellen dat ABN AMRO haar zekerheidsrechten had moeten uitoefenen op een voor hen minder bezwarende wijze, gaat het hof hieraan voorbij omdat er geen (ongeschreven) rechtsregel is die ABN AMRO hiertoe verplicht. Zij is vrij in de keuze waarin zij de aan haar verstrekte zekerheden uitwint. Niet valt in te zien dat de hiervoor genoemde zorgplicht jegens derden in dit geval tot een ander oordeel moet leiden.

Het initiatief voor de onderhandse verkoop kwam van [D] B.V. (rov. 3.25). Nadat ABN AMRO kennis nam van het geboden bedrag heeft zij vervolgens ingestemd met de onderhandse verkoop, aangezien op deze wijze een hogere opbrengst zou kunnen worden gegenereerd dan in het geval van een executoriale verkoop. De met toestemming van de voorzieningenrechter gerealiseerde opbrengst ligt voorts boven de in verschillende taxatierapporten genoemde waarden bij executoriale verkoop. In zoverre valt niet in te zien dat ABN AMRO van haar handelwijze enig verwijt treft. Dit zou anders kunnen liggen indien ABN AMRO wist dat de inventaris feitelijk aan een van de aan [D] B.V. gelieerde vennootschappen werd verkocht en gebruikt zou worden voor een doorstart van [D] B.V. en dit niet heeft gemeld bij de voorzieningenrechter waardoor mogelijk een te lage prijs is gerealiseerd. ABN AMRO heeft betwist dat zij op de hoogte was dat de door Bruma B.V. van haar gekochte inventaris een rol zou spelen in het kader van de doorstart van [D] B.V. (cvd nr. 28) en in het verlengde daarvan heeft zij aangevoerd dat zij de voorzieningenrechter dan ook niet onjuist heeft geïnformeerd. Daartegenover hebben [eiseres] – op wie dienaangaande op grond van de hoofdregel van artikel 150 Rv in beginsel de stelplicht rust en die hiervan de bewijslast dragen – geen concrete feiten en omstandigheden aangevoerd waaruit kan volgen dat ABN AMRO wist dat de inventaris ter beschikking kwam aan een aan [D] B.V. gelieerde vennootschap. Het moet er daarom voor worden gehouden dat ABN AMRO dit niet wist, en dat betekent ook dat zij de voorzieningenrechter niet onjuist heeft geïnformeerd.’

Voordat ik de onderdelen bespreek, merk ik op dat [eiseres] aan hun standpunt dat ABN AMRO onrechtmatig jegens hen heeft gehandeld, niet alleen ten grondslag hebben gelegd dat ABN AMRO op de hoogte was van het voornemen van [betrokkene 1] om tot een doorstart van de onderneming van [D] te geraken, maar ook dat ABN AMRO wist dat de onderhandse verkoop aan Bruma van de aan ABN AMRO verpande inventaris ertoe diende om die doorstart te faciliteren. Het hof heeft in het slot van rechtsoverweging 5.7 beslist dat het er voor moet worden gehouden dat ABN AMRO dit laatste niet wist. Tegen die beslissing richt het middel geen klacht.3.Uitgangspunt in dit cassatieberoep is dus dat ABN AMRO er slechts in algemene zin mee bekend was dat [betrokkene 1] op een doorstart zinde, maar niet wist dat de verkoop aan Bruma daarmee in verband stond.

Volgens subonderdeel 1.1 heeft het hof in rechtsoverweging 5.6 een onjuiste maatstaf aangelegd. Het hof zou zich ten onrechte hebben beperkt tot de maatstaf van de bijzondere zorgplicht van banken. Volgens de klacht had het hof voor de vraag waartoe ABN AMRO uit hoofde van de zorgvuldigheidsnorm gehouden was, er (ook) op moeten letten dat ABN AMRO en [eiseres] zich verhielden als twee medeschuldeisers van dezelfde debiteur, met de bijzonderheid dat ABN AMRO – in tegenstelling tot [eiseres] – niet voor een onvolledig verhaal van haar vordering behoefde te vrezen. Naar ik begrijp is dit volgens het middel van belang voor de vraag of ABN AMRO in de procedure tot verkrijging van toestemming voor de onderhandse verkoop van de aan haar verpande inventaris ex art. 3:251 lid 1 BW had moeten meedelen dat [betrokkene 1] een doorstart beoogde.

De klacht treft geen doel. In de eerste plaats berust ze, als ik het goed zie, op een veronderstelde tegenstelling tussen (a) hetgeen waartoe een bank op grond van haar bijzondere zorgplicht gehouden is en (b) waartoe zij als medeschuldeiser op grond van de ‘gewone’ zorgvuldigheidsnorm als bedoeld in art. 6:162 lid 2 BW gehouden is. Voor een dergelijke tegenstelling zie ik geen grond. De reikwijdte van de bijzondere zorgplicht van de bank ten opzichte van derden, zoals door uw Raad aanvaard in het arrest Safe Haven,4.hangt af van de omstandigheden van het geval. Niet valt in te zien waarom tot die omstandigheden niet mede zouden kunnen behoren de bijzonderheden als in het subonderdeel aangeduid. In buitencontractuele verhoudingen is de bijzondere zorgplicht van de bank eenvoudig te beschouwen als een toepassing van de zorgvuldigheidsnorm die rekening houdt met de maatschappelijke functie van de bank. Is getoetst aan de maatstaf van de bijzondere zorgplicht, dan is getoetst aan de zorgvuldigheidsnorm.

Ik zeg het nog wat anders: Verdiscontering van de maatschappelijke functie van de bank leidt in bepaalde gevallen5.tot een meer indringende toepassing van hetzij contractuele normen, hetzij de zorgvuldigheidsnorm, waarbij van de bank een hogere graad van zorg voor de belangen van anderen (klanten, maar ook derden) wordt gevergd dan geldt voor een willekeurige andere deelnemer aan het maatschappelijk verkeer.6.Die meer indringende toepassing van algemene normen, waaronder de zorgvuldigheidsnorm, benoemen we als ‘de bijzondere zorgplicht van de bank’. Welnu, is aan die ‘zwaardere’ norm van de bijzondere zorgplicht getoetst, dan kan een nadere toets aan de ‘algemene’ zorgvuldigheidsnorm niet meer iets toevoegen.7.

De klacht berust in de tweede plaats op een onjuiste lezing van het arrest van het hof. Het hof heeft zich niet beperkt tot een toets aan de bijzondere zorgplicht van ABN AMRO als bank als zodanig, zonder daarbij te betrekken dat ABN AMRO en [eiseres] beiden schuldeisers van [D] waren. In rechtsoverweging 5.7 onderzoekt het hof juist de optelsom van beide. Naar volgt uit de vermelding van die stelling in rechtsoverweging 5.5, stond het daarbij aan het hof ook voor ogen dat volgens [eiseres] ABN AMRO wist of behoorde te weten dat alleen geld zou overschieten voor [eiseres] bij betaling van de getaxeerde onderhandse verkoopwaarde voor machines en inventaris.

In subonderdeel 1.2 lees ik twee klachten, een rechtsklacht en een motiveringsklacht, als volgt:

1. In de laatste zin van rechtsoverweging 5.6, volgens welke ABN AMRO niet verplicht is tot het verstrekken van inlichtingen behoudens bijzondere omstandigheden, is het hof uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting, omdat voor de vraag of ABN AMRO onrechtmatig heeft gehandeld door geen inlichtingen te verstrekken alle omstandigheden van het geval van belang zijn.

2. Als het hof niet heeft miskend dat alle omstandigheden van het geval van belang zijn, is zijn oordeel dat bijzondere omstandigheden niet zijn gesteld onbegrijpelijk, omdat het hof in de voorafgaande rechtsoverweging 5.5 slechts vijf door [eiseres] gestelde feiten en omstandigheden heeft weergegeven en niet dertien andere, ook door [eiseres] gestelde feiten en omstandigheden. Deze dertien omstandigheden worden door het subonderdeel opgesomd, met verwijzing naar vindplaatsen in de memorie van grieven. Voor de inhoud van de bedoelde stellingen verwijs ik naar het subonderdeel.

De rechtsklacht faalt. In de aangevallen overweging van het hof ligt, voor zover relevant, mijns inziens niet meer besloten dan de rechtsopvatting (1) dat banken niet in álle gevallen verplicht zijn om aan derden mee te delen dat hun cliënt een doorstart beoogt en (2) dat het op de weg ligt van de derde die de bank aanspreekt om bijzondere omstandigheden te stellen op grond waarvan die verplichting behoort te worden aangenomen. In haar beide elementen dunkt mij deze rechtsopvatting geheel juist. Anders dan de klacht doet voorkomen, is die opvatting ook niet in tegenspraak met de rechtsopvatting die het subonderdeel tot uitgangspunt neemt, namelijk dat alle omstandigheden van het geval van belang zijn.

Met betrekking tot de motiveringsklacht het volgende. Dat alle omstandigheden van het geval van belang zijn, betekent uiteraard niet dat iedere willekeurige omstandigheid hetzelfde gewicht heeft. Dat alle omstandigheden van het geval van belang zijn, betekent slechts dat de rechter die over de feiten oordeelt zich niet op voorhand tot bepaalde (categorieën van) omstandigheden mag beperken en andere buiten beschouwing mag laten. Hij behoort het totaal van de gestelde feiten en omstandigheden in zijn toets te betrekken. Dat wil niet zeggen dat hij ook álle door partijen aangevoerde feiten en omstandigheden dient uit te schrijven en te bespreken. Alleen wat betreft essentiële stellingen is hij tot die bespreking verplicht, dat wil zeggen stellingen die, indien feitelijk juist, redelijkerwijs tot een andere uitkomst zouden kunnen leiden. Ik heb de dertien door de klacht opgesomde stellingen zorgvuldig overwogen, maar mijns inziens geldt voor geen van die stellingen dat zij een essentieel karakter draagt. Uiteraard dient bij dit laatste in ogenschouw te worden genomen wat het hof wél met zoveel woorden in zijn motivering heeft betrokken. Dat is onder meer (a) dat het initiatief voor de onderhandse verkoop van [D] kwam, (b) dat het geboden bedrag tot een hogere opbrengst zou leiden dan een executoriale verkoop (mede in het licht van verschillende taxatierapporten) en (c) dat ABN AMRO niet wist dat de onderhandse verkoop een rol zou spelen in een doorstart van de onderneming van [D] . In het licht van die door het hof vermelde omstandigheden, valt mijns inziens niet vol te houden dat de in de klacht bedoelde stellingen van [eiseres] essentieel zijn. Het niet uitdrukkelijk vermelden en bespreken van die stellingen maakt daarom niet dat het oordeel van het hof onbegrijpelijk is.

Onderdeel 2 richt zich tegen het oordeel van het in rechtsoverweging 5.7 volgens welke ABN AMRO vrij was in haar keuze om zich bij wijze van onderhandse executoriale verkoop te verhalen op de verpande inventaris. Volgens het onderdeel is kenmerkend voor het onderhavige geval dat de schuldenaar voor alle crediteuren tezamen onvoldoende verhaal biedt, zodat er de facto een faillissementssituatie bestaat, met als gevolg dat de keuze van de ene schuldeiser gevolgen kan hebben voor de verhaalsmogelijkheden van een andere schuldeiser. Daarom geldt in een geval als het onderhavige niet de regel dat de schuldeiser vrij is in de keuze van de wijze waarop hij de aan hem verstrekte zekerheden uitwint. Die keuze kan onrechtmatig zijn, omdat zij misbruik van bevoegdheid oplevert of strijd met de jegens de medeschuldeiser in acht te nemen zorgvuldigheid. Het onderdeel verwijst verder naar twee stellingen van [eiseres] en voert aan dat het hof niet zonder nader onderzoek heeft kunnen oordelen dat ABN AMRO vrij was in haar keuze welke van de aan haar verstrekte zekerheden zij uitwint. Die stellingen zijn:

a. ABN AMRO wist of behoorde te weten dat alleen bij betaling van de onderhandse verkoopwaarde geld zou overschieten voor [eiseres] , namelijk ruim € 250.000,—;8.

b. ABN AMRO had ook andere zekerheidsrechten, waardoor zij de keuze had om (zonder eigen nadeel) haar pand- en zekerheidsrechten uit te oefenen op de voor [eiseres] minst bezwarende wijze.9.

Het valt mij niet mee om helder te krijgen van welke rechtsopvatting de steller van het middel is uitgegaan en het is mij zelfs niet geheel duidelijk of met het onderdeel (alleen) een rechtsklacht dan wel (mede) een motiveringsklacht is bedoeld.

Houd ik het op een rechtsklacht, dan is de rechtsopvatting waarvan het onderdeel uitgaat mogelijk dat de regel dat een schuldeiser vrij is in zijn keuze welke van de aan hem verstrekte zekerheden hij uitwint,10.niet geldt ingeval er onvoldoende verhaal voor alle schuldeisers bestaat (door de steller van het middel aangeduid als ‘de facto een faillissementssituatie’). In deze lezing berust het onderdeel op een onjuiste rechtsopvatting. ABN AMRO was pandhouder en dus separatist. Ik meen dat de rechtsopvatting waarvan de klacht uitgaat onmogelijk valt te verenigen met de regel dat pand- en hypotheekhouders hun recht kunnen uitoefenen alsof er geen faillissement was (art. 57 Fw).

Een alternatieve rechtsopvatting, waarvan de steller van het middel mogelijk is uitgegaan, luidt als volgt: de bedoelde vrije keuze, ook van een pandhouder, vindt zijn begrenzing in het leerstuk van misbruik van bevoegdheid en in de ten opzichte van medeschuldeisers in acht te nemen zorgvuldigheid. Deze opvatting is, meen ik, mij op zichzelf juist. Zou een pandhouder bijvoorbeeld zijn recht uitoefenen met geen ander doel dan om een medeschuldeiser te schaden (het eerste geval van art. 3:13 lid 2 BW), dan kan deze pandhouder dat gedrag niet rechtvaardigen met een beroep op zijn positie als separatist. Ook durf ik niet op voorhand uit te sluiten dat de bijzondere zorgplicht van de bank, of anderszins de ook door een separatist in acht te nemen zorgvuldigheid in het maatschappelijk verkeer, onder buitengewone omstandigheden de zekerheidsgerechtigde in zijn keuzevrijheid kan beperken.

Ik zie echter geen reden om aan te nemen dat het hof van een andere opvatting is uitgegaan. Het hof heeft bij de overweging dat ABN AMRO vrij is in de keuze van de wijze waarop zij de aan haar verstrekte zekerheden uitwint geen halt gehouden, maar heeft vervolgens aan de hand van de stellingen [eiseres] onderzocht of er alsnog reden bestond voor een ander oordeel. Daarbij spreekt het hof alleen over de bijzondere zorgplicht van ABN AMRO, maar dat verwondert niet omdat [eiseres] zich niet op misbruik van bevoegdheid hebben beroepen. Ook duidt het onderdeel geen feitelijke stellingen aan die het hof met toepassing van art. 25 Rv aan de hand van het leerstuk van misbruik van bevoegdheid diende te beoordelen. Wat betreft de toets aan de ‘gewone’ zorgvuldigheidsnorm geldt wat ik hiervoor onder 3.4 en 3.5 naar aanleiding van subonderdeel 1.1 heb gezegd.

Lees ik in het onderdeel een motiveringsklacht, dan is de strekking van de klacht dat, in het licht van de onder 3.10 sub a en b bedoelde stellingen, onbegrijpelijk is dat het hof zonder nader onderzoek heeft geoordeeld dat er geen aanleiding bestond om een uitzondering aan te nemen op de keuzevrijheid die ABN AMRO in beginsel heeft. Ik meen dat ook in deze lezing het onderdeel geen doel treft. In dit verband is van belang dat [eiseres] niet hebben aangevoerd op welke wijze de door hen aangeduide onderhandse verkoopwaarde zou kunnen worden verzilverd. Het is een ervaringsregel dat men voor het verzilveren van de (volledige) onderhandse verkoopwaarde ruim de tijd nodig heeft. Indien een aspirant-koper begrijpt dat die ruime tijd er aan de zijde van de verkoper niet is, drukt dat onvermijdelijk de prijs (in de richting van de executiewaarde). Zulke ruime tijd was er hier klaarblijkelijk niet. Ultimo 2009 was sprake van een dalende omzet en werd in de onderneming van [D] verlies geleden (hiervoor onder 2.1.13). Begin februari vonden er zelfs geen bedrijfsactiviteiten in [D] meer plaats en was het faillissement van [D] te verwachten (hiervoor onder 2.1.20). Let wel, ik zeg niet dat als zulke ruime tijd er wel is, dit op zichzelf voldoende is om een pandhouder in het belang van medeschuldeisers te verplichten te wachten op een kans om de (volledige) onderhandse verkoopwaarde te verzilveren. Die pandhouder zal integendeel ook in dat geval in het algemeen de zekerheid van een spoedige executie tegen een lagere waarde mogen verkiezen boven het wachten op het moment dat daadwerkelijk een hogere waarde kan worden gerealiseerd – een moment dat vervolgens mogelijk nooit blijkt te komen. Waar de bedoelde ruime tijd er echter klaarblijkelijk niet was, is te minder onbegrijpelijk dat het hof in de verwijzing door [eiseres] naar de onderhandse verkoopwaarde geen reden heeft gezien om een uitzondering aan te nemen op de gewone keuzevrijheid van ABN AMRO als zekerheidsgerechtigde. Een uitdrukkelijke motivering vergde dat niet.

Ook de stelling zoals omschreven onder 3.10 sub b maakt het oordeel van het hof niet onbegrijpelijk. Op de aangehaalde plaats in de memorie van grieven is sprake van pand- en zekerheidsrechten op alle andere activa van [D] . Niet is toegelicht voor welk bedrag executie van andere activa mogelijk was. Ook niet is toegelicht waarom [eiseres] door de keuze van ABN AMRO zijn benadeeld. Terecht merkt de schriftelijke toelichting van de zijde van ABN AMRO op dat als zulke andere activa voorhanden waren, niet goed begrijpelijk is waarom [eiseres] daarop dan geen beslag hebben laten leggen.11.

Onderdeel 3 komt erop neer dat onbegrijpelijk is dat volgens het hof aan ABN AMRO mogelijk een verwijt zou kunnen worden gemaakt indien de bank zou hebben geweten dat de inventaris feitelijk aan een van de aan [D] gelieerde vennootschappen werd verkocht en deze wetenschap niet aan de voorzieningenrechter zou hebben gemeld, terwijl volgens hetzelfde hof ABN AMRO aan de voorzieningenrechter niet behoefde te melden wat zij wél wist, namelijk dat door [betrokkene 1] een doorstart van de onderneming werd beoogd. Hierbij beroepen [eiseres] zich op art. 21 Rv.

Ook deze klacht treft geen doel. Het door het hof gemaakte onderscheid is alleszins begrijpelijk. Zou aan ABN AMRO duidelijk zijn geweest dat, kort en duidelijk gezegd, Bruma een stroman van [betrokkene 1] was en dus niet werkelijk als koper in de inventaris was geïnteresseerd, dan was ook niet sprake van een ‘echte’ koopprijs en lag het voor de hand dat die prijs te laag was. Dát zou ABN AMRO daarom niet voor zich hebben mogen houden. Waar het verband tussen de (voorgenomen) doorstart en de verkoop aan Bruma echter aan ABN AMRO onbekend was, lag dit alles anders. In de kennelijke gedachtegang van het hof mocht ABN AMRO Bruma houden voor een oprechte koper die voor de inventaris had geboden wat zij met het oog op een gangbaar kopersbelang daarvoor overhad en bestond er dus geen indicatie voor een te lage prijs. Art. 21 Rv houdt niet de regel in dat alle feiten zonder onderscheid moeten worden aangevoerd, maar ‘de voor de beslissing van belang zijnde feiten’. Waar tussen de (voorgenomen) doorstart en de onderhandse verkoop aan Bruma geen verband leek te bestaan, mocht ABN AMRO naar het kennelijke oordeel van het hof menen dat die doorstart niet een feit was dat voor de beslissing van de voorzieningenrechter van belang was. Dat is niet onbegrijpelijk.

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G