HR, 05-07-2016, nr. 15/00276

In het overzichtsarrest van 2 december 2014, ECLI:NL:HR:2014:3474, NJ 2015/390, vangt de Hoge Raad zijn uiteenzetting over medeplegen en medeplichtigheid aan met de overweging dat in de praktijk een belangrijke en moeilijke vraag is wanneer de samenwerking zo nauw en bewust is geweest dat van medeplegen mag worden gesproken. Deze constatering wordt bevestigd door de regelmaat waarin door indiening van cassatiemiddelen over deze problematiek bij de Hoge Raad wordt geklaagd. Om daarop door middel van een analyse nader in te gaan, hebben mijn ambtgenoot Spronken en ik uit het aanbod van cassatiezaken er zeven geselecteerd.1.Mijn ambtgenoot zal in vier, en ik in drie verschillende zaken afzonderlijk, maar wel simultaan, volgens een vaste opbouw een conclusie nemen, waarvan de onderhavige er een is. Dat doen wij op basis van een gelijkluidende, door ons gezamenlijk geschreven voorafgaande beschouwing, waarin eerst aan de hand van recente arresten van de Hoge Raad mogelijke onduidelijkheden omtrent medeplegen in kaart worden gebracht, uiteraard ook in samenhang met medeplichtigheid,2.en vervolgens een door ons samengesteld beslisschema wordt gepresenteerd. Met een bespreking van het middel of de middelen wordt elke conclusie afgesloten.

Op het gebied dat wordt bestreken door het strafrechtelijk leerstuk van de elkaar uitsluitende deelnemingsvormen medeplegen en medeplichtigheid, heeft de Hoge Raad in de afgelopen anderhalf jaar een aantal arresten gewezen waaruit blijkt dat ons hoogste rechtscollege een nieuwe richting is ingeslagen. Met deze jongste rechtspraak wil de Hoge Raad, ook naar eigen zeggen, een strakkere grenslijn trekken tussen medeplegen aan de ene kant en meer in het bijzonder medeplichtigheid aan de andere kant.3.Waarneembaar werd deze koerswijziging in het eerder genoemde overzichtsarrest van 2 december 2014, waarin de Hoge Raad zijn eigen rechtspraak over met name medeplegen heeft samengevat en op enige aandachtspunten zoveel mogelijk heeft verduidelijkt en aangescherpt ten einde de reikwijdte van de strafbaarstelling voor medeplegen weer terug te dringen naar haar eigen specifieke terrein. Hoewel de Hoge Raad er zelf al direct op wijst dat de vraag wanneer sprake is van medeplegen zich niet in algemene zin laat beantwoorden maar een beoordeling van de concrete omstandigheden van het geval vergt, heeft hij aandachtspunten geformuleerd die handvatten moeten bieden om het medeplegen meer inzichtelijk af te grenzen van de medeplichtigheid. Daarbij zijn in materieelrechtelijk opzicht accenten gelegd op de aard van de gedraging(en), de rol van de deelnemer en het tijdstip van deelneming, en in strafvorderlijke zin strengere eisen gesteld aan de motivering door de rechter. De overwegingen van de Hoge Raad in dat overzichtsarrest komen samengevat weergegeven op het volgende neer:

- Medeplegen vereist primair een voldoende nauwe en bewuste samenwerking met een ander of anderen, waarbij het accent op de samenwerking ligt en minder op de vraag wie welke feitelijke handelingen heeft verricht, een kwestie die dus een beoordeling van de concrete omstandigheden van het geval verlangt.

- Daarnaast moet in ieder geval voor de kwalificatie medeplegen de intellectuele en/of materiële bijdrage aan het delict van de verdachte van voldoende gewicht zijn. Dat geldt in vergelijkbare zin, aldus de Hoge Raad, indien het medeplegen — bijvoorbeeld in de vorm van ‘in vereniging’ — een bestanddeel vormt van de delictsomschrijving, zoals bijvoorbeeld in art. 141, eerste lid, Sr het geval is. Het daar strafbaar gestelde ‘in vereniging plegen’ van geweld eist een meer op dit specifieke delict geformuleerde variatie van een bijdrage van voldoende gewicht, namelijk dat de verdachte ‘een voldoende significante of wezenlijke bijdrage aan het geweld’ heeft geleverd, zij het dat deze bijdrage zelf niet van gewelddadige aard behoeft te zijn geweest.

- Kernverwijt bij medeplichtigheid is ‘het bevorderen en/of vergemakkelijken van een door een ander begaan misdrijf’. Indien het tenlastegelegde medeplegen in de kern niet bestaat uit een gezamenlijke uitvoering, maar uit gedragingen die met medeplichtigheid in verband plegen te worden gebracht (zoals het verstrekken van inlichtingen, op de uitkijk staan, helpen bij de vlucht) rust op de rechter de taak om in het geval dat hij toch tot een bewezenverklaring van het medeplegen komt, in de bewijsvoering — dus in de bewijsmiddelen en zo nodig in een afzonderlijke bewijsoverweging — dat medeplegen nauwkeurig te motiveren.

- In dat laatste geval zijn de aspecten die bij de beoordeling (en motivering) een rol kunnen spelen onder meer:

 de intensiteit van de samenwerking,

 de onderlinge taakverdeling,

 de rol in de voorbereiding, de uitvoering of de afhandeling van het delict en

 het belang van de rol van de verdachte, waaronder diens aanwezigheid op belangrijke momenten en het zich niet terugtrekken op een daartoe geëigend tijdstip.

- Aan het zich niet distantiëren komt op zichzelf geen grote betekenis toe, het gaat er immers om dat de verdachte een wezenlijke bijdrage moet hebben geleverd aan het delict.

- De bijdrage van de medepleger zal in de regel worden geleverd tijdens het begaan van het strafbare feit in de vorm van een gezamenlijke uitvoering van het feit, maar kan ook uit verscheidene gedragingen voor en/of tijdens en/of na het strafbare feit of in hoofdzaak vóór het strafbare feit bestaan.

- Indien de bijdrage niet geleverd is in de vorm van een gezamenlijke uitvoering van het feit, dient in de bewijsvoering aandacht te worden besteed aan de vraag of wel zo bewust en nauw is samengewerkt bij het strafbare feit dat van medeplegen kan worden gesproken, in het bijzonder dat en waarom de bijdrage van de verdachte van voldoende gewicht is geweest. Dat geldt in nog sterkere mate indien het hoofdzakelijk gaat om gedragingen die na het strafbare feit zijn verricht. Een geringe rol of het ontbreken van enige rol in de uitvoering van het delict zal in dergelijke uitzonderlijke gevallen wel moeten worden gecompenseerd, bijvoorbeeld door een grote(re) rol in de voorbereiding.

Zo bezien wordt er in twee situaties een extra motivering van de rechter verlangd voor het aannemen van medeplegen, namelijk in de eerste plaats als het gaat om gedragingen die naar hun aard meer in verband plegen te worden gebracht met medeplichtigheid en in de tweede plaats als de bijdrage bestaat uit gedragingen voor en/of tijdens en/of na het strafbare feit en de verdachte bij de uitvoering van het delict een geringe of geen rol heeft gespeeld.

Op verzoek van mijn ambtgenoot Spronken en mij heeft de Hoge Raad in een drietal arresten van 24 maart 2015 (ECLI:NL:HR:2015:713/716/718) enkele overwegingen gewijd aan vraagpunten die in de daaraan voorafgaande conclusies met betrekking tot de spanwijdte van het medeplegen en het onderscheid tussen medeplegen en medeplichtigheid aan de orde werden gesteld, meer in het bijzonder in de context van de feitelijke handelingen, de mogelijkheid van niet-lijfelijke aanwezigheid in de uitvoeringsfase (wie doet wat en op welk tijdstip en op welke plaats) en mede toegespitst op de bijzondere delictsomschrijvingen. De overwegingen van Hoge Raad houden het volgende in:

- Indien medeplegen een bestanddeel vormt van de delictsomschrijving (bijvoorbeeld door de woorden ‘in vereniging’ of ‘gepleegd door twee of meer verenigde personen’), moet het ‘in vergelijkbare zin’ gaan om een nauwe en bewuste samenwerking en een bijdrage van voldoende gewicht. Deze bijdrage zal in de regel worden geleverd tijdens het begaan van het strafbare feit in de vorm van een gezamenlijke uitvoering van het feit.

- Indien de gedragingen hoofdzakelijk na de uitvoering van het strafbare feit zijn verricht, is in uitzonderlijke gevallen medeplegen denkbaar. Maar een geringe rol of het ontbreken van enige rol in de uitvoering van het delict zal dan wel moeten worden gecompenseerd, bijvoorbeeld door een grote(re) rol in de voorbereiding, terwijl in de bewijsvoering in zulke uitzonderlijke gevallen ook bijzondere aandacht dient te worden besteed aan de vraag of wel zo bewust en nauw is samengewerkt bij het strafbare feit dat van medeplegen kan worden gesproken, in het bijzonder dat en waarom de bijdrage van de verdachte van voldoende gewicht is geweest om de kwalificatie medeplegen te rechtvaardigen.

Met deze arresten heeft de Hoge Raad zeker gesteld dat de eisen voor alle varianten van medeplegen gelijk zijn getrokken en heeft hij de focus nog wat meer gelegd op de extra motiveringsplicht als het gaat om gedragingen die na de uitvoering van het delict hebben plaatsgevonden. Voorts wordt door de Hoge Raad bevestigd dat gedragingen die dicht in de buurt van medeplichtigheid komen onder zeer bepaalde omstandigheden onder het toepassingsbereik van medeplegen te scharen zijn, zij het dat dan wel van de feitenrechter een zorgvuldige en begrijpelijke bewijsvoering wordt gevraagd. De bijzondere motiveringsplicht voor de rechter, geldt hier in versterkte mate.

Maar hebben de hierboven aangehaalde arresten nu ook voldoende houvast gegeven voor de rechtspraktijk, die regelmatig met uiteenlopende vormen van medeplegen en medeplichtigheid wordt geconfronteerd, bieden zij kortom de verfijning waarbij de rechtspraktijk baat heeft in de veelomvattende en soms moeilijk te beoordelen casuïstiek van de dag? Met het oog op die vraagstellingen hebben mijn ambtgenoot Spronken en ik nadien gewezen arresten van de Hoge Raad over medeplegen en medeplichtigheid, en de onderliggende uitspraken van de hoven, nog eens nader geanalyseerd. Onze slotsom is dat de contouren van deze vormen van deelneming en de tussenliggende demarcatielijn zich kennelijk nog niet helemaal scherp hebben laten aftekenen. Naar onze mening komt dit niet zozeer doordat de vraag of er sprake is van medeplegen of medeplichtigheid van de waardering van de concrete omstandigheden afhangt, maar (ook) doordat het toetsingskader dat door de Hoge Raad is uiteengezet in de praktijk nog vragen oproept.

Mogelijk hebben ook enkele arresten van de Hoge Raad zelf daartoe bijgedragen. Ter illustratie zij hier alvast gewezen op de volgende twee voorbeelden.

In de ene zaak liet de Hoge Raad een veroordeling wegens medeplegen in stand ten aanzien van een verdachte die met het oog op een te plegen inbraak in een supermarkt een medeverdachte voor sluitingstijd had ingesloten in de meterkast in het magazijn, opdat die medeverdachte op een geschikt moment de alarmkabels kon doorknippen waarna de anderen naar binnen zouden gaan. Van belang is verder dat het hierbij om een vaste modus operandi ging van een criminele jeugdgroep. Kennelijk was de Hoge Raad in deze zaak van oordeel dat, ter voltooiing van de beoogde diefstal, het insluiten al als een eerste, en tevens belangrijke, feitelijke uitvoeringshandeling van de inbraak kon worden aangemerkt.4.

In de andere zaak achtte de Hoge Raad, anders dan onze ambtgenoot Bleichrodt in zijn conclusie, ook de opeenstapeling van op zichzelf medeplichtige gedragingen onvoldoende voor een bewezenverklaring van het medeplegen van een overval op een juwelier. In deze zaak had het hof vastgesteld dat de verdachte betrokken was geweest bij de voorverkenning bij de juwelier, bestuurder was van de gestolen vluchtauto en zijn medeverdachten, die de overval feitelijk hadden gepleegd, volgens een vooraf beraamd vluchtplan had opgewacht. Bleichrodt meende dat het hof op grond van deze feiten kon oordelen dat er sprake was van medeplegen omdat de verdachte niet alleen bij de voltooiing van het delict maar ook in het kader van de voorbereiding van de overval een substantiële rol had vervuld, waarbij bovendien de gang van zaken duidde op een planmatig karakter van de overval en een hechte samenwerking van de dadergroep. De Hoge Raad deelt dit oordeel niet en overweegt dat het hof onvoldoende heeft gemotiveerd waarom er sprake is van medeplegen, waarbij de Hoge Raad in aanmerking neemt dat het hof vooral betekenis heeft toegekend aan de omstandigheid "dat de verdachte niet alleen de bestuurder is geweest van de beoogde vluchtauto (de Audi S6) en ter plaatse de medeverdachten heeft opgewacht, maar ook betrokken is geweest bij een voorverkenning van de plaats delict op 15 juni 2011".5.

Beide voorbeelden illustreren dat het niet zelden nog zoeken is waar de grenslijn ligt met medeplichtigheid.

Bij onze analyse van, kort gezegd, medeplegen versus medeplichtigheid hebben mijn ambtgenoot Spronken en ik getracht zichtbaar te maken welke begrippen en criteria een rol spelen en waar de mogelijke probleempunten zitten, ten einde deze te verwerken in een voor de praktijk hanteerbaar beslisschema. Daarbij gaat onze aandacht vooral uit naar vragen als:

a. Hoe verhouden de criteria van een nauwe en bewuste samenwerking en een intellectuele en/of materiële bijdrage van voldoende gewicht zich tot elkaar? Waarom wordt bijvoorbeeld het laten insluiten in een supermarkt als een wezenlijke bijdrage van de ‘insluiter’ aan het delict aangemerkt en onder het bereik van medeplegen gebracht en niet aangemerkt als medeplichtigheid?

b. Wat betekent precies een gezamenlijke uitvoering en hoe verhoudt deze zich tot gedragingen voorafgaand, tijdens of na het strafbare feit? Wat is het verschil tussen gezamenlijke uitvoering en gedragingen tijdens het delict respectievelijk ‘lijfelijke aanwezigheid’? Maakt het daarbij nog uit om welk delict het gaat (denk aan inbraak, groepsgeweld, etc.)?

c. Wat houdt de extra motiveringsplicht in ten aanzien van de gedragingen voorafgaand aan onderscheidenlijk na het delict?

d. Is voor het ‘in vereniging plegen’ van bijvoorbeeld geweld als bedoeld in art. 141 Sr de ‘lijfelijke aanwezigheid’ van de pleger van dat geweld vereist?

Hieronder zal worden ingegaan op gevallen waarin wel of juist geen sprake is van (i) een gezamenlijke uitvoering van het feit dan wel (ii) van gedragingen voorafgaand, tijdens of na het feit die kunnen gelden als een voldoende gewichtige intellectuele of materiële bijdrage aan het feit. Wij laten hierbij een bespreking van de vraag waarop het opzet van de medepleger moet zijn gericht buiten beschouwing, omdat dit aspect nauwelijks in de door ons bekeken uitspraken aan de orde is. Wij delen in dat verband ook de visie van onze ambtgenoot Vellinga dat het sinds 2 december 2014 te maken preciezere onderscheid tussen medeplegen en medeplichtigheid niet in de eerste plaats in een verschil in opzet schuilt.6.Het is ons er vooral om te doen een beter inzicht te krijgen in de toepassing van de criteria die door de Hoge Raad in zijn arrest van 2 december 2014 zijn geformuleerd.7.

(I) Gezamenlijke uitvoering

Het vereiste van de gezamenlijke uitvoering is om met de woorden van De Hullu te spreken niet zozeer een zelfstandig criterium, maar geldt als een invulling van het vereiste van bewuste en nauwe samenwerking dat centraal staat bij de vraag of er sprake is van medeplegen.8.Gezamenlijke uitvoering veronderstelt tevens naar zijn inhoud reeds een voldoende gewichtige intellectuele en/of materiële bijdrage. Volgens de Hoge Raad in het overzichtsarrest van 2 december 2014 zal een dergelijke bijdrage in de regel worden geleverd tijdens het begaan van het strafbare feit.

Uit de jurisprudentie valt af te leiden dat de enkele aanwezigheid ten tijde van de verwezenlijking van het delict (in beginsel) onvoldoende is.9.Zo was bijvoorbeeld het lijfelijk en dreigend aanwezig zijn, het zich niet distantiëren en het op enige afstand blijven wachten toen het feit werd begaan tezamen niet genoeg voor de bewezenverklaring van het medeplegen van afpersing en diefstal onder bedreiging van geweld.10.Dat gold ook voor de situatie waarin een medeverdachte gedurende een tijdsbestek van een aantal uren in aanwezigheid van de verdachte een ander meermalen met kracht in het gezicht, tegen het hoofd en het bovenlichaam had geslagen en geschopt. De verdachte zelf had geen geweld gepleegd maar had ook op geen enkele wijze geprobeerd om het geweld te doen stoppen, zelfs niet toen het slachtoffer weerloos was (gemaakt) en in hulpeloze toestand kwam te verkeren. Anders dan het hof, oordeelde de Hoge Raad ten aanzien van de betrokkenheid en aansprakelijkheid van de verdachte dat deze omstandigheden – het langdurig fysiek aanwezig zijn en het niet ingrijpen – onvoldoende waren om te kunnen aannemen dat hij een ‘wezenlijke’ bijdrage had geleverd aan de tenlastegelegde poging tot moord, in aanmerking genomen dat uit de bewijsmiddelen niet bleek van een voldoende intellectuele of materiële bijdrage van zijn kant.11.Deze voorbeelden sluiten aan bij de overweging van de Hoge Raad in het overzichtsarrest van 2 december 2014 dat aan het zich niet distantiëren op zichzelf geen grote betekenis toekomt.

Ook als in de uitvoeringsfase de rol van de verdachte uit wat meer heeft bestaan dan het aanwezig zijn en het niet ingrijpen, levert dat zeker nog niet zonder meer gezamenlijke uitvoering op, ook al heeft hij gedragingen verricht die zijn te situeren binnen het tijdsbestek waarop het strafbare feit feitelijk plaatsvindt. Dan geldt eveneens dat de bijdrage van de verdachte aan het feit al met al wezenlijk van aard moet zijn geweest. Zo was er volgens de Hoge Raad geen sprake van medeplegen in de volgende gevallen: aanwezig zijn en aanreiken van een vuurwapen aan degene die daarmee de slachtoffers doodde (HR 27 oktober 2015, ECLI:NL:HR:2015:3165); optreden als chauffeur voor de verkoper van cocaïne en aanwezig zijn bij verkoop (HR 1 september 2015, ECLI:NL:HR:2015:2453, overigens wel medeplegen van vervoer, zie hieronder, en HR 1 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3427); aanwezig zijn en op twee momenten hulp bieden aan personen die van dak afklimmen na brandstichting pand (HR 15 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3571).

Bevestiging voor de stelregel dat een gezamenlijke uitvoering eerst kan worden aangenomen als daarbij naast een fysieke aanwezigheid de bijdrage aan het delict van voldoende gewicht is, kan ook worden gevonden in een aantal uitspraken waarin de Hoge Raad de veroordeling wegens medeplegen (waaronder het ‘in vereniging plegen’ begrepen) juist in stand liet. In die gevallen bleek uit de bewijsconstructie van het hof telkens dat de verdachte niet alleen aanwezig was bij de uitvoering van het delict maar daaraan ook op enigerlei wijze een actieve bijdrage had geleverd en/of daaruit bewust voordeel had verkregen.12.De rol van de verdachte was om die reden gelijkwaardig aan die van de anderen. Zo was bijvoorbeeld het besturen door de verdachte van een auto waarin hij samen met zijn medeverdachte reed en waarin op diverse plaatsen – waaronder aan de bestuurderszijde – verdovende middelen waren verstopt, samen met het stoppen op het adres waar de medeverdachte de heroïne zou afleveren, aldaar wachten op die medeverdachte en weer met die medeverdachte vertrekken weliswaar niet voldoende voor het medeplegen van de verkoop van die verdovende middelen maar wel voor het medeplegen van het vervoer daarvan.13.Uit de bewijsconstructie van het hof kon namelijk worden afgeleid dat de verdachte, die niet alleen de auto had bestuurd en dus feitelijk de verdovende middelen had vervoerd, ook wist dat die verdovende middelen in de auto waren verstopt.

Anderzijds behoeft in geval van aanwezigheid bij het delict de rol van de verdachte kennelijk niet altijd heel groot te zijn om diens bijdrage te kunnen aanmerken als wezenlijk of van voldoende intellectueel en/of materieel gewicht. In twee zaken waarin sprake was van diefstal met geweld en bedreiging met geweld in groepsverband liet de Hoge Raad de veroordelingen in stand, hoewel de rol van de verdachten die van meeloper leek te zijn en de bewijsvoering enigszins in het midden liet wat de eigen (actieve) bijdrage van deze verdachten aan de diefstal met geweld en de bedreiging met geweld precies was geweest. Het hof had niet méér vastgesteld dan dat de verdachten op enig moment deel waren gaan uitmaken van de groep die de diefstal had gepleegd, dat hun aanwezigheid mede daardoor een dreigend karakter had en dat beiden na de beroving spullen uit de handtassen van de aangeefsters in hun bezit hadden.14.Deze gedragingen tijdens en na het feit waren kennelijk voldoende om hun bijdrage als wezenlijk aan te merken. Mogelijk valt daaruit af te leiden dat de soort waartoe het delict hoort van belang is en dat de Hoge Raad in het geval van bedreigingen in (georganiseerd) groepsverband eerder medeplegen lijkt aan te nemen, in die zin dat de bijdrage van de verdachte aan de gezamenlijke uitvoering van het feit zelf minder prominent mag zijn dan die van de anderen wanneer zijn aanwezigheid in de groep ertoe strekt daaraan een bedreigend karakter te geven.15.

Gezamenlijke uitvoering: tussenconclusie

Een gezamenlijke uitvoering tijdens het feit levert al voldoende aanwijzingen voor een wezenlijke bijdrage en derhalve voor medeplegen op. Het is dan aan de verdachte om het tegendeel aannemelijk te maken. Niettemin blijft staan de vraag wanneer, onder welke omstandigheden, een bijdrage van voldoende gewicht is om een bewezenverklaring ter zake van medeplegen te kunnen dragen. Waar ligt de grenslijn met of het kantelpunt naar medeplichtigheid?

Gedragingen die enkel het delict bevorderen of vergemakkelijken zijn in elk geval voor medeplegen onvoldoende. Of gedragingen als zodanig kunnen worden aangemerkt, is weer een andere vraag, en bovendien een vraag die zich niet in zijn algemeenheid maar slechts aan de hand van de concrete omstandigheden van het geval laat beantwoorden. Zo noemt De Hullu in dit verband het voorbeeld van “en passief soort medeplegen door ter plekke aanwezig te zijn”: op zichzelf kan zo’n aanwezige als medepleger worden aangemerkt, indien maar vaststaat dat er sprake was van voldoende (bewuste en) nauwe samenwerking. Dat is bij enkele aanwezigheid zeker niet evident, en daarom moet er dan méér worden vastgesteld, bijvoorbeeld de betrokkenheid bij het plan, de actieve aansporing van de feitelijke uitvoerder, een rechtsplicht tot handelen die opzettelijk wordt verzaakt, de relevantie van die aanwezigheid of een combinatie van dergelijke elementen.16.

Daarbij hangt het ook van de aard van het delict af welke eisen gesteld worden aan het gewicht van de bijdrage. In dat verband noemen wij de gevallen van (bedreigingen met) geweld in groepsverband, waarbij de Hoge Raad minder snel geneigd lijkt te zijn een bewezenverklaring van medeplegen te vernietigen, ook al heeft een van de betrokkenen een minder gewichtige bijdrage aan het feit zelf geleverd. In dergelijke gevallen lijkt juist de omstandigheid dat het feit gezamenlijk en gelijktijdig wordt uitgevoerd een zodanig zwaarwegende factor te zijn dat voor medeplegen niet veel meer nodig is dan de aanwezigheid van de betrokkene ter plaatse, als die aanwezigheid dan maar bijdraagt aan een getalsmatige versterking van de groep waardoor het bedreigende karakter daarvan eveneens wordt vergroot. In geval van openlijke geweldpleging in vereniging zal lijfelijke aanwezigheid de normale gang van zaken zijn en lijkt het niet goed voorstelbaar hoe iemand daaraan anders een gewichtige bijdrage kan leveren. Denkbaar is echter dat iemand, deel uitmakend van een vaste groep voetbalhooligans of van een motorbende, niet fysiek aanwezig is en op afstand de rol van regisseur vervult door het telefonisch geven van aanwijzingen. Die mogelijkheid wordt hierna onder 4.14 besproken, terwijl hier voorts ook al wordt gewezen op de straks te bespreken uitspraak van de Hoge Raad van 13 oktober 2015.17.

(ii) gedragingen voorafgaand, tijdens of na het feit die kunnen gelden als een voldoende gewichtige intellectuele of materiële bijdrage aan het feit.

De overweging in het arrest van de Hoge Raad van 2 december 2014, dat de bijdrage van de medepleger in de regel zal worden geleverd tijdens het begaan van het strafbare feit in de vorm van een gezamenlijke uitvoering ervan lijkt een gelijktijdigheidsverband tot uitdrukking te brengen. Maar de bijdrage kan ook bestaan in de vorm van verscheidene gedragingen voor en/of tijdens en/of na het strafbare feit, zo vervolgt de Hoge Raad. Dit laatste roept vragen op omdat daarmee blijkbaar gedoeld wordt op gedragingen die niet onder de gezamenlijke uitvoering van het feit te brengen zijn. Waar moeten we dan aan denken, met name als dit handelingen kunnen zijn die ‘tijdens’ het strafbare feit worden verricht? Dat roept op zijn beurt de vraag op wat de Hoge Raad in dit verband bedoelt met een ‘gezamenlijke uitvoering van het feit’. Gaat het dan om de fysieke uitvoering die lijfelijke aanwezigheid veronderstelt?

Deze vraag speelt in het hiervoor reeds genoemde arrest van de Hoge Raad van 7 april 201518.waarin de verdachte was veroordeeld voor het medeplegen van een inbraak in een supermarkt. De verdachte had zelf geen bijdrage geleverd tijdens de feitelijke inbraak, maar had, als gezegd, vooraf een medeverdachte ongezien ingesloten in een meterkast in het magazijn van de supermarkt (zodat deze na sluitingstijd de alarmkabels kon doorknippen). Het hof had die gedraging gelet op de modus operandi als een ‘uitvoeringshandeling van de inbraak’ aangemerkt zodat er (volgens het hof) sprake was van een voor medeplegen vereiste bewuste en nauwe samenwerking. Dat oordeel achtte de Hoge Raad niet onbegrijpelijk mede gelet op de door het hof vastgestelde bijzondere wijze waarop de inbraak was uitgevoerd. Deze uitspraak van de Hoge Raad is in het licht van het overzichtsarrest van 2 december 2014 niet vanzelfsprekend. Het betreft hier immers een handeling die vooraf ging aan het materiële feit zelf – de diefstal met braak – , en dus lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat bij de zojuist genoemde uitvoeringshandeling niet alleen dient te worden gedacht aan een gedraging tijdens het feit, maar ook aan een gedraging die te positioneren is in een fase die daar (direct) aan voorafgaat. Deze gedraging is dan van zoveel gewicht, en mogelijk zelfs wezenlijk, voor het welslagen van de diefstal met braak, dat het insluiten van de medeverdachte in dit geval kan worden aangemerkt als een eerste, belangrijke, aanzet tot de uitvoering van het feit. Dat brengt mee dat ‘de gezamenlijke uitvoering’ uit verschillende fasen kan bestaan en meer bestrijkt dan alleen gedragingen die feitelijk tijdens de verwezenlijking van het feit plaatsvinden. Ook al lijkt hier van gelijktijdigheid geen sprake te zijn, door de gezamenlijke uitvoering te laten aanvangen bij de insluiting in de meterkast wordt er toch een zekere – weliswaar uitgerekte – gelijktijdigheid geconstrueerd.19.Opmerking verdient in dit verband dat een dergelijke uitleg zich onzes inziens verdraagt met het leerstuk van een begin van uitvoering van het misdrijf in het kader van de poging.20.

Een voorbeeld van eenzelfde soort constructie, maar waarbij de gezamenlijke uitvoering zich uitstrekt tot handelingen die verricht zijn ná het plegen van het grondfeit, kan worden gevonden in het arrest van de Hoge Raad van 24 maart 2015 waarbij het medeplegen van diefstal gevolgd door bedreiging van geweld was bewezenverklaard. Het hof had vastgesteld dat de verdachte zich (aanvankelijk) niet bewust was van de diefstal van een portemonnee door zijn medeverdachte, maar wel moet hebben gezien dat zijn medeverdachte daarna geld uit de ontvreemde portemonnee haalde. Toen had hij volgens het hof moeten beseffen dat zijn medeverdachte die portemonnee gestolen had. De verdachte had vervolgens door bedreigende gedragingen de vlucht van zijn medeverdachte en hemzelf en het veiligstellen van het weggenomen geld uit die portemonnee mogelijk gemaakt. Daaruit leidde het hof af dat de verdachte het oogmerk had gehad op verwezenlijking van de diefstal en daarvoor als medepleger verantwoordelijk kon worden gehouden. De Hoge Raad las daarin het kennelijke oordeel van het hof dat de gedragingen van de verdachte in zodanig nauw verband stonden met de diefstal en van zodanig belang waren, dat van nauwe en bewuste samenwerking van de verdachte met zijn mededader gesproken kon worden. Dat gaf volgens de Hoge Raad geen blijkt van een onjuiste rechtsopvatting, ook al had het hof (ook) overwogen dat niet was gebleken van een vooraf gemaakte afspraak tussen de verdachte en zijn medeverdachte om de portemonnee te stelen.21.Van belang is te onderkennen dat het in dit voorbeeld gaat om een gekwalificeerd delict, namelijk diefstal ‘gevolgd van bedreiging met geweld tegen personen’. In de visie van het hof is het niet de diefstal zelf, die is ‘medegepleegd’, maar de diefstal gevolgd door bedreiging met geweld, waarbij de verdachte de (latere) bedreiging heeft uitgevoerd en dus een uitvoeringshandeling heeft verricht. Het medeplegen bestaat dan uit een gezamenlijke uitvoering van de diefstal met geweld.22.

Op de keper beschouwd zijn in deze voorbeelden de handelingen van de verdachten, die ogenschijnlijk zijn verricht voorafgaand respectievelijk na afloop van het strafbare feit, aangemerkt als uitvoeringshandelingen van dat strafbare feit en is er op grond daarvan sprake van een gezamenlijke uitvoering. Daardoor vallen zij in feite buiten de categorie waarbij het medeplegen in de kern niet bestaat uit een gezamenlijke uitvoering, maar uit gedragingen die voor en/of tijdens en/of na het strafbare feit hebben plaatsgevonden. Deze voorbeelden maken wel inzichtelijk wat onder het bereik van een gezamenlijke uitvoering kan worden gebracht, maar daarmee is de vraag nog niet beantwoord op welke situaties de Hoge Raad het oog heeft bij de varianten waarbij de geleverde bijdrage wordt gevormd door gedragingen ‘voor, tijdens, of na’ het strafbare feit en die niet binnen een gezamenlijke uitvoering vallen. Wat bedoelt de Hoge Raad, met name als het gaat om de variant ‘tijdens’ daar precies mee, vergeleken met de daaraan voorafgaande zin over de gezamenlijke uitvoering tijdens het begaan van het strafbare feit? Wij menen dat deze categorie van kortgezegd handelingen ‘voor, tijdens, of na’ het strafbare feit alleen zinvol kan worden ingevuld, als onder de uitvoering van het strafbare feit de fysieke uitvoering wordt verstaan die zich over een min of meer af te bakenen periode afspeelt. Met dit uitgangspunt in ons achterhoofd hebben we een aantal gevallen geanalyseerd waarbij er geen bijdrage tijdens de uitvoering van het (grond)delict is geleverd en er wel sprake is van medeplegen.

Het is al lang staande jurisprudentie dat lijfelijke aanwezigheid of het ontbreken van een uitvoeringshandeling aan het aannemen van medeplegen niet in de weg hoeft te staan.23.Het gaat dan om situaties waarbij de verdachte weliswaar niet deelneemt aan de daadwerkelijke uitvoering van het delict, maar wel een sturende of leidende rol heeft in de voorbereiding en de uitvoering ervan, daartoe het initiatief neemt of kennelijk het ‘brein’ is achter de feiten. Recente voorbeelden daarvan kunnen worden gevonden in een aantal zaken die de Hoge Raad met toepassing van art. 81, eerste lid, RO afdeed.24.Een illustratieve casus, waarbij het niet alleen ging om het nemen van het initiatief en het bedenken van het plan, maar ook om handelingen die tijdens de uitvoering van het strafbare feit door de andere medepleger werden verricht, is een zaak waarbij de Wet op de Luchtvaart werd overtreden door met een modelvliegtuigje boven de Ridderzaal en het Binnenhof te vliegen. De verdachte had het modelvliegtuig niet zelf bestuurd maar had de piloot (zijn medepleger) telefonisch aanwijzingen gegeven vanaf de grond over de richting waarin het vliegtuigje moest vliegen en ook bijvoorbeeld opdracht gegeven nog “een paar opvallende manoeuvres te maken met ronkende geluiden”. Hieruit kon het hof opmaken dat tussen de verdachte en de piloot sprake was van een voldoende nauwe en bewuste samenwerking.25.Dit is bovendien ook een voorbeeld van de hierboven genoemde variant van een geleverde bijdrage tijdens de uitvoering van het delict zonder dat er sprake is van een (fysieke) gezamenlijke uitvoering ervan.

Een ander geval waarin de verdachte geen (fysieke) bijdrage had geleverd aan de uitvoering van het delict zelf, te weten het openlijk in vereniging plegen van geweld door meerdere malen met vuurwapens te schieten op een woning, kan gevonden worden in HR 13 oktober 2015.26.Het hof had er in zijn bewijsmotivering op gewezen dat de verdachte het adres van de woning had gegeven, met vijf anderen naar de woning was gereden, daar tweemaal op de voordeur had geklopt en de naam van de bewoner had geroepen en dat de verdachte de groep getalsmatig had versterkt. Aan het schieten zelf had hij niet deelgenomen. Voor het primair tenlastegelegde medeplegen van poging tot doodslag achtte het hof dit niet voldoende, maar wel voor het subsidiair tenlastegelegde medeplegen van de openlijke geweldpleging. A-G Harteveld meende in zijn conclusie dat die gedragingen ieder afzonderlijk eerder met medeplichtigheid in verband plegen te worden gebracht en nu deze kennelijk niet voldoende waren voor het aannemen van de poging tot doodslag, dit bezwaarlijk anders kan worden begrepen dan dat het hof van oordeel was dat de verdachte geen significante of wezenlijke bijdrage had geleverd aan de openlijke geweldpleging die uit datzelfde schieten bestond. Op grond van welke factoren de Hoge Raad tot zijn van de A-G afwijkend oordeel kwam, blijkt uit dit arrest niet. Net als wij hiervoor onder 4.9 hebben opgemerkt is ook hier wellicht het afwijkende oordeel van de Hoge Raad te verklaren uit het soort delict, in dit geval geweldpleging in (georganiseerd) groepsverband. Dan lijkt sneller medeplegen te worden aangenomen, mogelijk omdat, zoals wij hiervoor opmerkten, in dergelijke situaties de bijdrage van de verdachte aan de gezamenlijke uitvoering van het feit zelf minder prominent mag zijn dan die van de anderen, wanneer zijn aanwezigheid in de groep ertoe strekt daaraan een bedreigend karakter te geven. Wellicht geldt het voorgaande eveneens als het gaat om gedragingen die voorafgaan aan de feitelijke uitvoering van de openlijke geweldpleging, en slaat ook in die situaties de balans eerder door in de richting van medeplegen. Dit zou tevens het verschil verklaren met het door ons hiervoor genoemde arrest van HR 16 december 2014 ECLI:NL:HR:2014:3637 betreffende een inbraak bij een juwelier. De Hoge Raad achtte daarin de veroordeling wegens medeplegen door het hof op grond van de overwegingen “dat de verdachte niet alleen de bestuurder is geweest van de beoogde vluchtauto en ter plaatse de medeverdachten heeft opgewacht, maar ook betrokken is geweest bij de voorverkenning van de plaats delict” onvoldoende gemotiveerd.

Bij hennepteelt lijkt medeplegen minder snel te worden aangenomen. De Hoge Raad heeft recentelijk een aantal veroordelingen wegens medeplegen van de teelt zelf of van het aanwezig hebben van hennep vernietigd. Daarbij was telkens sprake van een situatie waarin de verdachte onmiskenbaar op de hoogte was van de betrokken hennepplantage maar niet méér had gedaan dan het ter beschikking stellen van een woning (en de daarin aanwezige voorzieningen), dan wel het regelen van mensen voor het aanleggen van de hennepplantage en/of het faciliteren van de financiering van die plantage. Omdat daaruit niet bleek dat de verdachte iets te maken had gehad met de teelt zelf en/of de opbrengsten daarvan, hielden deze veroordelingen in cassatie geen stand.27.In een aantal van deze zaken overwoog de Hoge Raad expliciet dat de verrichte gedragingen in verband plegen te worden gebracht met medeplichtigheid, nu het er telkens op neerkwam dat de verdachte het delict had bevorderd, vergemakkelijkt of mogelijk gemaakt maar aan het delict zelf niet of nauwelijks een bijdrage van enig gewicht had geleverd. Als de bewijsmiddelen weinig inhouden omtrent de rol of bijdrage van de verdachte en het hof daaraan geen bewijsoverweging heeft gewijd, zal een bewezenverklaring ter zake van medeplegen de toets in cassatie niet doorstaan (en al snel worden afgedaan als onbegrijpelijk), omdat in het ongewisse blijft op welke redengevende feiten en omstandigheden de vereiste bewuste en nauwe samenwerking gebaseerd is.28.Om dan tot een bewezenverklaring te kunnen komen, is meer nodig, zoals bijvoorbeeld blijkt uit HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3696: het hof had vastgesteld dat de verdachte en een medeverdachte zich bij het bedrijfspand bevonden waar later hennepplanten werden aangetroffen, zij over een sleutel van dat pand beschikten, zij daar al eerder waren geweest en één van hen spontaan aan de ter plaatse gekomen politie mededeelde dat in dat pand hennep werd geteeld. Hier liet de Hoge Raad de bewezenverklaring van het medeplegen van het opzettelijk aanwezig hebben van die hennepplanten in stand.29.

Maar in een van de zaken die betrekking hadden op de spraakmakende Rioolputmoord, vernietigde de Hoge Raad de veroordeling van een van de verdachten wegens medeplegen omdat het hof in de kern enkel had vastgesteld dat de verdachte het slachtoffer had misleid over het doel van een gesprek waartoe het slachtoffer naar een bepaalde plaats was gelokt en hem niet had gewaarschuwd, waardoor het voor de medeverdachte mogelijk was om het slachtoffer neer te schieten.30.A-G Harteveld meende in deze zaak dat het hof de veroordeling wegens medeplegen voldoende had gemotiveerd, nu het hof ook had vastgesteld dat de verdachte van de hoed en de rand wist, na afloop had geholpen met het wissen van de sporen en het wegvoeren van het lijk en zich niet had gedistantieerd. In dit geval achtte de Hoge Raad deze handelingen na het strafbare feit kennelijk niet voldoende zwaarwegend om aan te nemen dat er sprake was van een bewuste en nauwe samenwerking.

Wij zijn in de rechtspraak van de Hoge Raad na het overzichtsarrest van 2 december 2014 geen zaken tegengekomen waarin een veroordeling wegens medeplegen uitsluitend was gebaseerd op gedragingen verricht ná het strafbare feit en deze veroordeling vervolgens in cassatie stand hield. In de zaak waarbij het ging om de vraag of de verdachte de diefstal van een navigatiesysteem uit een auto had medegepleegd, kon volgens de Hoge Raad uit de bewijsmiddelen slechts volgen dat de verdachte de auto had bestuurd waarmee de daders waren gevlucht nadat het feit was gepleegd en dat achtte hij onvoldoende, in aanmerking nemend dat verdere overwegingen over een nauwe en bewuste samenwerking in het arrest van het hof ontbraken.31.Ook een andere zaak betrof ‘het behulpzaam zijn’ bij de vlucht. De verdachte had twee medeverdachten als passagiers in zijn auto naar de plaats delict gebracht, was met draaiende motor in de auto blijven wachten, had de bestuurder van een andere auto (die vóór hem wilde parkeren) gemaand weg te gaan, en had door de beide achterportieren van de auto open te houden een vrije vluchtweg willen creëren voor de medeverdachten. Het hof meende uit dit samenstel van gedragingen een nauwe en bewuste samenwerking en een gezamenlijke uitvoering ‘voorafgaand aan’ en ‘na afloop van’ de beroving te kunnen afleiden. De Hoge Raad zag dit anders: “Nu deze door het Hof in aanmerking genomen omstandigheden bestaan uit gedragingen die met medeplichtigheid in verband plegen te worden gebracht en het Hof uit die omstandigheden heeft afgeleid dat sprake is geweest van een nauwe en bewuste samenwerking en een gezamenlijke uitvoering ‘voorafgaand aan’ en ‘na afloop van’ de beroving, is 's Hofs oordeel dat de verdachte kan worden aangemerkt als medepleger van de beroving, ontoereikend gemotiveerd.”32.

In zijn noot onder de arresten van de Hoge Raad van 24 maart 201533.stelt Nan dat uit het standaardarrest van de Hoge Raad van 2 december 2014 volgt dat degene die uitsluitend handelingen verricht nádat het feit is begaan niet als medepleger kan worden aangemerkt. Mijn ambtgenoot Spronken heeft in haar conclusie voorafgaand aan HR 24 maart 2015, ECLI:NL:HR:2015:718 het standpunt ingenomen dat handelingen die zijn begaan na het strafbare feit op zichzelf niet genoeg kunnen zijn om van medeplegen te kunnen spreken, maar hoogstens in bewijsrechtelijke zin een indicatie kunnen opleveren voor de beantwoording van de vraag of de verdachte een wezenlijke bijdrage heeft geleverd voorafgaand of tijdens het uitvoeren van het strafbare feit.34.Dat is een uitgangspunt waar wij nog steeds achter staan.

Uit de voorgaande analyse blijkt onzes inziens dat de criteria die de Hoge Raad in zijn arrest van 2 december 2014 heeft geformuleerd om de bewijsbeslissing in geval van medeplegen van een preciezer beslissingskader te voorzien en beter te markeren ten opzichte van medeplichtigheid, niet steeds eenvoudig zijn toe te passen en soms leiden tot uitkomsten die aan de hand van die criteria niet goed verklaarbaar zijn. In concrete zaken blijkt de afbakening tussen medeplegen en medeplichtigheid nog altijd moeilijk en is de afloop van een cassatieberoep dat daarop is gericht niet goed te voorspellen. Nu is enige onvoorspelbaarheid tot op zekere hoogte onlosmakelijk verbonden met rechtspraak – en dat er ruimte blijft voor debat is maar goed ook – maar de regelmaat waarmee medepleegvraagstukken aan de Hoge Raad worden voorgelegd verraadt ook onzekerheid over de (invulling van de) toetsingsmaatstaven. Het gaat daarbij niet alleen om een nauwkeurige waardering van de concrete omstandigheden van het geval, maar ook over de interpretatie van die maatstaven zelf. Vandaar dat wij hebben getracht om in de rechtspraak na 2 december 2014 lijnen te ontdekken die in de praktijk ondersteuning kunnen bieden bij de toepassing van de door de Hoge Raad geformuleerde criteria.

Wij geven onze bevindingen hieronder weer in de vorm van een min of meer chronologisch beslisschema voor de beoordeling van zaken waarbij medeplegen ten laste is gelegd.

a) Het kerncriterium van medeplegen is de bewuste en nauwe samenwerking waarbij de bijdrage van de verdachte intellectueel en/of materieel van voldoende gewicht moet zijn. Voor de beoordeling of daarvan sprake is komt het aan op de precieze bewijsvoering: welke handelingen of gedragingen kunnen uit de gebezigde bewijsmiddelen worden afgeleid c.q. daardoor worden gestaafd? In sommige gevallen vergt dat een expliciete motivering in die zin dat niet met een verwijzing naar de gebezigde bewijsmiddelen kan worden volstaan.

b) Het medeplegen kan bestaan uit twee modaliteiten (die zich ook in combinatie met elkaar kunnen voordoen):

(I) een gezamenlijke uitvoering van het strafbare feit, welke zich over meer fasen kan uitstrekken en waaronder wij de fysieke uitvoering verstaan waarbij de verdachte aanwezig is geweest en daarbij in enige fase uitvoeringshandelingen heeft verricht dan wel

(II) gedragingen die ‘voor, tijdens, of na’ het strafbare feit hebben plaatsgevonden.

c) In beide modaliteiten moet het gaan om intellectuele en/of materiële bijdragen van voldoende gewicht.

d) Daarvan is geen sprake als uit de bewijsmiddelen enkel blijkt :

(I) dat de verdachte aanwezig is geweest ten tijde van de verwezenlijking van het delict en geen enkele uitvoeringshandeling heeft verricht;

(II) en zich daar niet van heeft gedistantieerd.

e) Een uitzondering hierop lijkt mogelijk bij delicten die bestaan uit (bedreigingen) met geweld in groepsverband. Dan kan de aanwezigheid binnen de groep bijdragen aan het bedreigende karakter van het geweld en zodanig zwaarwegend zijn dat op grond daarvan medeplegen kan worden aangenomen. Ook een dergelijke kwalificatie vergt naar ons inzicht een extra motivering.

f) Voor beide onder b) genoemde modaliteiten, of een combinatie daarvan, geldt eveneens dat bij gedragingen die het delict bevorderen of gemakkelijk maken en die normaliter als medeplichtigheid worden aangemerkt, dit het aannemen van medeplegen in beginsel in de weg staat. Indien dergelijke gedragingen toch als medeplegen worden gekwalificeerd, vergt dat een extra motivering waarin wordt onderbouwd dat er sprake is geweest van een bewuste en nauwe samenwerking en dat de bijdrage van de verdachte, ook al valt deze (op het eerste gezicht) binnen de categorie medeplichtigheid, van wezenlijke betekenis en dus van voldoende gewicht is geweest.

g) De tweede onder b) genoemde modaliteit, die gedragingen ‘voor, tijdens, of na’ het strafbare feit behelst, heeft in onze visie betrekking op situaties waarbij de verdachte niet lijfelijk aanwezig is geweest bij de feitelijke uitvoering van het delict of daaraan niet fysiek heeft deelgenomen. Ook hier moet het gaan om bijdragen die van wezenlijk intellectueel en/of materieel belang zijn bij de verwezenlijking van het delict zoals:

(I) het vervullen van een sturende en leidende rol, al dan niet achter de schermen of op afstand;

(II) het initiatief nemen en de uitdenker zijn van het strafbare feit;

(III) anderszins handelingen die in combinatie met elkaar van zodanig gewicht zijn dat er sprake is van een nauwe en bewuste samenwerking.

Ook in deze situaties dient uit een extra motivering te blijken waarom het gerechtvaardigd is medeplegerschap aan te nemen.

h) Hoe medeplegerschap zou moeten worden geconstrueerd enkel en alleen op grond van gedragingen ná de uitvoering van het strafbare feit – waaronder wij mede verstaan het vervullen van een van de delictsbestanddelen bij een gekwalificeerd misdrijf – zien wij niet. In dergelijke gevallen lijkt slechts een kwalificatie als medeplichtigheid mogelijk.

Tot slot willen wij opmerken dat het uiteraard uiteindelijk aankomt op de concrete bewijsvoering in de zaak zelf en een inzichtelijke motivering waarom medeplegen wordt bewezenverklaard. Wij hebben in het voorafgaande een aantal zaken besproken waarbij het voor ons onduidelijk blijft waarom de Hoge Raad al dan niet een veroordeling wegens medeplegen in stand heeft gelaten. Daarbij denken wij met name aan de zaak van de overval op de juwelier35., de Rioolputmoord36.en het medeplegen van de openlijke geweldpleging waarbij op de deur was geschoten.37.Het zijn deze zaken die in de praktijk twijfel kunnen veroorzaken over de hantering van de criteria voor het aannemen van medeplegen en waarbij ook wij niet hebben kunnen achterhalen wat precies de overwegingen van de Hoge Raad zijn geweest om in het ene geval wel en in het andere geval niet tot een vernietiging van het arrest te besluiten. Het zou helpen als de Hoge Raad in dergelijke grensgevallen meer inzicht in zijn redenering zou geven dan thans het geval is. In zijn studiepocket strafrecht Cassatie in strafzaken (achtste druk 2015, p. 131) schrijft Van Dorst: “In latere jaren is de Hoge Raad in toenemende mate afgeweken van de gewoonte om zeer summier te motiveren, meer bepaald bij kwesties van enige juridische importantie.” Wellicht kan de Hoge Raad daar nog een schepje bovenop doen door met betrekking tot medeplegen en medeplichtigheid in grensgevallen zijn beslissing van een wat uitvoerigere motivering te voorzien. Een aantal door ons geselecteerde zaken leent zich daarvoor.

Het middel klaagt dat het bewezenverklaarde delictsbestanddeel ‘in vereniging’ niet uit de gebezigde bewijsmiddelen kan worden afgeleid.

Ten laste van de verdachte is, voor zover voor de beoordeling van het middel van belang, bewezenverklaard dat:

“hij op 26 juli 2012 te Erm, tezamen en in vereniging met anderen, met het oogmerk van wederrechtelijke toe-eigening heeft weggenomen een hoeveelheid rookwaren en aanstekers, toebehorende aan Texaco S.S Erm, waarbij verdachte en/of zijn mededader(s) zich de toegang tot de plaats des misdrijfs heeft/hebben verschaft door middel van braak.”

Deze bewezenverklaring steunt op de volgende bewijsmiddelen:

“1. Een schriftelijk stuk, te weten een kopie van een in de wettelijke vorm door daartoe bevoegde opsporingsambtenaren opgemaakt proces-verbaal van verhoor d.d. 27 juli 2012 (pagina 55-62 van zaaksdossiernummer PL032W 2012052430), inhoudende - zakelijk weergegeven –

als verklaring van verdachte:

- V: Vraag verbalisanten- A: Antwoord verdachte

V: Je wordt verdacht van een inbraak bij tankstation Texaco te Erm. Dit tankstation zit aan de Oosterlangen 4a te Erm. Uit dit tankstation is een grote hoeveelheid pakjes sigaretten, pakjes shag weggenomen. Wat weet jij daarvan?

A: We zijn daar aangekomen met twee auto’s. Ik was aan het wachten 50 meter van daar in de auto. Zij zijn met zijn drieën naar binnen gegaan. Ze hebben rookwaar gepakt. Die hebben ze in mijn auto gestopt. Toen reden we weg. Ik reed als een gek gewoon, ik reed helemaal recht door. Ik wilde naar Amsterdam gaan maar daar was het afgesloten. Ik zag iets met Nieuw. Ik ben terug gereden, ik ben bij die rotonde linksaf gegaan. Ik reed toen richting Zwolle. En toen kwam er een politieauto achter me en toen werd ik aangehouden.

A: Die jongens die naar dat tankstation zijn gegaan zijn naar binnen gegaan en die zijn met die tas rennend naar mijn auto gekomen en hebben deze tas in de auto gedaan. Zij zijn toen naar hun eigen auto gerend en vervolgens zijn we weggereden.

A: Ik ben gewoon met mijn vrienden meegegaan, klaar.

V: Ben je in je eentje in die auto van Den Haag naar Erm gereden?

A: Nee, ik zat niet in mijn eentje in die auto. Het gereedschap lag bij mij in de auto en de rookwaar en in die andere auto lag niks.

A: Ik wou gewoon geld maken met hun en daarom ben ik meegegaan.

V: Wie kwam er met het idee om in dat tankstation in te breken?

A: Zij wisten ervan.

V: Hoe wisten zij waar ze moesten zijn dan?A: Uit hun hoofd, via internet hebben ze gezocht denk ik. Zij zeiden dat ze daar heen zouden gaan. Ik zou terug rijden. Ik ben met ze meegegaan.

V: Jij reed in die Hyundai toch?

A: Ja.

V: Bij het tankstation Texaco is een tas achter gebleven. We laten je nu een foto zien waarop de tas is te zien. Van wie is deze tas?

A: Die is van ons want die hebben ze denk ik achtergelaten. We hadden twee tassen bij ons.

V: In jouw auto lag een zelfde soort tas als die is achtergebleven op de plaats delict. Van wie is deze tas?

A: Van ons.

V: Wat zou jij verdienen, is dat afgesproken?

A: Gewoon dat wat er uit zou komen.

V: We laten je nu een aantal foto’s zien van de auto waarin jij reed. Op de foto’s is te zien wat er allemaal waar in jouw auto lag. Van wie zijn de goederen die we je nu laten zien?

A: Die rooie schroevendraaier is van mij en die fles olie. De rest is niet van mij.

V: Van wie zijn die spullen dan wel?

A: Van de zaak van het tankstation.

V: De blauwe tas die te zien is van wie is die?

A: Die tas is van de jongens en de rookwaar is van de Texaco.

A: Zij hebben alles in mijn auto gestopt. Het lag eerst in hun auto maar ze hebben nadat ze die inbraak hebben gedaan alles in mijn auto gestopt. Toen ik wegging zag ik het blauwe Albert Heijn tasje en ik zag het gereedschap. Ik heb die tas weggestopt en ben weggereden.

V: Hoe laat zijn jullie uit Den Haag weggegaan?

A: Tussen twaalf en één ’s nachts.

V: Hoe wist jij hoe je moest rijden?

A: Die jongen die naast mij zat wist dat.

V: Reed jij voorop of achterop.

A: Ik reed voorop.

2. Een schriftelijk stuk, te weten een kopie van een in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar opgemaakt proces-verbaal verhoor d.d. 26 juli 2012 (pagina 86-87 van zaaksdossiernummer PL032W 2012052430), inhoudende - zakelijk weergegeven -

als verklaring van getuige [getuige]:

Op 26 juli 2012 omstreeks 03:30 uur reed ik over de N34 van Emmen richting Coevorden. Ik nam de afslag bij Erm. Ik zag boven bij de afrit 2 voertuigen met hoge snelheid naderen. Zij kwamen vanuit de richting Erm. Ik schat dat beide voertuigen ongeveer 150 of 160 kilometer per uur reden. Van het eerste voertuig heb ik het kenteken opgeslagen en in mijn telefoon gezet. Het kenteken dat ik in mijn telefoon heb opgeslagen is: [AA-00-BB]. Het was een champagnekleurige auto. De andere auto was een donkere Volkswagen. De auto waar ik het kenteken van genoteerd heb reed voorop.

3. Een schriftelijk stuk, te weten een kopie van een in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar opgemaakt proces-verbaal aangifte d.d. 26 juli 2012 (pagina 64-67 van zaaksdossiernummer PL032W 2012052430), inhoudende - zakelijk weergegeven –

als verklaring van aangever [betrokkene]:

Ik ben namens de benadeelde, Texaco S.S Erm, Oosterlangen 4a te Erm, gerechtigd tot het doen van aangifte. Op 25 juli 2012 sloot een werkneemster omstreeks 19:30 de winkel af. Ze zette het alarm aan. In de vroege ochtend van 26 juli 2012 ontving ik een bericht van de alarmcentrale. Ik ben daarop naar het tankstation gereden. Toen ik daar aankwam was het denk ik 04:00 uur. Ik zag dat er politie bij het tankstation stond. Ik zag dat de lamp van het alarm buiten af ging. Ik zag dat er op de grond, bij het raam, een plastic boodschappentas op de grond lag. Ik keek bij de entreedeur en ik zag dat het slot helemaal ontzet was. Er was veel schade op de deur en op het kozijn. Toen ik verder keek in de winkel zag ik direct bij de ingang 3 witte planken liggen en enkele pakjes sigaretten. Deze planken horen daar niet thuis. Achter de kassa hebben wij een grote stellagekast staan waar alle sigaretten staan gestald en daar horen de witte planken ook in thuis. Ik zag dat deze planken er niet zaten maar dus in de winkel lagen. Ik zag dat er allemaal pakjes sigaretten achter de kassa op de grond en op de toonbank lagen. Deze pakjes komen uit de stellagekast. Ik zag dat de onderkant van de stellagekast open was gebroken.

4. Een schriftelijk stuk, te weten een kopie van een in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar opgemaakt proces-verbaal van bevindingen d.d. 27 juli 2012 (pagina 91-93 van zaaksdossiernummer PL032W 2012052430), inhoudende - zakelijk weergegeven -

als verklaring van verbalisant:

Op 26 juli 2012 heeft verbalisant [verbalisant] bij het bergingsbedrijf [...] te Tynaarlo een onderzoek ingesteld aan en in het voertuig die eerder die dag was inbeslaggenomen. Het voertuig was van het merk Hyundai I 10, kleur beige, voorzien van het kenteken [AA-00-BB].

In het voertuig trof verbalisant [verbalisant] een “shopper” boodschappentas aan. Ik zag dat in deze tas een grote hoeveelheid sigaretten zat. Tevens zag ik dat er plastic onderdelen in de tas lagen, die kennelijk afkomstig zijn van een schappenindeling/scheiding van een winkelstelling. Het aantreffen van deze tas is door hem fotografisch vastgelegd en vervolgens is de tas met inhoud inbeslaggenomen en overgebracht naar het hoofdbureau van politie in Emmen. Na inventarisatie van de inhoud van de tas bleek mij het volgende. In de tas zaten de volgende goederen:

SIGARETTEN:

1 pakje Gladstone rood filtersigaretten t.w.v. 6 euro per stuk.

10 pakjes Gladstone groen filtersigaretten t.w.v. 6 euro per stuk.

2 pakjes Stuyvesant rood, filtersigaretten twv 6 euro per stuk.

2 pakjes JPS filtersigaretten twv 4,80 euro per stuk

3 pakjes JPS filtersigaretten twv 5,70 euro per stuk

1 pakje JPS filtersigaretten twv 4,60 euro per stuk

5 pakjes Chesterfield rood sigaretten twv 5,20 euro per stuk

10 pakjes Chesterfield blauw sigaretten twv 6 euro per stuk

2 pakjes West grijs sigaretten twv 5,70 euro per stuk

1 pakje West blauw sigaretten twv 4,60 euro per stuk

2 pakjes West grijs sigaretten twv 4,80 euro per stuk

9 pakjes JPS grijs sigaretten twv 4,60 euro per stuk

3 pakjes JPS grijs sigaretten twv 5,50 euro per stuk

5 pakjes JPS grijs sigaretten twv 6,50 euro per stuk

6 pakjes Gauloises blauw sigaretten twv 5,20 euro per stuk

6 pakjes Gauloises blauw sigaretten twv 6 euro per stuk

3 pakjes Gauloises rood sigaretten twv 5,20 euro per stuk

2 pakjes L&M blauw sigaretten twv 5,50 euro per stuk

4 pakjes L&M blauw sigaretten twv 6,50 euro per stuk

6 pakjes Pall Mall blauw sigaretten twv 5,50 euro per stuk

2 pakjes Pall Mall rood sigaretten twv 6,50 euro per stuk

7 pakjes West rood sigaretten twv 4,80 euro per stuk

5 pakjes West rood sigaretten twv 6,95 euro per stuk

2 pakjes L&M grijs sigaretten twv 4,80 euro per stuk

1 pakje L&M grijs sigaretten twv 6 euro per stuk

3 pakjes L&M rood sigaretten twv 5,50 euro per stuk

2 pakjes L&M rood sigaretten twv 4,80 euro per stuk

1 pakje Lucky Strike rood sigaretten twv 5,20 euro per stuk

1 pakje Lucky Strike rood sigaretten twv 6 euro per stuk

2 pakjes Elixyr rood XXL sigaretten twv 6,50 euro per stuk

1 pakje Pall Mall rood sigaretten twv 4,80 euro per stuk

1 pakje Kent sigaretten twv 5,40 euro per stuk

SHAG:

1 pakje DRUM bruin twv 5,50 euro per stuk

2 pakjes Pall Mall twv 6,50 euro per stuk

9 pakjes L&M twv 6 euro per stuk

2 pakjes ZILVER twv 4,50 euro per stuk

3 pakjes Pall Mall twv 6,50 euro per stuk

6 pakjes Look Out twv 4,70 euro per stuk

8 pakjes Javaanse Jongens twv 5,90 euro per stuk

1 pakje Brandaris twv 5,595 euro per stuk

5 pakjes Elixyr blauw twv 4,40 euro per stuk

2 pakjes Gauloises rood twv 5,10 euro per stuk

5 pakjes DRUM blauw twv 5,50 euro per stuk

6 pakjes Samson twv 5,50 euro per stuk

1 pakje DRUM geel twv 5,60 euro per stuk

1 pakje DRUM blauw twv 4,80 euro per stuk

6 pakjes L&M rood twv 6 euro per stuk

SLOFFEN SIGARETTEN:

1 slof Benson&HEDGES Gold a 10 pakjes waarde onbekend

1 slof DUNHILL (aangebroken) a 4 pakjes twv 5,60 euro p.p

1 slof Caballero a 8 pakjes twv 6,80 euro p.p.1 slof Davidoff Gold a 10 pakjes, waarde onbekend

1 slof Davidoff Menthol a 10 pakjes, waarde onbekend

1 slof Davidoff Classic a 10 pakjes, waarde onbekend.

1 slof Activate Freshness a 10 pakjes twv 4,90 euro p.p.

1 slof Winston Bleu a 8 pakjes twv 6,30 euro p.p.

1 slof Marlboro Gold Advance a 10 pakjes twv 5,40 euro p.p.

2 slof Marlboro Gold Beyond a 10 pakjes twv 5,40 euro p.p.

2 slof GLAMM Menthol a 10 pakjes, waarde onbekend.

AANSTEKERS:

1 doos a 50 stuks CRICKET aanstekers, (waarde onbekend)

MATERIAAL VAKKEN:

28 stuks plastic strippen 19 stuks houders

MEMO-BRIEFJE:

In de shopper tas tussen de pakjes sigaretten zat tevens een geel memobriefje met daarop de handgeschreven tekst “Hei [...], de LPG pompen doen het nog niet goed. [...] weet er van. Werkse [...]”

Verder lag in de auto nog een plastic tas van AH, kleur blauw, met als inhoud:

1 bitjes schroevendraaier, oranje zwart, vermoedelijk van het zelfde merk als de schroevendraaier die in de kiosk is aangetroffen.

1 schroevendraaier met zwart heft (omkeerbaar naar kruiskop)

1 vermoedelijk pullytrekker 1 plastic sleutel, kleur geel.

Zwarte tas inhoudende:

1 Nieuw geel veiligheidsvest in verpakking:

2 grote schroevendraaiers met zwart heft, merk Skandia 1 kruiskop schroevendraaier met oranje/rood heft

1 verpakking autowax

2 pakjes WEST sigaretten2 pakjes ZILVER shag 1 pakje SAMSON shag

5. Een schriftelijk stuk, te weten een kopie van een in de wettelijke vorm door een daartoe bevoegde opsporingsambtenaar opgemaakt proces-verbaal verhoor d.d. 27 juli 2012 (pagina 80-81 van zaaksdossiernummer PL032W 2012052430), inhoudende - zakelijk weergegeven –

als verklaring van aangever [betrokkene];

Opmerking verbalisant: Aan aangever zijn foto’s getoond. - Naar aanleiding van een gepleegde inbraak bij Texaco aan de Oosterlangen 4a te Erm op 26 juli 2012, omstreeks 04:00 uur, ben ik naar het politiebureau gekomen om een aantal goederen te bekijken die zijn aangetroffen door de politie.

U toont mij een hoeveelheid pakjes sigaretten en pakjes shag en sloffen sigaretten en een doos met 50 aanstekers. (Foto 2) Ik herken deze goederen als zijnde soortgelijk aan de goederen die uit mijn bedrijf zijn weggenomen. Ook de hoeveelheid klopt wel ongeveer met de hoeveelheid die ik mis.

U toont mij tevens enkele plastic voorwerpen die u samen met de sigaretten hebt aangetroffen. (Foto 1) Ik herken deze goederen als zijnde mijn eigendom.

U toont mij ook een geel “memo briefje” met daarop een handgeschreven tekst “Hoi [...], de LPG pompen doen het nog niet goed. [...] weet er van. Werkse [...]” die u tussen de sigaretten heeft aangetroffen. Ik herken dat geschreven papiertje. Dit briefje hing aan de balie van mijn bedrijf en is geschreven door een medewerkster van mij.

U toont mij tevens een zwarte tas met daarin een schroevendraaier, een veiligheidsvest, autowas. In die tas zie ik ook enkele pakjes shag en sigaretten. Ook die zijn mijn eigendom. Aan de hand van de tellijst die ik aan de politie heb overhandigd en de hoeveelheid die u heeft aangetroffen zie ik dat dit exact overeen komt.”

Voorts heeft het hof, naar aanleiding van ter terechtzitting in hoger beroep gevoerde verweren, met betrekking tot het bewijs ter zake van het (primair) ten laste gelegde het volgende overwogen:

“Overwegingen met betrekking tot het bewijs ter zake van het (primair) ten laste gelegde

Ter terechtzitting van het hof heeft de raadsman bepleit dat verdachte vrijgesproken dient te worden van het (primair) ten laste gelegde.

(…)

Subsidiair heeft de raadsman gesteld dat het ten laste gelegde medeplegen niet wettig en overtuigend bewezen kan worden; uit verdachtes rol kan geen bewuste en nauwe samenwerking afgeleid worden.

Het hof overweegt als volgt.

(…)

Medeplegen

Uit het strafdossier, met name verdachtes eigen verklaring, blijkt vervolgens het volgende. Verdachte is samen met zijn mededaders met twee auto’s vanuit Den Haag naar Erm gereden om - naar zijn zeggen - ‘geld te maken’. Op de heenweg zat één van de mededaders bij verdachte in de auto. Verdachte was de bestuurder en reed voorop. Deze mededader wist waar ze heen moesten. Verdachte zette vlak bij het tankstation zijn auto neer. Vervolgens is er ingebroken in het tankstation en is er rookwaar weggenomen. De tas met de buit en gereedschap is in verdachtes auto gelegd.

Verdachte is in zijn auto en de mededaders zijn in de andere auto weggereden. Opnieuw reed verdachte voorop. Verdachte heeft verklaard dat afgesproken was dat hij zou delen in de buit.

Voor medeplegen is noodzakelijk dat er sprake is van een gezamenlijke uitvoering en/of dat er bewust en nauw is samengewerkt. Medeplegen van een bepaald strafbaar feit verlangt zowel opzet gericht op de samenwerking als op de delictsgedraging van het grondfeit.

Uit de hiervoor vastgestelde gang van zaken blijkt van een dergelijke gezamenlijke uitvoering en bewuste en nauwe samenwerking tussen verdachte en zijn mededaders met betrekking tot de diefstal met braak.

Hoewel niet is vast komen te staan dat verdachte zelf bij het tankstation naar binnen is geweest en goederen heeft weggenomen, heeft hij door middel van de door hemzelf toegegeven handelingen toch een aanzienlijke en substantiële bijdrage daaraan geleverd. Vast is komen te staan dat sprake was van een vooropgezet plan en dat verdachte hiervan ook op de hoogte was. Verdachte heeft actief meegewerkt aan de uitvoering van het plan en heeft daarin een aanzienlijk en relevant aandeel gehad. Uit het voorgaande kan tevens afgeleid worden dat verdachte opzet heeft gehad op zowel het medeplegen als de diefstal met braak.

Conclusie

Zowel het primair als het subsidiair gevoerde verweer wordt verworpen. Anders dan bepleit acht het hof het onder 1 primair ten laste gelegde wettig en overtuigend bewezen.”

Zoals hierboven reeds meermalen is opgemerkt, is voor een bewezenverklaring van medeplegen een voldoende nauwe en bewuste samenwerking met een ander of anderen vereist. Daarvan is dus sprake indien de verdachte een intellectuele of materiële bijdrage aan het delict levert die van voldoende gewicht is. Anders gezegd: indien de verdachte een significante of wezenlijke bijdrage aan het delict heeft geleverd. Voorts geldt er voor de feitenrechter een bijzondere motiveringsplicht wanneer het medeplegen niet helder uit de bewijsmiddelen tevoorschijn komt. Het is de vraag of in de onderhavige zaak de bewijsvoering stand kan houden. Naar mijn mening doet zich hier een grensgeval voor.

In de “Aan het middel voorafgaande beschouwing” is betoogd dat bij een geringe betrokkenheid van de verdachte voor, tijdens en na het begaan van het feit er niet van een intellectuele of materiële bijdrage van voldoende gewicht kan worden gesproken, en dat dit ook geldt als (de aard van) de rol van de verdachte onduidelijk is of niet kan worden vastgesteld. Gering is de bijdrage bijvoorbeeld wanneer de verdachte slechts de vluchtauto heeft bestuurd en de mededaders naar de plaats delict heeft gebracht en/of hen daar heeft opgewacht.38.

Blijkens de door het hof gebezigde bewijsmiddelen en de zojuist aangehaalde bewijsoverwegingen betreffende het tenlastegelegde medeplegen, bestond de betrokkenheid van de verdachte uit de volgende handelingen of omstandigheden:

- de verdachte is met zijn mededaders met twee auto’s van Den Haag naar Erm

gereden om naar eigen zeggen “geld te maken” met zijn medeverdachten;

- de medeverdachten wisten waar ze heen moesten gaan;

- van tevoren is afgesproken dat de verdachte een deel zou krijgen van de op- brengst (de verdachte zou gewoon verdienen wat er uit zou komen);

- de verdachte was bestuurder van de auto die voorop reed;

- op de heenweg zat een van de medeverdachten bij de verdachte in de auto, die wist waar ze heen moesten;

- de verdachte heeft op 50 meter van het tankstation in zijn auto gewacht;

- na de braak is de buit en het gereedschap in de auto van de verdachte gelegd;

- de verdachte reed tijdens de terugweg voorop en zat toen alleen in de auto.

De betrokkenheid van de verdachte lijkt minder groot dan bijvoorbeeld die van de verdachte in het hierboven onder 3.7 besproken arrest van HR 16 december 2014, ECLI:NL:HR:2014:3637, NJ 2015/391 m.nt. P.A.M. Mevis, waar de Hoge Raad de betrokkenheid van de verdachte onvoldoende achtte voor medeplegen. Ik meen evenwel – maar niet zonder enige aarzeling – dat de bijzondere omstandigheden van het onderhavige geval, blijkend uit de bewijsredenering van het hof, toch net iets anders zijn en méér opleveren dan die in het zo-even genoemde arrest van 16 december 2014. Wat voor mij de doorslag geeft is, hetgeen het hof ook expliciet herhaalt in zijn bewijsoverwegingen, dat de verdachte met zijn medeverdachten ‘geld ging maken’. Daaruit leid ik ook een betrokkenheid van de verdachte bij het aan de braak voorafgaande plan af.

Het middel faalt daarom, lijkt mij.

7. Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen.

8. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG